Беларуская лінгвістычная тэрмінаграфія
59.00 руб.
Size: 145x210 mm
Weight: 850 g
×
Create new wish list:
Added to wish list. Display..
Removed from wish list
Purchase
The selected item is out of stock, please select a different item or combination
Description
Беларуская лінгвістычная тэрмінаграфія: генезіс, структура, тыпалогія : манаграфія / Дзмітры Дзятко ; навуковы рэдактар В. Д. Старычонак. – 3-е выданне, дапоўненае – Rīga : BVKI, 2022. – 773 с.
ISBN 978-9984-897-78-3
У манаграфіі абгрунтоўваецца канцэпцыя поліаспектнага апісання беларускага металінгвістычнага кантынуума на падставе сістэматызацыі храналагічных, структурна-кантэнтных і тыпалагічных характарыстык беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў. Вывучаецца гісторыя ўкладання аўтаномных і інкарпараваных слоўнікаў, вызначаюцца іх мега-, макра-, мікраструктурныя параметры, функцыянальныя асаблівасці і спецыфіка метамовы. Распрацоўваецца тыпалогія існуючых тэрмінаграфічных крыніц.
ЗМЕСТ Паглядзець
ПЕРАЛІК УМОЎНЫХ АБАЗНАЧЭННЯЎ
УВОДЗІНЫ
РАЗДЗЕЛ 1. ТЭАРЭТЫЧНЫЯ АСПЕКТЫ СІСТЭМНАЙ ПАРАМЕТРЫЗАЦЫІ ТЭРМІНАЎ
1.1. Лексікаграфія, тэрміназнаўства і тэрмінаграфія ў сістэме навуковых дысцыплін
1.2. Роля тэрміналагічных слоўнікаў ва ўнармаванні тэрміналогіі і іх спецыфіка
1.3. Метадалогія, методыка, метад, прыём у тэрмінаграфіі
1.4. Праблематыка тэрмінаграфіі
1.5. Перспектыўныя кірункі тэрмінаграфіі
1.6. Тэорыя тэрмінаграфіі ў лінгвістыцы
Высновы
РАЗДЗЕЛ 2. ГЕНЕЗІС І ТРАДЫЦЫІ БЕЛАРУСКАЙ ЛІНГВІСТЫЧНАЙ ТЭРМІНАГРАФІІ
2.1. Гісторыя тэрмінаграфіі ў навуковым дыскурсе
2.3. Інкарпарацыя ў беларускай лінгвістычнай тэрмінаграфіі
2.4. Альтэрнатыўныя праграмы даследавання генезісу тэрмінаграфіі
2.5. Перадумовы развіцця беларускай тэрмінаграфіі
2.6. Двух- / шматмоўныя слоўнікі
2.9. Тэрмінаграфічны і тэрміналагічны кантынуумы
2.10. Прагматычныя асаблівасці беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў
Высновы
РАЗДЗЕЛ 3. МЕГАСТРУКТУРА БЕЛАРУСКІХ СЛОЎНІКАЎ ЛІНГВІСТЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ
3.1. Прадмова
3.2. Кіраўніцтва па карыстанні
3.3. Спіс скарачэнняў
3.4. Алфавіт
3.5. Корпус слоўніка
3.6. Граматычныя дадаткі
3.9. Змест
3.10. Экстралінгвістычныя дадаткі
Высновы
РАЗДЗЕЛ 4. МАКРАСТРУКТУРА БЕЛАРУСКІХ СЛОЎНІКАЎ ЛІНГВІСТЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ
4.1. Арганізацыя рэестра
4.2. Алфавітная макраструктура
4.3. Алфавітна-гнездавая макраструктура
4.4. Ідэаграфічная макраструктура
4.5. Ідэаграфічна-алфавітная макраструктура
4.6. Суб’ектыўна-аўтарская макраструктура
Высновы
РАЗДЗЕЛ 5. МЕТАСТРУКТУРА БЕЛАРУСКІХ СЛОЎНІКАЎ ЛІНГВІСТЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ
5.1. Паметы
5.2. Візуальныя тэрмінаграфічныя індыкатары
5.3. Адсылкі
5.4. Адрасацыя
5.5. Спасылкі
5.6. Сістэмнасць адрасацыі і адсылак
Высновы
РАЗДЗЕЛ 6. МІКРАСТРУКТУРА БЕЛАРУСКІХ СЛОЎНІКАЎ ЛІНГВІСТЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ
6.1. Намінацыйныя параметры
6.2. Граматычныя параметры
6.3. Этымалагічныя параметры
6.4. Cемантычныя параметры
6.6. Функцыянальныя параметры
6.7. Моўныя параметры
6.8. Лакалізацыйныя параметры
6.9. Ілюстрацыйныя параметры
6.10. Пашпартызацыйныя параметры
6.11. Тэхнічныя параметры
Высновы
РАЗДЗЕЛ 7. ТЫПАЛОГІЯ БЕЛАРУСКІХ СЛОЎНІКАЎ ЛІНГВІСТЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ
7.1. Падыходы да тыпалагізацыі тэрміналагічных слоўнікаў
7.2. Тыпалагізацыя слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў на падставе трох блокаў тэрмінаграфічных характарыстык
Высновы
ЗАКЛЮЧЭННЕ
СЛОЎНІК ТЭРМІНАЎ ЛІНГВІСТЫЧНАЙ ТЭРМІНАГРАФІІ
Структура слоўнікавых артыкулаў
Метамова слоўніка
Гіпера-гіпанімічны навігатар
Корпус слоўніка
МАТЭРЫЯЛЫ ДЛЯ ТЭРМІНАГРАФІЧНАГА КАНТЫНУУМА
БІБЛІЯГРАФІЯ
Крыніцы даследавання
Спіс выкарыстаных крыніц
УВОДЗІНЫ Паглядзець
Гісторыя лінгвістыкі мае не так шмат праблем, вынікі абмеркавання якіх былі б больш значныя за вынікі вырашэння пытанняў, звязаных з тэрміназнаўствам.
У сучасным свеце адбываецца агульная дыверсіфікацыя спецыяльных ведаў і інтэнсіўны рост аб’ёму інфармацыі. Гэтыя працэсы разгортваюцца не толькі ў пэўных моўных і нацыянальных межах. Яны актуальныя ў кантэксце інтэрнацыяналізацыі і глабалізацыі жыцця ў цэлым: “Сувязь паміж спецыялістамі ў дадзены час складае каля чатырох пятых усёй інфармацыі, якой абменьваюцца больш хуткімі тэмпамі па новых каналах бязмежнай шматмоўнай інфармацыйнай супольнасці” [Recommendations for Terminology Work 2003, с. 8].
Любая навука не можа паспяхова існаваць і эвалюцыянаваць без стварэння стройнай сістэмы метадаў, прыёмаў і прынцыпаў інтэрпрэтацыі фрагментаў рэчаіснасці. Аптымальным спосабам такой сістэматызацыі з’яўляецца распрацоўка метатэорыі на падставе ўпарадкавання ключавых навуковых паняццяў (тэрмінаў) і адносін паміж імі. Менавіта стан тэрміналогіі можа стаць адным з найбольш надзейных крытэрыяў для верыфікацыі стану навуковай дысцыпліны: развітая навука павінна мець развітую тэрмінасістэму. Таму адной з задач даследчыка з’яўляецца выпрацоўка, захаванне і правільнае выкарыстанне сістэмы тэрмінаў сваёй галіны.
Літаратура па тэрміназнаўстве ўключае шматлікія слоўнікі, даведнікі, рэестры тэрмінаў, тэарэтычныя даследаванні манаграфічнага і аспектнага характару, вучэбныя і навукова-папулярныя крыніцы. Агульная “бібліяграфія” тэрміназнаўства складаецца з сотняў тамоў, дзясяткаў тысяч старонак, пазнаёміцца з якімі ў поўным аб’ёме складана не толькі аднаму спецыялісту, але і цэлай навукова-даследчай арганізацыі.
Ускосна праблемы тэрміназнаўства актуалізуюцца ў розных публікацыях на лінгвістычную тэматыку: аўтары асэнсавана або падсвядома адбіраюць неабходныя ім у дадзены момант тэрміналагічныя адзінкі, рэлевантныя канкрэтнаму кантэксту.
Спробы аб’яднаць у межах адной навуковай парадыгмы дасягненні тэарэтычнага тэрміназнаўства прадпрымаліся неаднаразова. Значны ўклад у сусветнае тэрміназнаўства зрабілі заходнія лінгвісты H. Bergenholtz, I. Burkhanov, H. Felber i G. Budin, Ch. Laurén i J. Myking, G. Roudeau, J. C. Sager, а таксама беларускія, рускія і ўкраінскія вучоныя: К. Я. Авербух, Л. А. Антанюк, А. С. Герд, С. В. Гринев-Гриневич, В. В. Дубичинский, З. И. Комарова, І. М. Кочан, С. А. Крестова, В. М. Лейчик, Д. С. Лотте, Ю. Н. Марчук, В. Д. Табанакова, В. А. Татаринов, В. К. Шчэрбін і інш. Аднак колькасная шматлікасць і рознааспектнасць аб’екта даследавання (галіновых тэрмінасістэм) істотна ўскладняюць стварэнне ўніверсальнай наднацыянальнай тэорыі тэрміназнаўства.
Як слушна адзначае Ф. С. Бацевич, на пачатку ХХІ ст. лінгвістыка разглядаецца “як развітая навука са сваёй багатай гісторыяй, разгалінаванай сістэмай унутраных і знешніх сувязей, акрэсленым прадметам і аб’ектам даследавання” [Бацевич 2011, с. 13]. Назіраецца пэўны лінгвістычны экспансіянізм мовазнаўчых ідэй у псіхалогію і філасофію, логіку і тэорыю пазнання, нейралогію, кагніталогію і інш. Пашырэнне кола праблем у навуцы пра мову, актыўнае ўзаемадзеянне лінгвістыкі з псіхалогіяй, антрапалогіяй, кагніталогіяй вызначаюць новыя падыходы да апісання тэрмінаў у слоўніках. Актуалізуецца пытанне пра папаўненне слоўнікаў лінгвістычнай і экстралінгвістычнай інфармацыяй (энцыклапедычнага і культуралагічнага характару). Звесткі пра мову, атрыманыя за межамі лінгвістыкі, уплываюць на лінгвістычны аналіз, “становяцца больш заўважнымі актыўныя інтэгратыўна-дыферэнцыйныя працэсы ў лінгвістыцы і культуры (пабудова, разгортванне і праектаванне новых дысцыплін і кірункаў, такіх, як сацыялінгвістыка, этналінгвістыка, псіхалінгвістыка, лінгвагнасеалогія, лінгвакагніталогія, лінгвакультуралогія і інш.); інтэнсіфікуюцца кантакты лінгвістыкі з іншымі сферамі ведаў і духоўнай дзейнасці чалавека” [Бацевич 2011, с. 13].
Названыя працэсы суправаджаюцца выпрацоўкай новых і ўдасканальваннем традыцыйных галіновых субтэрмінасістэм. Гэта спрыяе ўзмацненню ролі ўнутрылінгвістычнай рэфлексіі ў навуцы пра мову і садзейнічае развіццю лінгвістычнай тэрмінаграфіі.
Змена навуковых парадыгмаў у лінгвістыцы ХХ–ХХІ стст. і павелічэнне колькасці навуковых школ у ёй выклікалі імклівы рост лінгвістычнай тэрміналогіі. У выніку велізарная колькасць тэрмінаў пачала абцяжарваць зносіны лінгвістаў не толькі розных пакаленняў, але і вучоных розных напрамкаў.
Сёння адбываецца актыўнае праектаванне слоўнікаў новых тыпаў, перавыданне ўжо існуючых лексікаграфічных работ і іх інвентарызацыя ў кантэксце актуальных лінгвістычных тэорый. З’яўляецца цікавасць да гісторыі лексікаграфічнай тэорыі, асэнсоўваецца культурная і эўрыстычная каштоўнасць слоўнікаў. У пачатку ХХІ ст. стала відавочным, што “практычна любая лінгвістычная ідэя можа быць аформлена і прадстаўлена лексікаграфічна” [Скляревская 2013, с. 588–589].
Менавіта каталагізацыя і кадыфікацыя з’яўляюцца найбольш аптымальнымі спосабамі асэнсавання і сістэматызацыі дзясяткаў тысяч лінгвістычных тэрмінаў, г. зн. важнай ступенню мадэлявання канкрэтнай падмовы. Паказальны ў гэтым плане вопыт прадмовы Ю. Д. Апресяна да “Нового объяснительного словаря синонимов русского языка” [Апресян 2003, с. XXII–LII], у якой лінгвістычная канцэпцыя выдання і агульныя лексікаграфічныя прынцыпы выкладаюцца ў выглядзе тэрміналагічнага слоўніка.
Тэрмінаграфія з’яўляецца адначасова і вынікам, і неабходнай умовай навукова-тэхнічнага прагрэсу, “у тэрміналагічных слоўніках фіксуюцца элементы навуковых ведаў, без якіх навуковыя і тэхнічныя даследаванні і распрацоўкі былі б немагчымыя” [Марчук 2007, с. 190].
Калі пагадзіцца з тэзісам В. В. Дубичинского і К. А. Метешкина [Дубичинский, Метешкин 2005, с. 3], што лексікаграфія ў пэўным сэнсе – гэта ўніверсальная метадалагічная навука, то распрацоўка тэорыі тэрмінаграфіі падаецца эфектыўным спосабам сістэматызацыі тэрміналогіі і канкрэтызацыі тэрміназнаўчай праблематыкі.
У 1983 г. савецкі даследчык А. Я. Шайкевич падкрэсліваў, што “работ, спецыяльна прысвечаных тэрміналагічнай лексікаграфіі, вельмі мала” [Шайкевич 1983, с. 1]. За апошнія амаль 40 гадоў сітуацыя практычна не змянілася, хоць, як трапна адзначае вучоны, можна “заўважыць у гэтай знешне спакойнай галіне некаторыя прыметы нараджэння буры”, паколькі “практычная лексікаграфія (і асабліва тэрміналагічная лексікаграфія) знаходзіцца напярэдадні карэнных перамен, і лексікографы сёння павінны ўзброіцца тэарэтычна, каб гэтыя перамены не заспелі іх знянацку” [Шайкевич 1983, с. 2]. Аднак да нашага часу не створана цэласнай і агульнапрынятай канцэпцыі лексікаграфічнага апісання спецыяльнай лексікі ў цэлым і лінгвістычнай тэрміналогіі ў прыватнасці. Таму прапанаванае даследаванне падаецца запатрабаваным і актуальным.
Тэрміналогія адначасова з’яўляецца аб’ектам вывучэння тэрміназнаўства, аб’ектам апісання лексікаграфіі (у агульных слоўніках) і аб’ектам тэрмінаграфіі (у спецыяльных слоўніках). Гэта патрабуе высвятлення ролі і месца лексікаграфіі (а таксама металексікаграфіі і тэрмінаграфіі) у сучаснай навуцы, удакладнення суадносін лексікаграфіі, тэрміналогіі, тэрміназнаўства, тэрмінаграфіі і вызначэння найбольш важных параметраў дадзеных галін навукі.
Гэтым даследаваннем мы спрабуем адказаць на шэраг важных пытанняў:
1) якое месца займае тэрмінаграфія ў сістэме навуковых дысцыплін?
2) якія прыярытэтныя напрамкі і нераспрацаваныя аспекты тэрмінаграфічнай тэорыі акрэсліліся ў сучасным лінгвістычным дыскурсе?
3) які змест паняцця нацыянальная тэрмінаграфічная традыцыя?
4) якія механізмы ацэнкі рэестравай паўнаты тэрміналагічнага слоўніка з’яўляюцца эфектыўнымі?
5) якія кампазіцыйныя асаблівасці беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў адзначаюцца на ўзроўні мегаструктуры і якую функцыянальную нагрузку выконваюць яе кампаненты?
6) якія могуць быць формы арганізацыі корпусаў тэрміналагічных слоўнікаў?
7) у чым прычыны асістэмнасці слоўнікаў?
8) якія метамоўныя сродкі выкарыстоўваюцца для тэрмінаграфічнай параметрызацыі і адлюстравання адносін паміж адзінкамі лінгвістычнай тэрмінасістэмы?
9) з чаго складаецца інвентар сродкаў і спосабаў сістэмнай параметрызацыі адзінак беларускай лінгвістычнай тэрміналогіі ў структуры слоўнікавага артыкула?
10) як выглядае тыпалогія беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў?
11) якія вектары далейшага развіцця беларускай лінгвістычнай тэрмінаграфіі з’яўляюцца перспектыўнымі?
Такім чынам, у манаграфіі на падставе выяўлення і ўпарадкавання храналагічных, структурна-кантэнтных і тыпалагічных характарыстык беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў распрацоўваецца канцэпцыя сістэмнай арганізацыі і параметрызацыі беларускага металінгвістычнага кантынуума.
Крыніцай для назіранняў і абагульненняў паслужыў створаны тэрмінаграфічны корпус (115 адзінак). Слоўнікі, якія ў яго ўвайшлі, прадстаўляюць тры ўзроўні прыярытэтнасці:
1) аўтаномныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў, якія выдадзены на тэрыторыі Беларусі беларускімі вучонымі і ўключаюць матэрыял беларускай мовы (часам побач з матэрыялам з іншых моў) – група аналізуецца суцэльна і паслядоўна;
2) аўтаномныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў, якія апублікаваны па-за межамі Беларусі вучонымі іншых краін або аўтарскімі калектывамі, у склад якіх уваходзілі і беларускія, і замежныя вучоныя, і ўключаюць беларускі матэрыял;
3) інкарпараваныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў, якія ўключаюць беларускі матэрыял, створаны беларускімі і замежнымі вучонымі, апублікаваны як на тэрыторыі Беларусі, так і за яе межамі.
Мы падзяляем меркаванне В. К. Шчэрбіна, што “з пункту погляду лексікаграфічнай семіётыкі прынцыповай розніцы паміж выдадзеным асобна тэрміналагічным слоўнікам і слоўнікавым дадаткам да іншай кнігі няма. Больш таго, часам прыкніжны слоўнікавы дадатак па колькасці апісваемых у ім тэрмінаў нават пераўзыходзіць асобныя кніжныя слоўнікавыя выданні” [Шчэрбін 2017, с. 204].
***
Першае выданне манаграфіі апублікавана ў выдавецтве Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка (Мінск) пад назвай “Беларуская лінгвістычная тэрмінаграфія” [Дзятко 2022]. У другое выданне ўнесены шэраг карэктываў:
– пераструктураваны змест (павялічана колькасць раздзелаў з чатырох да сямі);
– удакладнены колькасныя падлікі;
– пашыраны вывады да некаторых раздзелаў і кнігі ў цэлым;
– выпраўлены фактычныя недахопы і заўважаныя памылкі друку;
– уключаны дадатак (“Слоўнік тэрмінаў лінгвістычнай тэрмінаграфіі”).
***
Аўтар шчыра ўдзячны навуковаму рэдактару даследавання доктару філалагічных навук В. Д. Старычонку за падтрымку на ўсіх этапах яго выканання, дактарам філалагічных навук В. І. Іўчанкаву, В. А. Ляшчынскай, М. Р. Прыгодзічу, В. І. Сянкевічу, Т. Р. Трафімовіч, кандыдатам філалагічных навук Т. А. Астапчык, В. М. Лухверчык, П. А. Міхайлаву, В. В. Урбан, С. У. Шахоўскай за спрыяльную ацэнку работы і слушныя заўвагі, У. С. Антонаву (схіархім. Нікану) закарысныя парады, а таксама ўсім калегам, якія знаёміліся з тэкстам манаграфіі на розных этапах яе падрыхтоўкі. Асаблівая падзяка доктару філалагічных навук Н. В. Пятаевай за шматлікія і шчодрыя навуковыя кансультацыі і кандыдату філалагічных навук Н. А. Валатоўскай за магчымасць выкарыстаць некаторыя рэдкія тэрміналагічныя слоўнікі.
ISBN 978-9984-897-78-3
У манаграфіі абгрунтоўваецца канцэпцыя поліаспектнага апісання беларускага металінгвістычнага кантынуума на падставе сістэматызацыі храналагічных, структурна-кантэнтных і тыпалагічных характарыстык беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў. Вывучаецца гісторыя ўкладання аўтаномных і інкарпараваных слоўнікаў, вызначаюцца іх мега-, макра-, мікраструктурныя параметры, функцыянальныя асаблівасці і спецыфіка метамовы. Распрацоўваецца тыпалогія існуючых тэрмінаграфічных крыніц.
ЗМЕСТ Паглядзець
ПЕРАЛІК УМОЎНЫХ АБАЗНАЧЭННЯЎ
УВОДЗІНЫ
РАЗДЗЕЛ 1. ТЭАРЭТЫЧНЫЯ АСПЕКТЫ СІСТЭМНАЙ ПАРАМЕТРЫЗАЦЫІ ТЭРМІНАЎ
1.1. Лексікаграфія, тэрміназнаўства і тэрмінаграфія ў сістэме навуковых дысцыплін
1.2. Роля тэрміналагічных слоўнікаў ва ўнармаванні тэрміналогіі і іх спецыфіка
1.3. Метадалогія, методыка, метад, прыём у тэрмінаграфіі
1.4. Праблематыка тэрмінаграфіі
1.5. Перспектыўныя кірункі тэрмінаграфіі
1.6. Тэорыя тэрмінаграфіі ў лінгвістыцы
1.6.1. Комплексна-тэарэтычныя даследаванні
1.6.2. Комплексна-вучэбныя работы
1.6.3. Нарматыўна-тэхнічныя работы
1.7. Параметрызацыя ў тэрмінаграфііВысновы
РАЗДЗЕЛ 2. ГЕНЕЗІС І ТРАДЫЦЫІ БЕЛАРУСКАЙ ЛІНГВІСТЫЧНАЙ ТЭРМІНАГРАФІІ
2.1. Гісторыя тэрмінаграфіі ў навуковым дыскурсе
2.1.1. Панарамна-дэскрыптыўныя даследаванні
2.1.2. Юнітыўна-дэскрыптыўныя даследаванні
2.2. Нацыянальныя традыцыі ў тэрмінаграфіі2.3. Інкарпарацыя ў беларускай лінгвістычнай тэрмінаграфіі
2.4. Альтэрнатыўныя праграмы даследавання генезісу тэрмінаграфіі
2.5. Перадумовы развіцця беларускай тэрмінаграфіі
2.6. Двух- / шматмоўныя слоўнікі
2.6.1. Агульныя слоўнікі
2.6.2. Аспектныя слоўнікі
2.7. Тлумачальныя слоўнікі
2.7.1. Агульныя слоўнікі
2.7.2. Аспектныя слоўнікі
2.8. Слоўнікі-рэестры2.9. Тэрмінаграфічны і тэрміналагічны кантынуумы
2.10. Прагматычныя асаблівасці беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў
Высновы
РАЗДЗЕЛ 3. МЕГАСТРУКТУРА БЕЛАРУСКІХ СЛОЎНІКАЎ ЛІНГВІСТЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ
3.1. Прадмова
3.2. Кіраўніцтва па карыстанні
3.3. Спіс скарачэнняў
3.4. Алфавіт
3.5. Корпус слоўніка
3.6. Граматычныя дадаткі
3.9. Змест
3.10. Экстралінгвістычныя дадаткі
Высновы
РАЗДЗЕЛ 4. МАКРАСТРУКТУРА БЕЛАРУСКІХ СЛОЎНІКАЎ ЛІНГВІСТЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ
4.1. Арганізацыя рэестра
4.2. Алфавітная макраструктура
4.3. Алфавітна-гнездавая макраструктура
4.4. Ідэаграфічная макраструктура
4.5. Ідэаграфічна-алфавітная макраструктура
4.6. Суб’ектыўна-аўтарская макраструктура
Высновы
РАЗДЗЕЛ 5. МЕТАСТРУКТУРА БЕЛАРУСКІХ СЛОЎНІКАЎ ЛІНГВІСТЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ
5.1. Паметы
5.2. Візуальныя тэрмінаграфічныя індыкатары
5.3. Адсылкі
5.4. Адрасацыя
5.5. Спасылкі
5.6. Сістэмнасць адрасацыі і адсылак
Высновы
РАЗДЗЕЛ 6. МІКРАСТРУКТУРА БЕЛАРУСКІХ СЛОЎНІКАЎ ЛІНГВІСТЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ
6.1. Намінацыйныя параметры
6.2. Граматычныя параметры
6.3. Этымалагічныя параметры
6.4. Cемантычныя параметры
6.4.1. Семантызацыя
6.4.2. Полісемія ў лінгвістычнай тэрмінаграфіі
6.4.3. Аманімія ў лінгвістычнай тэрмінаграфіі
6.4.4. Сістэмная інфармацыя
6.4.5. Экстрапаняційная інфармацыя
6.4.6. Лінгвадыдактычная інфармацыя
6.5. Дэрывацыйныя параметры6.6. Функцыянальныя параметры
6.7. Моўныя параметры
6.8. Лакалізацыйныя параметры
6.9. Ілюстрацыйныя параметры
6.10. Пашпартызацыйныя параметры
6.11. Тэхнічныя параметры
Высновы
РАЗДЗЕЛ 7. ТЫПАЛОГІЯ БЕЛАРУСКІХ СЛОЎНІКАЎ ЛІНГВІСТЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ
7.1. Падыходы да тыпалагізацыі тэрміналагічных слоўнікаў
7.2. Тыпалагізацыя слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў на падставе трох блокаў тэрмінаграфічных характарыстык
Высновы
ЗАКЛЮЧЭННЕ
СЛОЎНІК ТЭРМІНАЎ ЛІНГВІСТЫЧНАЙ ТЭРМІНАГРАФІІ
Структура слоўнікавых артыкулаў
Метамова слоўніка
Гіпера-гіпанімічны навігатар
Корпус слоўніка
МАТЭРЫЯЛЫ ДЛЯ ТЭРМІНАГРАФІЧНАГА КАНТЫНУУМА
БІБЛІЯГРАФІЯ
Крыніцы даследавання
Спіс выкарыстаных крыніц
УВОДЗІНЫ Паглядзець
Гісторыя лінгвістыкі мае не так шмат праблем, вынікі абмеркавання якіх былі б больш значныя за вынікі вырашэння пытанняў, звязаных з тэрміназнаўствам.
У сучасным свеце адбываецца агульная дыверсіфікацыя спецыяльных ведаў і інтэнсіўны рост аб’ёму інфармацыі. Гэтыя працэсы разгортваюцца не толькі ў пэўных моўных і нацыянальных межах. Яны актуальныя ў кантэксце інтэрнацыяналізацыі і глабалізацыі жыцця ў цэлым: “Сувязь паміж спецыялістамі ў дадзены час складае каля чатырох пятых усёй інфармацыі, якой абменьваюцца больш хуткімі тэмпамі па новых каналах бязмежнай шматмоўнай інфармацыйнай супольнасці” [Recommendations for Terminology Work 2003, с. 8].
Любая навука не можа паспяхова існаваць і эвалюцыянаваць без стварэння стройнай сістэмы метадаў, прыёмаў і прынцыпаў інтэрпрэтацыі фрагментаў рэчаіснасці. Аптымальным спосабам такой сістэматызацыі з’яўляецца распрацоўка метатэорыі на падставе ўпарадкавання ключавых навуковых паняццяў (тэрмінаў) і адносін паміж імі. Менавіта стан тэрміналогіі можа стаць адным з найбольш надзейных крытэрыяў для верыфікацыі стану навуковай дысцыпліны: развітая навука павінна мець развітую тэрмінасістэму. Таму адной з задач даследчыка з’яўляецца выпрацоўка, захаванне і правільнае выкарыстанне сістэмы тэрмінаў сваёй галіны.
Літаратура па тэрміназнаўстве ўключае шматлікія слоўнікі, даведнікі, рэестры тэрмінаў, тэарэтычныя даследаванні манаграфічнага і аспектнага характару, вучэбныя і навукова-папулярныя крыніцы. Агульная “бібліяграфія” тэрміназнаўства складаецца з сотняў тамоў, дзясяткаў тысяч старонак, пазнаёміцца з якімі ў поўным аб’ёме складана не толькі аднаму спецыялісту, але і цэлай навукова-даследчай арганізацыі.
Ускосна праблемы тэрміназнаўства актуалізуюцца ў розных публікацыях на лінгвістычную тэматыку: аўтары асэнсавана або падсвядома адбіраюць неабходныя ім у дадзены момант тэрміналагічныя адзінкі, рэлевантныя канкрэтнаму кантэксту.
Спробы аб’яднаць у межах адной навуковай парадыгмы дасягненні тэарэтычнага тэрміназнаўства прадпрымаліся неаднаразова. Значны ўклад у сусветнае тэрміназнаўства зрабілі заходнія лінгвісты H. Bergenholtz, I. Burkhanov, H. Felber i G. Budin, Ch. Laurén i J. Myking, G. Roudeau, J. C. Sager, а таксама беларускія, рускія і ўкраінскія вучоныя: К. Я. Авербух, Л. А. Антанюк, А. С. Герд, С. В. Гринев-Гриневич, В. В. Дубичинский, З. И. Комарова, І. М. Кочан, С. А. Крестова, В. М. Лейчик, Д. С. Лотте, Ю. Н. Марчук, В. Д. Табанакова, В. А. Татаринов, В. К. Шчэрбін і інш. Аднак колькасная шматлікасць і рознааспектнасць аб’екта даследавання (галіновых тэрмінасістэм) істотна ўскладняюць стварэнне ўніверсальнай наднацыянальнай тэорыі тэрміназнаўства.
Як слушна адзначае Ф. С. Бацевич, на пачатку ХХІ ст. лінгвістыка разглядаецца “як развітая навука са сваёй багатай гісторыяй, разгалінаванай сістэмай унутраных і знешніх сувязей, акрэсленым прадметам і аб’ектам даследавання” [Бацевич 2011, с. 13]. Назіраецца пэўны лінгвістычны экспансіянізм мовазнаўчых ідэй у псіхалогію і філасофію, логіку і тэорыю пазнання, нейралогію, кагніталогію і інш. Пашырэнне кола праблем у навуцы пра мову, актыўнае ўзаемадзеянне лінгвістыкі з псіхалогіяй, антрапалогіяй, кагніталогіяй вызначаюць новыя падыходы да апісання тэрмінаў у слоўніках. Актуалізуецца пытанне пра папаўненне слоўнікаў лінгвістычнай і экстралінгвістычнай інфармацыяй (энцыклапедычнага і культуралагічнага характару). Звесткі пра мову, атрыманыя за межамі лінгвістыкі, уплываюць на лінгвістычны аналіз, “становяцца больш заўважнымі актыўныя інтэгратыўна-дыферэнцыйныя працэсы ў лінгвістыцы і культуры (пабудова, разгортванне і праектаванне новых дысцыплін і кірункаў, такіх, як сацыялінгвістыка, этналінгвістыка, псіхалінгвістыка, лінгвагнасеалогія, лінгвакагніталогія, лінгвакультуралогія і інш.); інтэнсіфікуюцца кантакты лінгвістыкі з іншымі сферамі ведаў і духоўнай дзейнасці чалавека” [Бацевич 2011, с. 13].
Названыя працэсы суправаджаюцца выпрацоўкай новых і ўдасканальваннем традыцыйных галіновых субтэрмінасістэм. Гэта спрыяе ўзмацненню ролі ўнутрылінгвістычнай рэфлексіі ў навуцы пра мову і садзейнічае развіццю лінгвістычнай тэрмінаграфіі.
Змена навуковых парадыгмаў у лінгвістыцы ХХ–ХХІ стст. і павелічэнне колькасці навуковых школ у ёй выклікалі імклівы рост лінгвістычнай тэрміналогіі. У выніку велізарная колькасць тэрмінаў пачала абцяжарваць зносіны лінгвістаў не толькі розных пакаленняў, але і вучоных розных напрамкаў.
Сёння адбываецца актыўнае праектаванне слоўнікаў новых тыпаў, перавыданне ўжо існуючых лексікаграфічных работ і іх інвентарызацыя ў кантэксце актуальных лінгвістычных тэорый. З’яўляецца цікавасць да гісторыі лексікаграфічнай тэорыі, асэнсоўваецца культурная і эўрыстычная каштоўнасць слоўнікаў. У пачатку ХХІ ст. стала відавочным, што “практычна любая лінгвістычная ідэя можа быць аформлена і прадстаўлена лексікаграфічна” [Скляревская 2013, с. 588–589].
Менавіта каталагізацыя і кадыфікацыя з’яўляюцца найбольш аптымальнымі спосабамі асэнсавання і сістэматызацыі дзясяткаў тысяч лінгвістычных тэрмінаў, г. зн. важнай ступенню мадэлявання канкрэтнай падмовы. Паказальны ў гэтым плане вопыт прадмовы Ю. Д. Апресяна да “Нового объяснительного словаря синонимов русского языка” [Апресян 2003, с. XXII–LII], у якой лінгвістычная канцэпцыя выдання і агульныя лексікаграфічныя прынцыпы выкладаюцца ў выглядзе тэрміналагічнага слоўніка.
Тэрмінаграфія з’яўляецца адначасова і вынікам, і неабходнай умовай навукова-тэхнічнага прагрэсу, “у тэрміналагічных слоўніках фіксуюцца элементы навуковых ведаў, без якіх навуковыя і тэхнічныя даследаванні і распрацоўкі былі б немагчымыя” [Марчук 2007, с. 190].
Калі пагадзіцца з тэзісам В. В. Дубичинского і К. А. Метешкина [Дубичинский, Метешкин 2005, с. 3], што лексікаграфія ў пэўным сэнсе – гэта ўніверсальная метадалагічная навука, то распрацоўка тэорыі тэрмінаграфіі падаецца эфектыўным спосабам сістэматызацыі тэрміналогіі і канкрэтызацыі тэрміназнаўчай праблематыкі.
У 1983 г. савецкі даследчык А. Я. Шайкевич падкрэсліваў, што “работ, спецыяльна прысвечаных тэрміналагічнай лексікаграфіі, вельмі мала” [Шайкевич 1983, с. 1]. За апошнія амаль 40 гадоў сітуацыя практычна не змянілася, хоць, як трапна адзначае вучоны, можна “заўважыць у гэтай знешне спакойнай галіне некаторыя прыметы нараджэння буры”, паколькі “практычная лексікаграфія (і асабліва тэрміналагічная лексікаграфія) знаходзіцца напярэдадні карэнных перамен, і лексікографы сёння павінны ўзброіцца тэарэтычна, каб гэтыя перамены не заспелі іх знянацку” [Шайкевич 1983, с. 2]. Аднак да нашага часу не створана цэласнай і агульнапрынятай канцэпцыі лексікаграфічнага апісання спецыяльнай лексікі ў цэлым і лінгвістычнай тэрміналогіі ў прыватнасці. Таму прапанаванае даследаванне падаецца запатрабаваным і актуальным.
Тэрміналогія адначасова з’яўляецца аб’ектам вывучэння тэрміназнаўства, аб’ектам апісання лексікаграфіі (у агульных слоўніках) і аб’ектам тэрмінаграфіі (у спецыяльных слоўніках). Гэта патрабуе высвятлення ролі і месца лексікаграфіі (а таксама металексікаграфіі і тэрмінаграфіі) у сучаснай навуцы, удакладнення суадносін лексікаграфіі, тэрміналогіі, тэрміназнаўства, тэрмінаграфіі і вызначэння найбольш важных параметраў дадзеных галін навукі.
Гэтым даследаваннем мы спрабуем адказаць на шэраг важных пытанняў:
1) якое месца займае тэрмінаграфія ў сістэме навуковых дысцыплін?
2) якія прыярытэтныя напрамкі і нераспрацаваныя аспекты тэрмінаграфічнай тэорыі акрэсліліся ў сучасным лінгвістычным дыскурсе?
3) які змест паняцця нацыянальная тэрмінаграфічная традыцыя?
4) якія механізмы ацэнкі рэестравай паўнаты тэрміналагічнага слоўніка з’яўляюцца эфектыўнымі?
5) якія кампазіцыйныя асаблівасці беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў адзначаюцца на ўзроўні мегаструктуры і якую функцыянальную нагрузку выконваюць яе кампаненты?
6) якія могуць быць формы арганізацыі корпусаў тэрміналагічных слоўнікаў?
7) у чым прычыны асістэмнасці слоўнікаў?
8) якія метамоўныя сродкі выкарыстоўваюцца для тэрмінаграфічнай параметрызацыі і адлюстравання адносін паміж адзінкамі лінгвістычнай тэрмінасістэмы?
9) з чаго складаецца інвентар сродкаў і спосабаў сістэмнай параметрызацыі адзінак беларускай лінгвістычнай тэрміналогіі ў структуры слоўнікавага артыкула?
10) як выглядае тыпалогія беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў?
11) якія вектары далейшага развіцця беларускай лінгвістычнай тэрмінаграфіі з’яўляюцца перспектыўнымі?
Такім чынам, у манаграфіі на падставе выяўлення і ўпарадкавання храналагічных, структурна-кантэнтных і тыпалагічных характарыстык беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў распрацоўваецца канцэпцыя сістэмнай арганізацыі і параметрызацыі беларускага металінгвістычнага кантынуума.
Крыніцай для назіранняў і абагульненняў паслужыў створаны тэрмінаграфічны корпус (115 адзінак). Слоўнікі, якія ў яго ўвайшлі, прадстаўляюць тры ўзроўні прыярытэтнасці:
1) аўтаномныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў, якія выдадзены на тэрыторыі Беларусі беларускімі вучонымі і ўключаюць матэрыял беларускай мовы (часам побач з матэрыялам з іншых моў) – група аналізуецца суцэльна і паслядоўна;
2) аўтаномныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў, якія апублікаваны па-за межамі Беларусі вучонымі іншых краін або аўтарскімі калектывамі, у склад якіх уваходзілі і беларускія, і замежныя вучоныя, і ўключаюць беларускі матэрыял;
3) інкарпараваныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў, якія ўключаюць беларускі матэрыял, створаны беларускімі і замежнымі вучонымі, апублікаваны як на тэрыторыі Беларусі, так і за яе межамі.
Мы падзяляем меркаванне В. К. Шчэрбіна, што “з пункту погляду лексікаграфічнай семіётыкі прынцыповай розніцы паміж выдадзеным асобна тэрміналагічным слоўнікам і слоўнікавым дадаткам да іншай кнігі няма. Больш таго, часам прыкніжны слоўнікавы дадатак па колькасці апісваемых у ім тэрмінаў нават пераўзыходзіць асобныя кніжныя слоўнікавыя выданні” [Шчэрбін 2017, с. 204].
***
Першае выданне манаграфіі апублікавана ў выдавецтве Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка (Мінск) пад назвай “Беларуская лінгвістычная тэрмінаграфія” [Дзятко 2022]. У другое выданне ўнесены шэраг карэктываў:
– пераструктураваны змест (павялічана колькасць раздзелаў з чатырох да сямі);
– удакладнены колькасныя падлікі;
– пашыраны вывады да некаторых раздзелаў і кнігі ў цэлым;
– выпраўлены фактычныя недахопы і заўважаныя памылкі друку;
– уключаны дадатак (“Слоўнік тэрмінаў лінгвістычнай тэрмінаграфіі”).
***
Аўтар шчыра ўдзячны навуковаму рэдактару даследавання доктару філалагічных навук В. Д. Старычонку за падтрымку на ўсіх этапах яго выканання, дактарам філалагічных навук В. І. Іўчанкаву, В. А. Ляшчынскай, М. Р. Прыгодзічу, В. І. Сянкевічу, Т. Р. Трафімовіч, кандыдатам філалагічных навук Т. А. Астапчык, В. М. Лухверчык, П. А. Міхайлаву, В. В. Урбан, С. У. Шахоўскай за спрыяльную ацэнку работы і слушныя заўвагі, У. С. Антонаву (схіархім. Нікану) закарысныя парады, а таксама ўсім калегам, якія знаёміліся з тэкстам манаграфіі на розных этапах яе падрыхтоўкі. Асаблівая падзяка доктару філалагічных навук Н. В. Пятаевай за шматлікія і шчодрыя навуковыя кансультацыі і кандыдату філалагічных навук Н. А. Валатоўскай за магчымасць выкарыстаць некаторыя рэдкія тэрміналагічныя слоўнікі.
Products You May Like
Санько Зьміцер
Рыхтуючы гэтую кніжку, аўтар меў на мэце паказаць хараство, адметнасць і багацце роднай мовы ў галіне выслоўяў.
1.50 rub. (BYN)
Валодзіна Таццяна
У кнізе прадстаўлены агляд лекавай нямецкамоўнай замоўна-заклінальнай традыцыі ў яе асноўных тэматычных і вобразных рашэннях. Даследаванне нямецкіх вербальна-магічных практык дазваляе зазірнуць у глыбіні вякоў і пабачыць гісторыю ўзнікнення і распаўсюджання асобных замоўных сюжэтаў і матываў, вядомых і беларусам.
52.50 rub. (BYN)
Loading, please wait...
Please wait. Loading...
