Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці / Навуковы рэдактар Станіслаў Рудовіч; Пераклад з польскай мовы Алесь Пілецкі. — Смаленск: Інбелкульт, 2015. — 496 с. [16] с. Цвёрдая вокладка.
ISBN 978-5-00076-016-1
У манаграфіі разглядаюцца спробы здабыцця беларусамі ўласнай дзяржаўнасці пасля Першай сусветнай вайны. Яе аўтар намагалася як мага паўней паказаць нараджэнне і развіццё беларускай дзяржаўніцкай ідэі, а таксама дзейнасць, якая прывяла да стварэння i абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. У працы сярод іншага прасочваецца развіццё беларускай дзяржаўніцкай ідэі, утварэнне розных палітычных стратэгій і саюзаў. Храналагічна кніга даведзеная да падзення ўрада Антона Луцкевіча ў лютым 1920 г., бо менавіта ў той момант фактычна разваліўся беларускі незалежніцкі лагер, а ўрад БНР страціў здольнасць дзейнічаць.
Пераклад зроблены паводле выдання: Michaluk, Dorota. Białoruśka Republika Ludowa 1918—1920. U źródeł białoruskiej państwowości. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2010. 600 s., il.Дарота Міхалюк: я лічу БНР спробай утварэння дзяржавы (гутарка з Даротай Міхалюк, доктарам габілітаваным Універсітэта Мікалая Каперніка ў Торуні, з нагоды яе публічнай лекцыі ў Мінску. У размове бяруць удзел Таццяна Вадалажская і Аляксей Ластоўскі, сустрэча праходзіць падчас Міжнароднага кангрэсу даследчыкаў Беларусі ў Коўне)Дарота Міхалюк. Лекцыя "Чатыры урады БНР у 1918—1920 гг." (відэа)ЗМЕСТ Паглядзець
Да беларускага чытача
Уводзіны
Раздзел I. Беларусь і яе жыхары ў ХІХ і на пачатку ХХ ст.1.1. Краіна і людзі
1.2. Эканоміка беларускіх земляў
1.3. Нацыянальная і сацыяльная структура
Раздзел ІІ. Дзейнасць палітычных груповак на беларускіх землях перад Першай сусветнай вайной2.1. Агульнарасійскія, агульнапольскія і яўрэйскія партыі
2.2. “Краёўцы”
2.3. Нацыянальныя рухі: літоўскі і ўкраінскі
2.4. Беларускі нацыянальны рух
2.5. Выбары ў Думу
Раздзел ІІІ. Ад “Вялікага Княства Літоўскага” да Беларускай Народнай Рэспублікі. Ідэя беларускай дзяржаўнасці ў 1914—1917 гг. 3.1. Пад нямецкай акупацыяй
3.2. На ўсходнім баку фронту
3.3. Усебеларускі з’езд
Раздзел IV. Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. Канцэпцыя межаў і дзяржаўная сімволіка4.1. Берасцейскі мір
4.2 .Беларускі нацыянальны рух пасля разгону Усебеларускага з’езда
4.3. Дзейнасць беларусаў у віленскім асяродку
4.4. Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі
4.5 .Стварэнне найвышэйшых органаў улады: Рады Рэспублікі і Сеньёрэн-канвента
4.6. Фармаванне канцэпцыі межаў Беларускай Народнай Рэспублікі
4.7. Дзяржаўная сімволіка Беларускай Народнай Рэспублікі
Раздзел V. Тры ўрады Беларускай Народнай Рэспублікі і іх дзейнасць у перыяд з сакавіка да кастрычніка 1918 г.5.1. Народны Сакратарыят БНР пад кіраўніцтвам Язэпа Варонкі
5.2. Народны Сакратарыят БНР пад кіраўніцтвам Рамана Скірмунта
5.3. Народны Сакратарыят БНР пад кіраўніцтвам Івана Серады
Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча на Беларусі6.1. Праграма ўрада, кампетэнцыі Рады Міністраў і Рады Рэспублікі
6.2. Палітычнае становішча БНР восенню 1918 г. Канцэпцыі бальшавікоў, Германіі, літоўцаў і палякаў у дачыненні да Беларусі
6.3. Пагадненне Віленскай Беларускай рады з Тарыбай
6.4. Урад Антона Луцкевіча падчас заняцця Менска і Вільні бальшавікамі
6.5 .Знаходжанне Антона Луцкевіча ў Горадні
6.6. Беларускі нацыянальны рух на Гарадзеншчыне і Віленшчыне пасля ад’езду Антона Луцкевіча на мірную канферэнцыю
Раздзел VII. Урад Антона Луцкевіча на міжнароднай арэне7.1. Падрыхтоўка Антона Луцкевіча да мірнай канферэнцыі
7.2. Дэлегацыя БНР на мірнай канферэнцыі
7.3. Беларускія палітыкі і заняцце Менска Войскам Польскім
7.4. Дыпламатычная дзейнасць А. Луцкевіча ў Варшаве
7.5. “Беларусь — гэта Прыбалтыка”. Спробы ўцягнуць Беларусь у брытанскую сферу ўплываў
7.6. Апошняя спроба кансалідацыі беларускага нацыянальнага руху
7.7. Раскол сярод прыхільнікаў беларускай незалежнасці
Заканчэнне
Крыніцы і літаратура
Іменны паказальнік
Геаграфічны паказальнік
Напрыканцы Першай сусветнай вайны беларуская палітычная эліта пабачыла магчымасць для здабыцця ўласнай дзяржаўнай незалежнасці. Была ўтвораная Беларуская Народная Рэспубліка, а затым, 25 сакавіка 1918 г., абвешчана яе незалежнасць. Беларускі нацыянальны рух упісваўся ў еўрапейскія нацыятворчыя працэсы XIX і XX стагоддзяў, але таксама ён меў сваю спецыфіку, якая вынікала з асаблівасці гісторыі гэтага рэгіёна, на якую значна ўплывала размяшчэнне Беларусі на сутыку розных культур, веравызнанняў, цывілізацый. У памкненнях да здабыцця ўласнай дзяржаўнасці, абапертай на дэмакратычныя асновы, беларусы не былі выключэннем. Да гэтай мэты імкнуліся іх найбліжэйшыя суседзі: літоўцы, латышы, палякі, украінцы, гэтым самым шляхам ішлі і іншыя народы, якія жылі на ўскраінах былой Расійскай імперыі, тую ж дарогу абралі народы Цэнтральнай і Паўднёвай Еўропы, а таксама Каўказа.
Пасля Першай сусветнай вайны палітычная карта рэгіёна зазнала прынцыповыя змены: замест шматнацыянальных манархій узнікалі новыя незалежныя дзяржавы. Ва Усходняй Еўропе дадатковым фактарам, які вызначаў барацьбу за дзяржаўную незалежнасць, была дзейнасць расійскіх “белых” і “чырвоных” урадаў, якія, хоць узаемна змагаліся адзін з адным, у прынцыпе, усе стаялі на пазіцыі аднаўлення расійскай мяжы па стане на пачатак вайны. Каб карціна была поўная, трэба тут яшчэ згадаць пра польскія тэрытарыяльныя памкненні, якія галоўным чынам замыкаліся на жаданні далучэння Гарадзеншчыны і Віленшчыны, бо напрыканцы Першай сусветнай вайны польскія палітычныя эліты ўжо добра ўсведамлялі, што вяртанне да межаў Рэчы Паспалітай, якія існавалі перад яе падзеламі, або канцэпцыя стварэння федэрацыі ў яе даўнейшых межах — нерэальныя.
Нельга, аднак, забывацца, што новыя дзяржавы, якія ўтвараліся ў той час, беручы за аснову т. зв. этнаграфічную тэрыторыю, уступалі паміж сабой у спрэчку за правядзенне межаў. Як беларусы, так і літоўцы прэтэндавалі на Вільню, Горадню, Белавежскую пушчу. Аб’ектам спрэчак на беларуска-латвійскім памежжы быў Дзвінск (цяперашні Даўгаўпілс), а на беларуска-ўкраінскім памежжы — Заходняе і Усходняе Палессе, Берасцейская і Бельская землі. Планы і надзеі беларускіх нацыянальных дзеячаў не мелі поспеху. Ва Усходняй Еўропе прызнанне на міжнароднай арэне здолелі здабыць толькі Літва, Латвія, Эстонія, Фінляндыя, Польшча, а праз пэўны час і СССР. Беларуская Народная Рэспубліка не адбылася як незалежная дзяржава, а беларускія землі паводле артыкулаў Рыжскай дамовы былі падзеленыя паміж Польшчай і Савецкай Расіяй. Апошняя падчас змагання беларусаў за незалежнасць супрацьпаставіла Беларускай Народнай Рэспубліцы мадэль цалкам залежнай Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Пасля няўдачы ў здабыцці дзяржаўнай самастойнасці Беларуская Народная Рэспубліка стала ідэяй, якую можна было агучваць толькі на эміграцыі. Пасля рэалізацыі мадэлі Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі традыцыю змагання за незалежнасць і дамаганняў уласнай дзяржаўнасці пад бел-чырвона-белым сцягам намагаліся сцерці са старонак афіцыйнай гісторыі і свядомасці чарговых пакаленняў беларусаў.
Акрамя кампраметацыі гэтай ідэі словамі ці шляхам замоўчвання, рабіўся пераслед палітыкаў і жаўнераў, што змагаліся за незалежнасць Беларусі; многія з іх заплацілі найвышэйшую цану.
Пра спробу здабыцця беларусамі ўласнай дзяржаўнасці пасля Першай сусветнай вайны распавядае мая кніга пад назвай “Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці”, якая праз чатыры гады пасля выдання ў Польшчы патрапляе ў рукі чытачоў у перакладзе на беларускую мову. У гэтай працы я намагалася як мага паўней паказаць нараджэнне і развіццё беларускай дзяржаўніцкай ідэі, а таксама дзейнасць, якая прывяла да стварэння і абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. Разгляду гэтай праблематыкі папярэднічаюць уводзіны на тэму грамадскіх, культурных, нацыянальных і палітычных пераўтварэнняў. Хоць бы схематычнае акрэсленне працэсаў, якія ў той час адбываліся, а таксама іх вынікаў, падалося мне неабходным для таго, каб лепш зразумець рэаліі і магчымасці выбару людзей таго часу. У маёй працы ставіцца шмат пытанняў, сярод іншага пра развіццё беларускай дзяржаўніцкай ідэі, утварэнне розных палітычных стратэгіяў і саюзаў. Адно з галоўных пытанняў — прычына няўдачы беларускіх дзяржаўных планаў: чаму беларусы не здолелі здабыць незалежнасць пасля Першай сусветнай вайны? Я, аднак, не даю на гэтае пытанне адназначнага і наўпроставага адказу, бо ён утрымліваецца на старонках усёй кнігі. Мяркую, што пасля азнаямлення з яе зместам чытач сам абярэ тыя пытанні, якія пададуцца яму найбольш важнымі, а магчыма, што сфармулюе і ўласныя, іншыя адказы. Такая наша, гісторыкаў, роля — заахвоціць да роздуму і да раблення новых даследчыцкіх крокаў. Думаю, што яны дакладна будуць, бо тэма яшчэ не вычарпаная, а для беларускай гістарыяграфіі вельмі важная. Пашырэнню даследаванняў павінна паспрыяць тое, што адкрываюцца новыя крыніцы, якія не былі мне вядомыя пры працы над гэтай кнігай. Маю на ўвазе адкрыццё ў 2012 г. Літоўскім цэнтральным дзяржаўным архівам доступу да новых дакументаў, датычных Беларускай Народнай Рэспублікі.
На заканчэнне гэтай прадмовы хачу выказаць падзяку ўсім тым людзям, якія спрычыніліся да выдання гэтай кнігі ў беларускай моўнай версіі, дзякуючы чаму значна пашыраецца кола яе чытачоў. Вельмі дзякую Валеру Булгакаву за прапанову друкавання гэтай кнігі па-беларуску і нязломную веру ў тое, што, нягледзячы на ўсе перашкоды, яна ўсё ж такі ўрэшце рэшт выйдзе ў свет. Асаблівыя словы падзякі выказваю Станіславу Рудовічу, аўтару адной з найважнейшых кніг, датычных гісторыі Беларусі ХХ ст., пад назвай “Час выбару. Пpаблема cамавызначэння Беларуci ў 1917 годзе” (Мінск, 2001). Ён правёў вельмі ўніклівую і ўважлівую навуковую рэдакцыю беларускамоўнай версіі маёй кнігі. Цешуся, што я магла з ім супрацоўнічаць, бо пастаўленыя сп. Рудовічам пытанні і зычлівыя заўвагі дазволілі мне праясніць ці ўдакладніць пэўныя моманты, у выніку чаго ў некаторых месцах праца нязначна адрозніваецца ад польскамоўнай версіі. Дзякую сп. Аляксандру Пашкевічу за апошнія рэдакцыйныя праўкі і канчатковую адшліфоўку тэксту кнігі. Падзяку выказваю таксама Алесю Пілецкаму, які зрабіў пераклад з польскай мовы на беларускую з першапублікацыі, здзейсненай у 2010 г. навуковым выдавецтвам Універсітэта Мікалая Каперніка ў Торуні.
Дарота Міхалюк
