Пераклад з польскай — Аліна і Зміцер Бялькевічы. — Смаленск: Інбелкульт, 2014. — 436 с.
ISBN 978-5-00076-004-8
Кніга прысвечаная разгляду дзейнасці цывільна-вайсковых парадкавых камісій, якія былі заснаваныя ў Рэчы Паспалітай у 1789 г. і паклалі пачатак мясцовай адміністрацыі на літоўскіх і беларускіх землях. Нягледзячы на тое, што камісіі спынілі існаванне ўлетку 1792 г, у час вайны з Расіяй, станоўчыя эфекты іх дзейнасці несумненныя. Праз прызму дзейнасці парадкавых камісій вымалёўваецца ўсебаковая панарама жыцця тагачасных гарадоў: праблемы добраўпарадкавання іх прасторы, стану аховы здароўя і аптэкарскай справы, адукацыі, стаўлення мяшчанаў да юрыдык ды габрэйскага насельніцтва, адносінаў гарадоў да старастаў.
Камісіі, якія былі заснаваныя ва ўсіх паветах і ваяводствах Вялікага Княства Літоўскага, займаліся раскватараваннем ды забеспячэннем войскаў рэкрутамі і харчовымі прадуктамі, разглядам спрэчак паміж вайскоўцамі і цывільным насельніцтвам. Акрамя таго, камісіі праводзілі збор падаткаў. У іх абавязкі ўваходзіў нагляд за станам шляхоў зносінаў, корчмаў, мераў і вагаў, а таксама цэнаў на прадукты. Дзякуючы дзейнасці камісараў былі складзеныя першыя грунтоўныя спісы насельніцтва ўсяго княства. Заслугай камісій было таксама увядзенне пашпартоў, якія выдавалі просьбітам на акрэслены час.
ЗМЕСТ Паглядзець
Уступ
Гістарыяграфічны агляд
Крыніцы
Раздзел 1. Станаўленне і функцыянаванне органаў мясцовай улады
Адміністрацыйная думка і пытанне мясцовай адміністрацыі
Распрацоўка канцэпцыі мясцовага кіравання ў перыяд Чатырохгадовага сойма
Стварэнне цывільна-вайсковых камісій. Сфера іх кампетэнцыі
Мадэль арганізацыі адміністрацыйнага апарату
Справаводства адміністрацыйнай канцылярыі
Парадкавыя камісіі і праблема кадыфікацыі права
Раздзел 2. Насельніцтва. Бяспека і грамадскі парадак
Перапісы насельніцтва і парафіяльныя метрыкі
Сялянскае пытанне. Суплікавы рух. З’ява ўцёкаў
Падтрымка перасяленчага руху
Бяспека і грамадскі парадак
Увядзенне пашпартоў
Судовая юрысдыкцыя цывільна-вайсковых камісій
Раздзел 3. Цывільна-вайсковыя камісіі і гарады
Горад XVIII ст.
Супрацоўніцтва гарадоў і парадкавых камісій
Юрыдыкі ў гарадах
Становішча габрэйскага насельніцтва
Старасты і гарады
Гарадская гаспадарка
Добраўпарадкаванне гарадской прасторы
Раздзел 4. Дабрачыннасць, гігіенічна-санітарны стан, адукацыя, аспекты штодзённасці
Упарадкаванне шпітальнай справы
Барацьба з жабрацтвам
Ахова здароўя і аптэкарства
Санітарна-гігіенічны стан гарадоў
Адукацыя
Аспекты штодзённасці
Раздзел 5. “Матэрыя эканамічная”
Сельская гаспадарка, эксплуатацыя лясоў і карысныя выкапні
Развіццё транспартнай сеткі
Метралагічная ўніфікацыя
Рэгуляванне цэн
Падаткавая сістэма
Грашовае абарачэнне
Эканамічныя крыніцы
Раздзел 6. Войска і парадкавыя камісіі
Рэкруцкі набор
Раскватараванне і тылавое забеспячэнне войска
Забеспячэнне войска правіянтам
Выдаткі на войска
Дэзерцірства
Ахова дзяржаўнай мяжы
Вайна з Расіяй 1792 г.
Заканчэнне
Спіс табліц і ілюстрацый
Бібліяграфія
Імянны паказальнік
Геаграфічны паказальнік
Прадмова да беларускага чытача Паглядзець
Задума напісаць кнігу, якая б асвятляла пытанні гісторыі мясцовай адміністрацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім у часы Чатырохгадовага сойма, зарадзілася даволі неспадзявана. Яшчэ ў 90-я гады XX ст., працуючы над дысертацыяй, якая была прысвечана сацыятапаграфіі Гародні ў XVIII ст., я шчасліва натрапіў на шматлікія матэрыялы гарадзенскай Камісіі добрага парадку, што дзейнічала ў горадзе ў 70—80-я гады гэтага стагоддзя, і парадкавай цывільна-вайсковай камісіі Гарадзенскага павета часоў Чатырохгадовага сойма. З часам больш грунтоўнае азнаямленне з архіўнымі, бібліятэчнымі і музейнымі зборамі дазволіла выявіць шматлікія актавыя кнігі і ўніверсалы парадкавых камісій розных паветаў, якія складаліся пачынаючы з канца 1789 г. да лета 1792 г. Гэты даследчыцкі абшар на той час быў абсалютна некранутым, што і падштурхнула мяне да яго распрацоўкі.
Пошукі ў архіўных і бібліятэчных зборах Менска, Гародні, Вільні, Варшавы і Кракава завяршыліся ў 2008 г. На падставе назапашаных матэрыялаў была падрыхтавана дысертацыйная манаграфія, якая ўбачыла свет у 2010 г. Беларуская версія кнігі дапрацавана на падставе каштоўных заўваг рэцэнзентаў, якім аўтар выказвае вялікую ўдзячнасць.
Перш чым растлумачыць актуальнасць вывучэння мясцовай адміністрацыі ў ВКЛ, зраблю некалькі заўваг наконт гістарычных даследаванняў, якія, магчыма, могуць грашыць суб’ектыўнасцю. За апошнія гады даследаванні па гісторыі ВКЛ значна пашырыліся. Разам з тым нельга не пазбегнуць уражання, што яны канцэнтруюцца на вывучэнні палітычнай гісторыі. У той жа час шматлікія пытанні сацыяльна эканамічнай, культурнай гісторыі ці рэформ дзяржаўнага ладу надалей застаюцца ў цяні. Беларуская гістарыяграфія значна саступае еўрапейскай у плане вывучэння гісторыі XVIII ст., што ў значнай ступені тлумачыцца “перарванасцю” і перафарматаваннем беларускай гістарыяграфічнай традыцыі пачынаючы з 30-я гадоў XX ст., табуяваннем акрэсленых гістарычных пытанняў у савецкія часы. Нагнаць страчанае за даволі кароткі храналагічны адрэзак не так проста.
Цяпер некалькі слоў наконт даследаванага перыяду. На працягу ўсяго XVIII ст. у Еўропе адбываўся працэс фармавання і развіцця разгалінаванага адміністрацыйнага апарату, дзейнасць якога ажыццяўлялася на аснове прынцыпаў цэнтралізму, калегіяльнасці, спецыялізацыі, а таксама нарматыўнага рэгулявання, г.зн. прынцыпаў прававой дзяржавы. Менавіта ў гэты час з’яўляецца новая кадравая прафесійная група “бюракратаў”. У аналізаваны час паняцце “бюракратызм” (зрэшты, што цікава, і “ідэалогія”) не мела негатыўнай афарбоўкі. Першы тэрмін у той час азначаў адміністрацыйны апарат, якая складаўся з т.зв. бюро, у якіх працавалі чыноўнікі, другі — навуку аб ідэях.
Да фактараў, якія зрабілі ўплыў на адміністрацыйныя пераўтварэнні ў Еўропе ў XVIII ст., трэба аднесці тагачасную адміністрацыйную думку і асабліва камералістыку. У гэты час кафедры камеральнай навукі (Kameralwissenschaften) былі заснаваны ў Франкфурце-на-Одэры, Вене і Гётэнгене. Праўда, яе распрацоўкі мелі збольшага інструментальны характар і былі накіраваны на пошукі эфектыўных форм кіравання, якія б маглі прычыніцца да ўзмацнення дзяржаўнай улады, падтрымкі гаспадаркі, спагнання падаткаў ды ўвогуле павышэння дабрабыту насельніцтва.
З цягам часу з камеральнай думкі пачалі вылучацца самастойныя дысцыпліны, у тым ліку “права паліцыі”. Адсюль у XVIII ст. сістэма дзяржаўнага кіравання акрэслівалася тэрмінам “паліцыя”, які выводзіўся з грэцкага слова πολιτεία, г.зн. зладжанага апарата ўлады. Не выпадкова фундаментальная праца Нікаласа дэ Ла Мара называлася “Трактат аб паліцыі”.
У Рэчы Паспалітай ідэя мадэрнізацыі сістэмы дзяржаўнага кіравання пачала паступова ўвасабляцца ў жыццё ў другой палове XVIII ст., калі былі створаны Скарбовая, Вайсковая і Адукацыйная камісіі. Функцыю найвышэйшага органа дзяржаўнай улады ў 1775—1788 гг. выконвала Пастаянная Рада. У перыяд Чатырохгадовага сойма Пастаянная Рада, якая стала прадметам вострых сутыкненняў, была ліквідавана, а ролю найвышэйшага выканаўчага органа пачала выконваць Варта правоў. Акрамя таго, адміністрацыйная сістэма зазнала чарговыя змены, сведчаннем чаго было з’яўленне Камісіі паліцыі, г.зн. органа цэнтральнага кіравання, які займаўся пытаннямі адміністрацыі.
Урэшце ў выніку амаль што гадавых парламенцкіх дэбатаў у лістападзе 1789 г. сойм прыняў рашэнне аб заснаванні парадкавых цывільна-вайсковых камісій, якія, па сутнасці, былі першымі ў нашай гісторыі органамі мясцовай адміністрацыі. Іх усталяванне было паскорана рашэннем сойма аб павелічэнні рэгулярнага войска, якое мела дыслакавацца ў розных рэгіёнах краіны. Менавіта гэты фактар спрычыніўся да пошукаў фінансавых сродкаў на ўтрыманне арміі.
Камісіі, якія былі заснаваны ва ўсіх паветах і ваяводствах Вялікага Княства Літоўскага, займаліся раскватараваннем ды забеспячэннем войск рэкрутамі і харчовымі прадуктамі, разглядам спрэчак паміж вайскоўцамі і цывільным насельніцтвам. Акрамя таго камісіі праводзілі збор падаткаў. У іх абавязкі ўваходзіў нагляд за станам шляхоў зносін, корчмаў, мер і вагаў, а таксама цэнаў на прадукты. Дзякуючы дзейнасці камісараў былі складзены першыя грунтоўныя спісы насельніцтва ўсяго княства. Заслугай камісій было таксама ўвядзенне пашпартоў, якія выдавалі просьбітам на акрэслены час.
Я не імкнуўся абмяжоўваць даследаванне выключна дзейнасцю мясцовай адміністрацыі як установы ці органа ўлады. У захаваных крыніцах знайшлі адлюстраванне розныя аспекты паўсядзённага жыцця розных саслоўяў, прафесійных ці этнаканфесійных груп. Я стараўся глыбей вывучыць гісторыю мясцовых супольнасцяў. Праз прызму дзейнасці парадкавых камісій можна ўбачыць усебаковую панараму тагачасных гарадоў: праблемы добраўпарадкавання іх прасторы, стану аховы здароўя і аптэкарскай справы, адукацыі, стаўлення мяшчан да юрыдык ды габрэйскага насельніцтва, адносін гарадоў да старастаў.
Цывільна-вайсковыя парадкавыя камісіі, заснаваныя ў 1789 г., паклалі пачатак мясцовай адміністрацыі на літоўскіх і беларускіх землях. Нягледзячы на тое, што камісіі спынілі існаванне ўлетку 1792 г., у час вайны з Расіяй, станоўчыя эфекты іх дзейнасці не выклікаюць аніякіх сумненняў.
Упэўнены, што далейшыя архіўныя пошукі дазволяць запоўніць чарговыя прабелы ў нашых ведах аб XVIII стагоддзі і прыадчыняць яшчэ не адну сваю таямніцу.
Пра аўтара Паглядзець
Юрый Гардзееў (нар. 2 ліпеня 1967, Гродна) — беларускі гісторык.
Скончыў гістарычны факультэт ГрДУ (1991), тэма дыпломнай працы: «Развіццё планіроўкі і архітэктуры Гародні ў XVIII ст.». У 1988—1992 гадах працаваў мастацтвазнаўцам у гродзенскіх майстэрнях інстытута «Белспецпраектрэстаўрацыя». У 1993—1995 гадах — выкладчык кафедры беларускай культуры ГрДУ. У 1996—1999 — аспірант Педагагічнай акадэміі ў Кракаве, дзе ў 2000 годзе абараніў дысертацыю «Гародня ў XVIII ст. Даследаванні асваення гарадской прасторы, адносін уласнасці і гарадскога насельніцтва» (Grodno w XVIII stuleciu. Studia nad zasiedleniem, stosunkami własnościowymi i mieszkańcami miast) і атрымаў навуковае званне доктара гуманітарных навук. У 2001—2005 — працаваў у Навуковай бібліятэцы Польскай Акадэміі мастацтваў і Польскай Акадэміі навук у Кракаве. З 2005 — ад'юнкт Інстытута Расіі і Усходняй Еўропы Ягелонскага ўніверсітэта. Старшыня Беларускага таварыства ў Кракаве.
Галоўныя кірункі навуковай дзейнасці: гісторыя беларускіх гарадоў, сацыяльна-эканамічная і культурная гісторыя Гродна, рэформы мясцовага самакіравання ў ВКЛ у другой палове XVIII ст.
(Паводле Вікіпедыі) 
