Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г. / Пераклад з нямецкай Марыі Рытановіч; навуковы рэдактар Генадзь Сагановіч. — Мінск: Выдавец Зміцер Колас, 2016. — 436 с., [14] арк. іл.: іл. — (Бібліятэка часопіса “Беларускі Гістарычны Агляд”).
ISBN 978-985-6992-89-9
Нямецкі гісторык раскрывае феномен беларускай сталіцы як “сацыялістычнага горада”, створанага пасля Другой сусветнай вайны. У кнізе на багатым архіўным матэрыяле разглядаюцца гарадское планаванне і архітэктура, урбанізацыя і міграцыя, і таксама жыллёвае пытанне і штодзённае жыццё горада. Аўтар супастаўляе жаданае і сапраўднае савецкай сістэмы.
Пераклад з нямецкай Марыі Рытановіч паводле выдання:
Thomas M. Bohn. Minsk — Musterstadt des Sozialismus. Stadtplanung und Urbanisierung in der Sowjetunion nach 1945. Koln, Weimar, Wien: Bohlau Verlag, 2008.Артыкул пра аўтара ў ВікіпедыіПра аўтараТомас М. Бон (нар. у 1963 г.) — нямецкі гісторык, прафесар Універсітэта Юстуса Лібіга ў Гісэне, вядомы спецыяліст па гісторыі Усходняй Еўропы, ініцыятар беларусазнаўчых даследаванняў у Гісэне. Актуальныя навуковыя інтарэсы звязаны з гісторыяй гістарыяграфіі і культурамі памяці, гісторыяй урбанізацыі, народных павер'яў і нонканфармізму.
ЗМЕСТ Паглядзець
Прадмова да беларускага выдання
I. Уводзіны
1. Аб’ект даследавання
2. Пастаноўка мэты
3. Літаратура і крыніцы
II. Перадумовы ўрбанізацыі ў Беларусі
1. Змена горадабудаўнічага ўзору ў Савецкім Саюзе
2. Асаблівасці ўрбанізацыі ў Беларусі
3. Гісторыя “старога Мінска’’ да Другой сусветнай вайны
III. Праектаванне “сацыялістычнага горада”
1. Анатомія горада
а) Планы развіцця горада ў 1930-я гады
б) Генеральны план 1946 г.
в) Папраўкі і новыя рэдакцыі Генеральнага плана
2. Аблічча горада
а) Дыскусіі пра архітэктуру “сацыялістычнага рэалізму”
б) “Вялікі пералом у будаўніцтве” і архітэктура
в) Урбаністычная настальгія і міф пра “горад-герой”
3. Рэканструкцыя горада
а) Арганізацыя аднаўлення
б) Афармленне цэнтра
в) Недахопы ў інфраструктуры і сферы абслугоўвання
IV. Міграцыя ў “сацыялістычны горад”
1. Крыніцы росту горада
а) Прамысловая вытворчасць і працоўныя рэсурсы
б) Натуральны рост насельніцтва і павелічэнне яго колькасці ў выніку міграцыі
в) Склад, паходжанне і матывы мігрантаў
2. Мерапрыемствы па абмежаванні росту горада
а) Стварэнне сістэмы прапіскі і яе функцыянаванне
б) Парушэнні і злоўжыванні ў сістэме прапіскі
в) Субурбанізацыя і ўтварэнне агламерацыі
3. Умовы жыцця мігрантаў у “закрытым” горадзе
а) Кватаранты ў прыватных дамах і “времянках”
б) Самавольныя забудоўшчыкі на ўскраінах горада
в) Лімітчыкі на мінскіх прадпрыемствах
V. Жыллёвыя ўмовы ў “сацыялістычным горадзе”
1. Жыллёвае будаўніцтва
а) Узнікненне жыллёвага пытання
б) Цэнтралізацыя жылога фонду
в) Пераход да масавага жыллёвага будаўніцтва
2. Выдзяленне кватэр
а) Парадак выдзялення жылплошчы
б) Дэфіцыт жылплошчы і патрэба ў жыллі
в) Размеркаванне кватэр
3. Жыллёвыя ўмовы
а) “Добраўпарадкаванне” як праява ўрбаннасці
б) Камуналка, барак, інтэрнат
в) Маламетражныя кватэры ў мікрараёнах
VI. “Шэрыя” зоны і паўафіцыйныя сферы савецкай штодзённасці
1. Новыя Шэйпічы — “нічыйны” пасёлак
2. Рэпетыцыя паўстання: “тэмпературныя” ваганні ў перыяд “адлігі”
3. Пяцідзясятнікі — “уцекачы” з савецкага грамадства
4. Ваенны гарадок Усходні — анклаў бяспраўных цывільных асоб
VII. Высновы
1. Праект “сацыялістычны горад”
2. Урбанізацыя Беларусі
3. Урокі гарадской гісторыі Мінска
Дадатак
Скарачэнні
Бібліяграфія
Імянны паказальнік
ПРАДМОВА ДА БЕЛАРУСКАГА ВЫДАННЯ Паглядзець
Мінск — адзін з самых фантастычных гарадоў свету. Упершыню прыехаўшы сюды ў 1997 г., я адчуў сябе перанесеным у Музей сацыялістычнага рэалізму пад адкрытым небам. А падчас апошняга наведвання ў 2015 г. мяне ўразіла еўрапейская метраполія. Горад сталінскіх часоў, які мяне да гэтага часу захапляў, паступова адступае на задні план. Як і раней, усё робіцца штучна. Няма амаль нічога гістарычнага. Акурат таму сучасны Мінск — павучальны прыклад для гарадской гісторыі і даследаванняў урбанізацыі.
У пошуках адпаведнай тэмы для сваёй другой дысертацыі я быў не толькі натхнёны вобразам горада, але і сустрэўся з суцяшальнай адкрытасцю архіваў для замежнага карыстальніка. Так у рамках партнёрскай супрацы з БДУ я дайшоў да тэмы майго даследавання. Маецца на ўвазе “сацыялістычны горад” — праблема, якая пасля распаду Савецкага Саюза пачала гістарызавацца. Агулам, перарываючыся на ўніверсітэцкія выкладанні, я правёў у мінскіх архівах і бібліятэках 12 месяцаў. Рукапіс быў прадстаўлены ў 2004 г. на філасофскім факультэце Універсітэта Фрыдрыха Шылера ў Ене. Праца апрача канцэптуальных разваг утрымлівае тое, што ўносяць крыніцы. Я разглядаю яе як піянерскае даследаванне, якое адкрывае шлях беларускім спецыялістам. Гэта вялікая задача: растлумачыць, як гарадскі арганізм функцыянуе ў зменлівым часе, і вызначыць, што павінна ўзяць у спадчыну сталіца Рэспублікі Беларусь. Сёння неабходны для гэтага матэрыял збіраецца пакуль энтузіястамі, а не навукоўцамі.
З асаблівым натхненнем я ўспрыняў раман Артура Клінава “Мінск. Горад СОНца” і мемуары Васіля Шарапава “Нас время ставит на свои места”. Шарапаў як былы старшыня Мінскага гарвыканкама фігуруе ў маёй кнізе — несумненна як адзін з галоўных выканаўцаў. Але мая пазнавальная цікаўнасць болей тычылася той матэрыялізаванай пасля вайны ўтопіі, якую тэматызаваў постсавецкі pARTisan Клінаў. Такім чынам, мой сапраўдны герой — горад. Гаворыцца пра інсцэнізацыю крэатуры, якая яшчэ і сёння называецца “горадам-героем”. Але што за гэтым фасадам — для мяне вымалёўваецца ўсё яшчэ толькі схематычна: гэта лёсы жыхароў, або гісторыя штодзённасці.
На таварыша Шарапава я ўвесь час натыкаўся ў архіўных актах, але асабіста з ім ніколі не сустракаўся. З яго ўспамінаў вынікае, што ён у свой час самаахвярна аддаўся мадэрнізацыі беларускай сталіцы і па пятніцах заўсёды прыслухоўваўся да патрэбаў яе жыхароў. Яго тэма — “індустрыяльны горад”. Тое, што найбольш хвалюе яго — гэта тэмпы хуткіх пераўтварэнняў пад час выканання планаў “сямігодкі” (1958—1965). А тое, што ў яго кнізе найбольш турбуе мяне — гэта ігнараванне ўведзенага Хрушчовым абмежавання росту горада або неўпамінанне кантролю мігрантаў. Шарапаў агучвае толькі праблему інтэграцыі вайскоўцаў пасля дэмабілізацыі ў сярэдзіне 1950-х гадоў. Няўжо канструкт “закрытага горада”, абумоўленага сістэмай прапіскі, быў толькі ў маіх фантазіях?
Для мяне было гонарам падыскутаваць з Артурам Клінавым у мінскай “Еўрапейскай кавярні” пра “Горад СОНца”. У сваёй кнізе яму ўдалося прыўзняць таямніцы горада праз раскадаванне сімвалаў і выяўленне міфаў. Мне найбольш падабаецца гісторыя пра знявечанае цела даўняга Мінска, пра пасяленне на схаванай у зямлю рэчцы Нямізе, імя якой па-літоўску азначае “бяссонне”. Віна за “ўрбіцыд”, за смерць горада ўрэшце ляжыць на нацыянал-сацыялісцкіх акупантах. Праз палітыку Халакосту яны знішчылі мультыкультурную спадчыну горада і прывялі да спусташэння вялікіх плошчаў, што дазваляла савецкім планавікам прагматычна ствараць на яго паверхні нешта цалкам новае. Таму варта ўспамінаць аб палеглых у зямлю неспакойных продках, звесткам пра крывавую расправу над якімі горад абавязаны сваім першым упамінаннем у летапісе. Для беларускай сталіцы прыйшоў час думаць пра атмасферу, пра жыццёвасць горада. Менавіта гэтым вызначаецца “еўрапейскі горад”.
Нямецкае выданне гэтай кнігі ўбачыла свет у 2008 г. пад назвай “Мінск — узорны горад сацыялізму”. Пераклад на рускую са скарочаным спасылачным апаратам і спрошчаным у некаторых месцах тэкстам, якому была вернута першапачатковая назва рукапісу, праз пяць гадоў выйшаў у Маскве. Беларускі варыянт кнігі з’яўляецца дзякуючы выдаўцу кніжнай серыі часопіса “Беларускі Гістарычны Агляд” Генадзю Сагановічу. Разам з перакладчыцай Марыяй Рытановіч і літаратурным рэдактарам Ларысай Дарожкай яны шмат зрабілі, каб наблізіць тэкст да нямецкага арыгіналу. Мяне радуе, што кніга ў такім варыянце нарэшце будзе даступнай чытачам у Мінску.
Напрыканцы не магу не сказаць пра адно асабістае ўражанне і анекдатычны выпадак, якія тычацца, з аднаго боку, касмапалітызму мінчан, а з другога — маіх падарожжаў да новых гарызонтаў. Сябрам і знаёмым я ўвесь час выказваў сваю незадаволенасць тым, што хоць у Мінску ёсць велазавод, але няма веласіпедыстаў. Тым часам я з сімпатыяй даведаўся, што беларусы не толькі захапляюцца веласпортам, але і ў настальгічнай манеры ставяць у якасці дэкарацый гістарычныя тыпы ровараў у дагледжаных скверах сваёй сталіцы. Калі я прыязджаў на даследаванні, то, каб адпачыць пасля працы ў архіве, бегаў уздоўж Свіслачы. І аднаго дня сярод гарадскога парку мне сустрэлася карова, хоць трыманне свойскай жывёлы ў межах горада было забаронена яшчэ на пачатку 1960-х гадоў. З пэўнай іроніяй я ўспрыняў гэта як позняе пацвярджэнне майго рызыкоўнага тэзіса пра часовае “асяляньванне” сталіцы. Тым часам ва Універсітэце Юстуса Лібіга ў Гісэне я займаюся даследчыцкім праектам, прысвечаным зубрам Белавежскай пушчы.
Люты 2016, Гісэн
Томас М. Бон