Пераклаў з санскрыту Ігар Кулікоў. — Мінск: Медысонт, 2016. — 592 с.
ISBN 978-985-7136-16-2.
Пераклад зроблены з выданьня:
Ṛgveda-saṃhitā with the commentary of Sāyaṇācārya / Vol. I. Mandal I.Pune: S.R. Sardesai, Samarth Bharat Press, 1933. 1147 p.Гэтая кніга — першы поўны пераклад першага кола Рыґведы на беларускую мову, зроблены Ігарам Куліковым, паэтам, знаўцам санскрыту, перакладнікам са старажытных моваў.
Рыґведа — найстаражытнейшы моўны твор індыйскае цывілізацыі. Гэта збор хвалебнаў, прысьвечаных розным багом — перадусім Індру ды Аґні. Ужо некалькі тысячагодзьдзяў з пакаленьня ў пакаленьне брагманы бездакорна перадаюць Рыґведу па памяці. Мова гэтага помніка — санскрыт, бадай, сама архаічная сярод усіх індаэўрапейскіх моваў. Слухаючы альбо чытаючы Рыґведу, мы ня проста можам далучыцца да старажытнай традыцыі, але й зазірнуць у сьвядомасьць адных зь першых паэтаў чалавецтва.
ПЕРАДМОВА Паглядзець
Рыґведа — найстаражытны моўны твор індыйскае цывілізацыі. Яна ўяўляе сабою збор хвалебнаў (гімнаў), прысьвечаных розным багом (Індру, Аґні, Ашвінам, Марутам ды інш.). Акрамя ўласна хвалебнаў, у РВ раскіданыя намінкі на розныя міты, многія зь якіх атрымалі сваё разьвіцьцё ў пазьнейшай літаратуры. Разам з трыма іншымі ведамі (Йаджурведа, Самаведа ды Атхарваведа) і некаторымі іншымі творамі Рыґведа становіць канон шруці (śrúti- ‘пачутае’) — збор сьвятых тэкстаў, якія маюць абсалютны аўтарытэт у індуізьме.
Шруці процістаіць іншаму канону – смрыці (smṛ́ti- ‘памяць’), тэкстам, што валодаюць толькі адносным аўтарытэтам, бо паводле традыцыі маюць сваім паходжаньнем чалавека. Шруці ж ёсьць ведаю, яўленай людзям як боскае адкрыцьцё й толькі выражанай праз чалавечую мову. Уласна таму не зусім правільна называць РВ кнігаю — як нешта запісанае, падобна Бібліі ці Карану. РВ — прынцыпова вусны твор, які тысячагодзьдзямі перадаваўся й дагэтуль перадаецца па памяці брагманамі (сьвятарамі) ад настаўніка да вучня. Першы ж знойдзены рукапіс РВ датуецца толькі 1464 н.э. Дык калі ж тады была створаная РВ?
Гэта пытаньне дагэтуль ня мае пэўнага адказу. Клясычнае датаваньне, прапанаванае яшчэ ў 19 ст., адносіць стварэньне хвалебнаў РВ да часу паміж 1500—1200 гг. да н.э. У гэты час, паводле тэорыі арыйскага заваяваньня Індыі, плямёны індаіранцаў, якія звалі сябе арйамі (ā́rya- ‘часьцівы’), уварваліся на тэрыторыю паўночнага захаду Індастану, адкуль пачалі сваё паступовае заваяваньне астатняй часткі паўвострава. Тыя плямёны, што стварылі РВ, былі носьбітамі аднае з архаічных індаэўрапейскіх гаворак, якая пазьней стала вядомая як санскрыт (sáṃskṛta-).
Тэорыя арыйскага заваяваньня даўно крытыкуецца шырокім колам навукоўцаў як вельмі неабгрунтаваная й не пацьверджаная ані археалягічнымі, ані генэтычнымі дадзенымі. Тым ня менш, бальшыня лінгвістаў — зыходзячы пераважна з дадзеных параўнальна-гістарычнага мовазнаўства — дагэтуль разьмяшчае стварэньне РВ у прамежку 1700—1200 гг. да н.э. Некаторыя навукоўцы, што праўда, увязваюць рыґведавую культуру зь Індзкаю цывілізацыяй (напрыклад, грэцкі дасьледнік Н. Казанас) і адсоўваюць датаваньне РВ аж да 3000 г. да н.э. Яшчэ адно цікавае гледзішча на час стварэньня РВ выказаў індыйскі навуковец Б. Г. Тылак. Паводле ягонае тэорыі продкі арйаў мешкалі ў Арктычным рэгіёне, які былі вымушаныя пакінуць каля 8000 г. да н.э. Адпаведна стварэньне найранейшых хвалебнаў РВ ён адносіць да 5000—4000 гг. да н.э.
Як бы там ні было, важная зусім не старажытнасьць РВ адносна іншых твораў на індаэўрапейскіх мовах (хецкіх клінапісных таблічак ці іранскай Авэсты) і твораў на іншых старажытных мовах (эпас пра Гільгамэша). Важна яе абсалютная каштоўнасьць як аднаго з найстаражытных твораў чалавецтва, які ўпісаны ў неперарыўную, дагэтуль жывую традыцыю й дае магчымасьць дакрануцца да сьвядомасьці нашых далёкіх продкаў, і што яшчэ важней — да сьвядомасьці паэта-сьвятара, творцы й носьбіта гэтай самай традыцыі.
РВ паўставала ў выглядзе асобных хвалебнаў, якія ствараліся рознымі родамі паэтаў-сьвятароў (ṛ́ṣi-) на працягу досыць доўгага часу, і толькі значна пазьней (згодна з лінгвістычным аналізам — па некалькі стагодзьдзях) яны былі сабраныя разам у самгіту (sáṃhita- ‘збор’). Паводле індыйскае традыцыі аўтарства самгіты прыпісваецца мудрацу Вйасу (vyāsa- ‘разьдзельца’). Менавіта ён разьдзяліў адкрытую багамі таемную веду на чатыры вядомыя нам Веды. Як паказвае лінгвістычны аналіз, пры стварэньні самгіты былі ўжытыя гукавыя правілы, якія альбо ня дзейнічалі ў часы першых паэтаў, альбо наўмысна імі не ўжываліся, што прывяло да скажэньня паэтычных памераў, а таксама да зацямненьня многіх месцаў у творы. Таму пазьней настаўнікам Шакалйем (śā́kalya-) было зроблена разьбіцьцё тэксту самгіты на асобныя словы, што атрымала назву Падапатха (padapaṭhá- ‘чытаньне па словах’).
Стварэньне Падапатхі было спрычыненае й тым, што з часам мянялася й сама мова, і многія словы станавіліся незразумелымі. Ужо на мяжы 2-га і 1-га тысячагодзьдзяў (а мо й раней) існаваў сьпіс цяжкіх да разуменьня слоў у РВ, які называўся Ніґганту (nighaṇṭú-). Дзесьці ў 6—5 стст. да н.э. на яго зьяўляецца камэнтар Нірукта (nírukta- ‘вытлумачэньне’) настаўніка Йаскі (yāská-) — важны твор індыйскай традыцыйнай этымалёгіі. Каб забясьпечыць правільную вусную перадачу хвалебнаў, досыць рана сталі распрацоўвацца правілы вымаўленьня й падрабязныя апісаньні гукаў, якія былі зьведзеныя ў тэкст Пратышакхйа (prā́tiśākhya-). Гэта слова літаральна азначае “[трактат] для кожнай галіны”. Пад галінаю разумеецца асобная школа рэцытацыі, якіх існавала досыць многа і якія трохі адрозьніваліся ў спосабе вымаўленьня асобных гукаў і іх спалучэньняў. Захавалася пяць падобных Пратышакхйаў: адна для РВ, адна для Атхарваведы, дзьве для Чорнай і Белай Йаджурведы ды адна для Самаведы.
Наяўны тэкст РВ завецца Шакалйа-самгітою (śākalyasaṃhitā́-). Гэтая рэдакцыя ўлучае 1028 хвалебнаў даўжынёю ад 1 да 58 слаўняў, падзеленых на 10 колаў (máṇḍala-). Другою магчымаю рэдакцыяй РВ, што дайшла да нас, можна лічыць Башкала-самгіту (bāṣkalasaṃhitā́-), названую паводле настаўніка Башкалы (bāṣkala-). Яна ўлучае 1025 хвалебнаў й дадатак з 95 хвалебнаў — кхіла-хвалебны (khilā́ni), якія, відаць, бытавалі ў іншых школах рэцытацыі РВ або зьяўляюцца пазьнейшымі дадаткамі.
Традыцыйны камэнтар на РВ Анукрамані (anukramaṇī-) замацоўвае за кожным хвалебнам імя пэўнага паэта. Часам дадзеныя гэтага тэксту выглядаюць зусім непраўдападобна, але збольшага яго прымаюць як досыць імаверную крыніцу ведаў пра аўтарства хвалебнаў. Колы 2—7 прынята называць родавымі (фамільнымі), бо ПА яны цалком прыпісваюцца паасобным родам паэтаў. Так, 2-е кола належыць паэтам з роду Ґрытсамады (gṛtsamada-), 3-е — Вішвамітры (viśvā́mitra-), 4-е — Вамадэвы (vāmádeva-), 5-е — Атры (átri-), 6-е — Бгарадваджы (bharádvāja-) і 7-е — Васіштхі (vásiṣṭha-). Колы разьмешчаны паводле ўзрастаньня колькасьці хвалебнаў: 2 (43), 3 (62), 4 (58), 5 (87), 6 (75) і 7 (104). Унутры ж кола хвалебны разьмешчаны паводле багоў: спачатку ідуць хвалебны, прысьвечаныя Аґні, потым — Індру і г.д.
Астатнія колы напісаныя паэтамі з розных родаў. 9-е кола цалком прысьвечана боству Сома Ачышчаны (sóma- pávamāna-). Аўтары гэтага кола — тыя самыя, што й родавых, таму мяркуецца, што складальнікі самгіты папросту дасталі ўсе хвалебны Сому з гэтых колаў ды аб’ядналі іх у асобны разьдзел. Вялікую цікавасьць становіць 8-е кола, у якім надзвычай многа доўгіх хвалебнаў. Яны складзеныя ў нетыповай для астатняе РВ страфічнай форме ды поўняцца імёнамі яўна неарыйскіх валадароў.
Найпазьнейшым дадаткам да родавых колаў уважаецца 10-е кола. На такую выснову натыкае шэраг фактаў: па-першае, некаторае моўнае адрозьненьне (напр., значна большая часьціня гука l, зьяўленьне новых слоў, уніфікацыя граматычных формаў і г.д.); па-другое, іншае разьмеркаваньне багоў (зусім няма хвалебнаў багіні Зары, аслаблена роля Мітры-Варуны); па-трэцяе, пашырэньне тэматыкі (касмаганічныя й філязофскія хвалебны, абрадавыя (вясельныя ды пахавальныя) хвалебны, многа хвалебнаў-дыялёгаў).
Наастатку, 1-е кола, чый пераклад чытач трымае ў руках, распадаецца на дзьве часткі. Першая частка (1-50) мае шмат агульнага з 8-м колам, у прыватнасьці тое, што значная частка хвалебнаў належыць паэтам з роду Канваў. Другая ж частка (51-191) уважаецца навукоўцамі як найранейшы дадатак да родавых колаў.
Акрамя падзелу на колы, РВ традыцыйна дзеліцца на 8 васьмярыцаў (áṣṭaka-), якія ў сваю чаргу падзяляюцца на ўзыходы (adhyāyá-), якія распадаюцца на разьдзелы (várga-). Гэты падзел мае чыста ўтылітарны характар і быў зроблены для аблягчэньня завучваньня ды перадачы тэксту па памяці.
Шматлікія месцы РВ атрымалі сваё тлумачэньне — абрадавае й філязофскае — у пазьнейшых тэкстах: брагманах (brāhmaṇá-), аранйаках (ā́raṇyaka-) ды ўпанішадах (upaniṣád-), якія таксама ўваходзяць у канон шруці. Іншаю важнаю крыніцаю для разуменьня РВ зьяўляецца поўны камэнтар настаўніка Сайаны (sāyaṇa-), выкананы ў 14 ст. н.э. Сайана быў родам з Паўднёвай Індыі і ў сваёй працы абапіраўся на папярэднія яму камэнтары, ад якіх да нас дайшлі толькі невялікія ўрыўкі. Сайана трактуе РВ амаль выключна з гледзішча абраду, звычайна пакідаючы па-за ўвагаю суаднясеньне з пазарытуальнаю рэчаіснасьцю. Пераклад РВ у гіндзі, выкананы Рамаґовіндам Трывэдзі, у многім абапіраецца на Сайанаў камэнтар. Адзіны дасайанавы камэнтар, што захаваўся цалком, належыць настаўніку Мадгава (mādhava-), які жыў у 10 ст. н.э. Ён улучае толькі першую васьмярыцу.
Не зважаючы на высілкі як тубыльнай, так і заходняй экзэгезы, РВ у многім застаецца цёмным творам. З аднаго боку, у пасьляведавы час адбываюцца зьмены ў рэлігійным (напр., галоўны бог РВ Індра выцясьняецца троіцай багоў Брагма-Вішну-Шыва) ды ў сацыяльным жыцьці (напр., інстытут паэтычных спаборніцтваў зьнікае бясьсьледна). Усё гэта робіць нават традыцыйныя тлумачэньні РВ не зусім дакладнымі, зумоўленымі абноўленай культурнай парадыгмай. З другога боку, архаічная мова помніка разам з наўмысна цёмным стылем нярэдка дапускае замнога інтэрпрэтацый. І, канец канцоў, сама сьвядомасьць, выяўленая ў хвалебнах, адрозьніваецца ад сьвядомасьці сучаснага чалавека, і сьветагляд арйаў РВ ужо ніколі ня стане зразумелым нам напоўніцу.
Як адзначалася вышэй, традыцыя рэцытацыі РВ жывая да нашага часу. Урад Індыйскай рэспублікі чынна падтрымлівае тых брагманаў, якія дагэтуль займаюцца перадачаю старажытных Ведаў. Існуе нямала запісаў, як брагманы рэцытуюць хвалебны РВ, адзін зь якіх шаноўны чытач можна знайсьці на гэтым адрасе: https://drive.google.com/drive/folders/0B2GbC3jNPVpAZVUwZVlhUnFGWFk.
ФРАГМЭНТ З КНІГІ Паглядзець
хвалебен 1
9 Мадгучхандас, сын Вішвамітраў । Аґні । ґайатры
ОМ
Аґні клічу бога аброку
чольніка ўчас які аброчыць ।
жрэц падаўца найшчодры скарбаў ॥1॥
Аґні звалі даўнія рушы
так і новыя клічуць сёньня ।
хай багоў сюды прывязе ён ॥2॥
Аґні богам багацьце-збытак
прыбывае няхай штодзённа ।
яркі дар наймногасыноўні ॥3॥
Аґні божа аброк адпраўны
абдыманы табой абдымна ।
толькі ён да багоў даходзіць ॥4॥
Аґні жрэц вешчадухі весьнік
істы сама яснаславуты ।
бог з багамі хай прыйдзе гэтуль ॥5॥
як угодніку Аґні божа
ты жадаеш дабро ўчыніці ।
іста чыніш о Анґірасе ॥6॥
да цябе мы ідзём штодзённа
Аґні божа з празорам мысьлі ।
цьмы азорцу нясём паклоны ॥7॥
праўцу ўсіх адправаў аброчных
сьветлавіту пастыру ладу ।
што ў сваім узрастае доме ॥8॥
як даступны для сына бацька
будзь нам Аґні лёгкадаступным ।
сударож нам дзеля прасьвяды ॥9॥