Падарожжы Свабоды / Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2016. — 326 с.: іл. — (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе).
ISBN 978-0-929849-82-9
Наклад кнігі цалкам прададзены.
За гэтую кнігу аўтар атрымаў 1-е месца Прэміі імя Ежы Гедройца — 2017.У гэтай кнізе няма агульнавядомых фактаў і амаль няма вядомых сюжэтаў. Аўтар сабраў разам гісторыі, пра якія сьведкі адважыліся распавесьці толькі напрыканцы жыцьця. Тым ня менш, факты і сюжэты складаюцца ў карціну Беларусі ХХ стагодзьдзя, і нельга сказаць, што гэтая карціна няпоўная або непраўдзівая. Яна распавядае пра мяжу дабра і зла ў душы беларускага чалавека, якую адныя пераходзілі, рабуючы панскія сядзібы, а іншыя не пераходзілі, пашыраючы асьвету і памнажаючы дабрабыт.У сярэдзіне ХІХ стагодзьдзя падобную працу зрабіў Напалеон Орда — абышоў усю Беларусь і захаваў вобраз краіны, якога больш не засталося нідзе. Тое, што пачуў і запісаў Зьміцер Бартосік, не паўторыць больш ніхто. Таму гэтая кніга ня мае аналягаў у нашай гісторыі ХХ стагодзьдзя. Гэта падарожжы ў пошуках нечага няўлоўнага, няпэўнага... свабоды. Таго, што ў беларусах схавана глыбака, сярод марных, паўзабытых спадзеваў, цёплых летуценьняў, што гояць зьняможаны розум, сярод мараў, якім не наканавана было зьдзейсьніцца... І Зьміцер Бартосік знаходзіў гэтую эфэмэрную, недавыказаную, нязьдзейсьненую прагу свабоды паўсюль, ва ўсіх баках вялікай нашай краіны.Сяргей Харэўскі, мастацтвазнаўцаЗЬМЕСТ Паглядзець
Падарожнік Свабоды. Аляксандар Лукашук
Як быццам спрабуеш дасягнуць далягляду. Слова на дарогу
Конь з валом не часаўся… Як вёскі шляхоцкія ня зналіся з мужыцкімі
Жанчына — жбаха, а мужык — куж. Як беларускія шапавалы хаваліся за сваёй мовай
“Фэрштэйн” — разьвітальны крык. Як у немцах пазнавалі суседзяў
Быў у пана верабейка гаварушчы… Як рабілася рэвалюцыя
Адвярніся, страляць буду! Як забівалі добрага пана
Беларускае войска лапцюжнае. Як беларусы паўставалі супраць рэвалюцыі
Мальцаў дваццаць было ў “зялёнай”. Як “не пускалі рускіх”
Бардэль называўся “Злоты пясэк”. Як ішлі да Краснага дарогамі сьвятымі і грэшнымі
Перайсьці граніцу ля ракі… Як жылі на польска-савецкай мяжы
Лепшых зьнішчылі, засталася шавер нішчая. Як вучыліся быць заможнымі, не рабуючы іншых
Чэрапам ганялі ў хакей на возеры. Як мяняўся сьвет з прыходам бальшавікоў
Калі не было гарэлкі, гулялі ў шахматы. Як савецкаму супрацьстаўляюць сваё
Коні моцна ржалі — пачулі кроў! Як партызаны расстралялі сям’ю солтыса
Бач, кажа, лазяць, як клапы са шчылін. Як партызан баяліся больш за немцаў
Чаму немцаў у хату пускалі? Як забівалі цывільных у партызанскай зоне
У маткі была звычка сукенку ў руцэ сьціскаць. Як адрозьніць абірокаў ад партызан
Не шукайце, мяне ніхто ня знойдзе. Як адбывалася вайна ўсіх супраць усіх
Забляяў баран пад возам. Як партызаны адзначылі Першамай
Рука дрыжала, каб хаця пацэліць. Як разумець “абы не было вайны”
На цябе і кулі мала. Як шкадавалі траціць патроны на дзяцей
Кепска будзе жыць — будзе партызанка. Як мяжа перашкаджала хадзіць на танцы
Сейце, рабіце, гарэлку ганіце. Як жылі пад нямецкай акупацыяй
Міні-грамадзянская вайна. Як не прыжыўся міт пра “беларускага Матросава”
Пры немцах адчулі сябе беларусамі. Як адбывалася адукацыя пад акупацыяй
“Лінія Сталіна”. Як лінія абароны нікога не абараніла
Тут панавала “наглая сьмерць”. Як беларусаў забівалі за тое, што “рускія”
Нёс хлопчык бабулі лучынку… Як зьнішчылі вёску войскі НКВД
Героі-бандыты. Як “Саюз змаганьня” на ўсіх наводзіў жах
Ахвяра сваіх ахвяраў. Як адбывалася вайна пасьля вайны
Цэлая скрыня была тых вершаў. Як нараджаўся супраціў паваеннае моладзі
Нітачка цягнецца… Як жывуць нашчадкі тых, хто не рабаваў
Камунізам — камуверхам. Як беларусы жартуюць горка і балюча
Боты ўратавалі, боты загубілі. Як беларусы не гавораць пра сваё права на спадчыну
П’яніцам і адпачынку няма. Як робіцца найлепшая беларуская гарэлка
Беларусь будзець. Як і што прарочылі глыбоцкія старцы
Паказьнік імён і геаграфічных назваў
Прадметна-тэматычны паказьнік
Пра аўтара
Summary
Быў у пана верабейка гаварушчы… Як рабілася рэвалюцыя (Фрагмэнт з кнігі)
Паглядзець
Дзямідаў, Нараўлянскі раён
Сялянка Ганна Дуда, распавядаючы пра палескага пана Горвата, успамінае вось такую фантастычную гісторыю.
— Добры быў чалавек. Ніколі нікога не пакрыўдзіць. Быў у яго верабейка такі, баба расказвала. Напэўна, папугайчык. Бо ён гаварыў. Яны ж колісь ня ведалі, што гэта. Дык казалі — верабейка гаварушчы. І ўсё пану расказваў. Ён паазірае, што тыя слугі робляць, ды ўсё пану і раскажа, як пан прыйдзе. Верабейка. Дык тыя слугі ўзялі і зашылі яму жопу. Прыйшоў пан. А той кажа: “Шыла-шыла дый зашыла”. Так і прапаў той верабей. Здох. Зашылі яму жопу. А так вельмі добры быў пан.
Дзямідаў, да рэвалюцыі заможная вёска моцных гаспадароў, напоўніцу спазнаў сталінскія рэпрэсіі. Таму былых дзяцей “ворагаў народуа тут нямала. Адзін зь іх, Мікола Жыгамонт, кажа, што памяць пра паноў была цудоўная.
— Памяць пра іх чудзесная. Хто працаваў, тыя людзі жылі прыўкрасна. У майго дзеда было зямлі навалам. Рабілі, нікога не наймаў. А прыйшоў час, НКВД забрала. Які ён кулак? А жылі пры пану выдатна! Была здрада перад вайною. Самых лепшых мужыкоў забралі па лініі НКВД. І бацьку забралі. А праз два гады вайна. Астатняй сям’і, маткі і дзяцей, не краналі. Проста лічыліся ворагамі. Так і казалі матцы — “твой мужык вораг народа”. Не лічылі за людзей нас, ды і ўсё.
Ці не ад той любові да пана сёньняшняя любоў да Лукашэнкі? Любоў недарослага чалавека да свайго суворага апекуна, справядлівага “кармільца”, кіраўніка твайго жыцьця. І як стагодзьдзе раней людзі былі шчасьлівыя ад таго, што жывуць у поўнай уладзе пана, так цяпер знаходзяць гармонію ў поўнай уладзе прэзыдэнта. У хаце адной старой бабулі я налічыў ажно чатыры партрэты дзейнага кіраўніка. Ягоны партрэт красуецца сярод фотаздымкаў сыноў. І нават каля іконы на покуці — ягонае вясёлае газэтнае аблічча.
— Лукашэнку во павесіла. Ён жа мяне корміць! Ён жа мне грошы дае! А што б я рабіла сёньня без капейкі? Нас жа, старых, ня хочуць маладыя браць. Вось і начапіла карміцеля свайго. Пачаплю разам з сынамі. Малюся Богу ды на яго пазіраю.
Некалі вялікая вёска, якая і цяпер не выглядае паміраючай, Дзямідаў прыцягвае ўвагу падарожніка сваёю моваю. Краязнаўца Юры Жыгамонт даў мне ўрок мясцовай гаворкі. Некаторыя словы гучаць зусім нечакана.
— Тут размаўляюць усе па-свойму. Тут вельмі мяккая мова. Тут вёскі, што ўкраінскія на Жытоміршчыне, што нашы тут, яны гавораць абсалютна на адной мове. Недзе ёсьць “му”. У суседняй вёсцы кажуць “вуп’ем”. У іх гавораць “вароўка”, у нас “вяроўка”. У іх гавораць не “грыбы”, а “грыбу”. Ня “мышы”, а “мушы”. Адлегласьць два кілямэтры. А на пляменьніка кажуць “нябож”.
Аказваецца слова з Коласавай паэмы “Новая зямля” яшчэ жыве і паміраць не зьбіраецца.
“А там зямельны банк паможа,
Быка, карову прадамо...
Чаго палохацца? дармо!
Абы ахвоту меў, нябожа!”
Прычым у клясыка гэты “нябож”, пазначаны ў слоўніках як абласное слова, сустракаецца даволі часта.
У суседняй вёсцы Галоўчыцы захаваўся парк і палац Горватаў. Некалі тут была школа, а цяпер бальніца. У парку ёсьць брацкая магіла, аформленая так, быццам тут пахаваныя салдаты Другой сусьветнай вайны. Але каля прозьвішчаў палеглых няма датаў сьмерці.
Таямніца магілы ў тым, што тут пахаваныя чырвонаармейцы 1920 году. Юры Жыгамонт сьцьвярджае, што тут ляжаць ахвяры Палескага паходу Булак-Балаховіча. Бальшавікоў, якіх пабілі ў Дзямідаве, перавезьлі сюды ў 1920-я гады. І тут пахавалі. Дзямідаўка Марыя Пятроўна Мацьвеенка толькі нарадзілася падчас той вайны, таму ня можа помніць дэталяў бою.
— Як палякі наступалі, я нарадзілася. Бацька казаў — пастралялі, пастралялі ды пабеглі.
Беларускае войска Балаховіча тут называлі “палякамі”? Няўжо ўсе, хто не рабаваў сядзібы, хто не вітаў рэвалюцыі, хто паўставаў супраць бальшавіцкіх рабункаў, сталіся ў памяці “палякамі”? Ці ў 1930-я гады так растлумачылі на палітзанятках? А, можа, уся справа ў польскай форме Балахоўскага войска?
У 1920-м тут было два наступленьні. Вясной ішлі войскі Юзафа Пілсудзкага. І прасунуліся тады далёка на Ўсход. А восеньню таго самага году быў Палескі паход Булак-Балаховіча, канцавым пунктам якога лічыцца Мазыр. Дзямідаў ляжыць кілямэтраў за дваццаць на поўдзень ад Мазыра. Ці маглі балахоўцы дайсьці да земляў Горватаў? Маглі. Яшчэ адзін аргумэнт на карысьць балахоўцаў — Марыя Мацьвеенка нарадзілася восеньню.
Паводле сьведчаньняў, што сабраў Юры, у Дзямідаве былі дзьве брацкія магілы. Адну перанесьлі ў панскі парк, а другая, дзе пахаваныя балахоўцы, знаходзіцца на ўскраіне вёскі пад старой грушай. Груша і цяпер стаіць, кажа Марыя Мацьвеенка.
— Там шапка вісела. Дзе іх закапалі, шапку павесілі. Я ўжо вялікая была. Хадзіла, гуляла. Дык яшчэ вісела шапка на карчу. Дык у нас такі быў дзед. Казаў: “Пабачыце, дзеткі, ён па шапку прыйдзе!” Вось немец і прыйшоў.
Павесілі “палякі”, а прыйшлі “немцы”? Аднак ніякай кашы ў галаве ў бабулі няма. Бо любы чужынец, кожны чалавек з Захаду, усякі несавецкі стаўся ўрэшце немцам. Як у дзіцячай савецкай гульні. Альбо наш “рускі”, альбо нянаш “немец”.
— Цяпер паноў на кожным кроку. Ды яшчэ і шкодныя. Ды яшчэ кожны хоча цябе ўкусіць. А тады пан адзін быў, і ён быў для ўсіх людзей добры. Па 20 капеек пан даваў за дзень. Хустку можна было купіць баваўняную. А цяпер у Дзямідаве паноў дваццаць.
2012, верасень
