Погляд на мінулае і будучыню. — Мінск : Кнігазбор, 2017.
ISBN 978-985-7180-37-0
Кніга распавядае пра захапляльную гісторыю аднаго з найстаражытнейшых пісьмовых матэрыялаў, ужываных чалавецтвам, які шырока выкарыстоўваўся і нашымі продкамі. У ёй асветлены малавядомыя старонкі з гісторыі матэрыяльнай і духоўнай культуры Беларусі, што разглядаецца ў агульнаеўрапейскім кантэксце.
ЗМЕСТУводнае слова, ці чаму менавіта васковыя таблічкі
Якія пісьмовыя матэрыялы ўжывалі нашы продкі
Спадарожнікі васковых таблічак
Цудоўны дар прыроды – воск
Таблічкі – васковыя прашчуры кнігі, ноўтбука і таблета
Гэта вам па сілах, ці як самому зрабіць васкоўку
УВОДНАЕ СЛОВА, ЦІ ЧАМУ МЕНАВІТА ВАСКОВЫЯ ТАБЛІЧКІ Паглядзець
Што звычайны жыхар Беларусі ведае аб васковых таблічках для чаго служылі, дзе ўжываліся, у якія гістарычныя часы? З уласнага досведу магу сказаць, што няшмат. У лепшым выпадку суразмоўца ўспамінае, што ў даўнія часы існаваў такі пісьмовы матэрыял. Падрабязнасці пра іх бытаванне пачуеш не часта. Нават у спецыяльнай ці навукова-папулярнай літаратуры ўтрымліваецца шмат супярэчлівых, недакладных ці памылковых звестак. Яшчэ адносна нядаўна аўтар гэтых радкоў належаў да гэтай пераважнай большасці суайчыннікаў. Пра васковыя таблічкі, ці дошчачкі, пакрытыя слоем воску, мог сказаць заледзьве пару фразаў. Хаця прызнаюся, што на пачатку сваёй краязнаўчай дзейнасці адразу звярнуў увагу на некалькі спецыяльных палачак для прадрапвання тэкстаў на васковай паверхні, знойдзеных археолагам Леанідам Аляксеевым на Замкавай гары ў Браславе, і нават меў на іх конт размову ў маскоўскай кватэры даследчыка. Аднак тая размова не падштурхнула да дадатковых пошукаў у літаратурных крыніцах.
Цяпер іншая справа: васковыя таблічкі займаюць усё большую частку майго прафесійнага занятку. Той кірунак, які цалкам паглынуў аўтара, прымусіў адмовіцца ад ранейшых зацікаўленняў, называецца гістарычная рэканструкцыя. Гэты кірунак пакуль належыць да ліку рэдкіх у нашай краіне. Асноўнае месца працы аўтара – Цэнтр славян і вікінгаў у мястэчку Волін у Польшчы, колішнім значным гандлёвым і рамесным цэнтры ранняга Сярэднявечча на паўднёвым узбярэжжы Балтыкі, дзе цяпер дзейнічае адзін з найлепшых гістарычных скансэнаў. Адзін з галоўных кірункаў дзейнасці аўтара - дэманстрацыя тэхналогіі вырабу і выкарыстання васковых таблічак і прыстасаванняў для пісьма на васковай паверхні. Адбываецца гэта ў межах археалагічных і гістарычных фестываляў, майстар-класаў, практычных заняткаў пераважна ў розных гарадах Польшчы, але таксама і іншых краін Еўропы.
А ўсё пачыналася каля 15 гадоў таму. У Браслаўскага музея, у якім я працаваў практычна ад самага пачатку, склалася вельмі шчыльная і плённая супраца з шэрагам беларускіх археолагаў: Міхасём Ткачовым, Людмілай Дучыц, Вадзімам Шадырам, Эдвардам Зайкоўскім, Аляксандрам Егарэйчанкам, Генадзем Семянчуком, Мікалаем Плавінскім. Былі сумесныя пошукі новых археалагічных аб’ектаў, працы на раскопках, абмен матэрыяламі падчас навукова-краязнаўчых канферэнцый. Вельмі цікава і насычана праходзілі экспедыцыі па даследаванні археалагічнага комплекса каля былога мястэчка Дрысвяты, што ля самай мяжы з Літвой. Тут, на востраве Замак, захаваліся рэшткі гарадзішча і неўмацаванага паселішча часоў Полацкага княства, культурныя пласты замка і мястэчка перыяду ВКЛ, а на беразе каля вёскі Пашавічы – безкурганны могільнік XI-XIV стст. Раскопкамі кіраваў малады археолаг Генадзь Семянчук, вучань вядомага гісторыка і археолага Міхася Ткачова. Творчая атмасфера панавала не толькі ў раскопе, але і ў вольныя ад працы гадзіны – шмат дыскутавалі, абмяркоўвалі розныя гістарычныя тэмы. Падчас аднаго з сезонаў у раскопках удзельнічала група студэнтаў з Познаньскага ўніверсітэта. Вельмі зацікавілі іх расповеды пра найбуйнейшы ў Еўропе фестываль гістарычнай рэканструкцыі, што адбываецца штогод на базе Біскупінскага археалагічнага заказніка, непадалёк ад Познані. І вось, праз год на фестываль атрымалі запрашэнні два супрацоўнікі Браслаўскага музея – Валеры і Элеанора Зінкевічы, якія рабілі першыя крокі ў гістарычнай рэканструкцыі. Іх расповед аб убачаным на знакамітым фестывалі закрануў шмат каго з калегаў. Паступова пры Браслаўскім музеі паўстала група аматараў гістарычных рэканструкцый. Дарэчы, гэты кірунак мае яшчэ некалькі назваў: эксперыментальная археалогія, жывая археалогія альбо жывая
гісторыя. У аўтара было вялікае жаданне Далучыцца да гэтага кола, але існавала і істотная праблема - які кірунак абраць. У той перыяд асноўны час забіралі Даследаванні па гісторыі Браслава і рэгіёна, даводзілася шмат пісаць. Нібы жартам сябры прапанавалі - вось і займіся пісьмовымі матэрыяламі даўніх часоў. На памяць адразу прыйшлі палачкі для пісьма з Браслаўскага гарадзішча. А тут яшчэ новыя знаходкі з Дрысвятаў. На гарадзішчы ў пластах XIV ст. была знойдзена палачка для пісьма з жалеза. Можа быць, такой спецыяльнай палачкай для пісьма былі надрапаны некалькі кірылічных літарак на Дрысвяцкім праселцы з мяккага сланцу. Пашчасціла першым убачыць гэтыя літары пры ачыстцы прадмета (у гэты дзень аўтар застаўся за кіраўніка ў раскопе).
Неўзабаве бронзавае прыстасаванне для пісьма вельмі рэдкай формы знайшоў на гарадзішчы Рацюнкі археолаг Аляксандр Егарэйчанка. Вось гэты прадмет ляжыць у мяне на далоні – цалюткі, пакрыты высакароднай пацінай. Цікава, ці зручна ім пісаць? Хутка была зроблена просценькая дошчачка з тонкім слоем воску. Паўкруглы канец пісала з цяжкасцю выдрапвае літары. Ці гэта не знак? Кірунак быў абраны. Сваімі рукамі былі зроблены першыя вырабы, якія імітавалі знешнія формы археалагічных знаходак - таблічак і прыстасаванняў для пісьма. Такія вырабы звычайна называюць рэплікамі. Важна, каб яны захоўвалі асноўныя прыкметы прататыпа. Іх трэба адрозніваць ад рэканструкцый – копій, максімальна набліжаных да арыгінала. Першыя вырабленыя ўласнымі рукамі прадметы склаліся ў невялікую перасоўную экспазіцыю. Кожны прадмет можна было выкарыстоўваць для дэманстрацыі даўняга спосабу пісьма. Адначасова ішло назапашванне і гістарычнага матэрыялу, які дапамагаў не толькі пашыраць кірункі ў вырабе рэплік, але і паглыбіць свае веды, каб зацікавіць імі іншых. Бо бадай кожны з гістарычных рэканструктараў імкнецца нетрадыцыйным, маляўнічым спосабам, ствараючы жывую ілюстрацыю, прадставіць свой кірунак, пераказаць гістарычныя веды. Атрымліваецца своеасаблівая гульня, аднолькава цікавая як для выканаўцы, так і для гледача.
Браслаўская група аматараў жывой археалогіі вельмі актыўна дзейнічала з канца 1990-х гадоў. Было арганізавана некалькі дзіцячых археалагічных летнікаў з заняткамі па кераміцы, апрацоўцы дрэва, ткацтве, прадзенні, вырабу таблічак. Удзельнікі спрабавалі свідраваць адтуліны ў камені, здабываць муку з дапамогай зернецерак, ужываць каменныя сякеркі, будаваць жытло. Удалося аднавіць тэхналагічную частку вельмі старажытнага рытуалу здабывання «жывога агню». Такі агонь здабывалі з дапамогай вярцення вялікага бервяна, змешчанага ў адмысловую канструкцыю. У Беларусі такі абрад можна было ўбачыць на Палессі яшчэ на пачатку ХХ ст. Гасцямі летнікаў былі ваярскі клуб «Жалезны воўк» і фальклорны гурт «Княжыч» з Полацка, музычны гурт «Стары Ольса» з Мінска. Браслаўскіх рэканструктараў можна было ўбачыць на гістарычных імпрэзах у Наваградку, Нясвіжы, Міры, Заслаўі, фестывалях Латвіі, Літвы, Эстоніі, Польшчы. Звычайна група арганізоўвала цэласную экспазіцыю пад назвай «Крывіцкая вёска», у складзе якой часам было да 20 удзельнікаў. Адметнай культурнай з’явай не толькі Браслаўшчыны стала выстава «Жывая археалогія», на якой былі прадстаўлены ўсе кірункі рэканструктарскай дзейнасці групы. Элементы жывой археалогіі ўводзіліся ў педагагічныя заняткі музея. Жыхароў горада і шматлікіх турыстаў прыцягвалі штогадовыя святы рамёстваў пры Браслаўскім музеі традыцыйнай культуры, гістарычная частка якіх прадстаўляла жывую археалогію. Абавязковым элементам свята быў паказ распальвання «жывога агню». Пазней гэта імпрэза трансфармавалася ў фэст сярэднявечнай культуры «Меч Брачыслава», які адбываецца на Браслаўскім замчышчы напрыканцы мая – напачатку чэрвеня.
Так сталася, што Для аўтара захапленне ператварылася ў новую прафесію. Колькасць прадметаў, якія выкарыстоўваюцца пры паказах, на занятках, вырасла ў даволі значную калекцыю, а адпаведны гістарычны матэрыял заняў некалькі кніжных палічак. Досвед удзелу ў розных імпрэзах паказвае, што гэты матэрыял прываблівае наведвальнікаў. Сярод зацікаўленых суразмоўцаў розныя людзі: школьнікі, студэнты, гісторыкі і тыя, каму хочацца паглыбіцца ў гістарычную стыхію. Пэўны рэзананс выклікалі некалькі публікацый на тэму васковых таблічак. Артыкул для зборніка «Kultura ludów Bałtyckiego» па матэрыялах канферэнцыі ў Воліне (2007 г.) быў перакладзены на некалькі моваў і змешчаны ў Інтэрнэце. Найлепшыя ўражанні пакідае праца ў межах Віленскага міжнароднага кніжнага кірмаша, дзе дзякуючы Сігутэ Хлебінскайтэ, кіруючы студыяй «Ты сам можаш зрабіць кнігу», сем гадоў выстаўляю найбольш разгорнутую экспазіцыю. Размовы з зацікаўленымі ўдзельнікамі і наведвальнікамі кніжнай імпрэзы падказалі ідэю абагульніць назапашаны матэрыял у выглядзе асобнага выдання. Што праўда, першапачатковая канцэпцыя кнігі была абсалютна адрознай ад той, якую трымае чытач. Падрыхтаваць яе прапанаваў даўні знаёмы археолаг Мікола Плавінскі. Аўтару не так проста далася праца па перабудове матэрыялу, аднак гэты этап падрыхтоўкі тэксту, на шчасце, не быў доўгім. Магчыма, што і першапачатковая задумка калісьці будзе рэалізавана. Цяпер гэта і не вельмі істотна, бо аказалася вельмі цікавым зірнуць на гісторыю васковых таблічак у цеснай сувязі з гісторыяй і культурай нашай краіны.
Жыццё аўтара ад часу захаплення гістарычнай рэканструкцыяй праходзіць у пастаянных вандроўках, кропкай адліку якіх заўсёды застаецца Браслаў. Гэтая кніга мае адбітак такога жыцця. Асноўная частка тэксту рыхтавалася ў любімым Браславе, але колькі добрых думак фіксавалася на выпадковых аркушыках паперы падчас фестывальнага віру ў Воліне, ці Біскупіне, колькі гадзін для спакойнага перапісвання нарыхтовак давалі вольныя вечары ў тым жа Біскупіне, дзе Два сезоны давялося ўдзельнічаць у разбудове гістарычных рэканструкцый, альбо ў Славутове пад Гдыняй, дзе з нашым удзелам паўставаў чарговы гістарычны скансэн. У кнізе скарыстаныя назіранні пры наведванні музейных экспазіцый Полацка, Віцебска, Мінска, Берасця, Львова, Вільні, Кракава, Вісбю (Швецыя), Познані, Парыжа, Берліна, Бата (Англія). Але гэта кропля ў моры. Матэрыялы, звязаныя з пісьмом на васковых таблічках, можна сустрэць у сотнях музейных цэнтраў. Шмат каштоўных дадаткаў да сваіх матэрыялаў аўтар атрымаў ад сяброў, калегаў па рэканструктарскім руху. Сярод іх: Цэзар Вышынскі, Дарэк Чарнякоўскі, Яраслаў Стробін, Пётр Дмахоўскі, Гражына Наврольска (Польшча), Людміла Карайчанцава (Масква), Сігітас Тамуліс (Вільнюс), Мікола Плавінскі (Мінск). Вялікая ўдзячнасць усім блізкім і сябрам, якія аказалі значную дапамогу ў падрыхтоўцы гэтага выдання, якія заўсёды падтрымліваюць у няпростым, але такім цікавым жыцці гістарычнага рэканструктара: Уладзіміру Арлову, Ірыне Шыдлоўскай, Уладзіміру і Надзеі Кандрусевічам, Віктару і Яне Скрыннікавым.
Браслаў, Славутова, Волін.
2014 год
