Матар’ялы / Пад рэдакцыяй М. Я. Байкова і праф. Б. І. Эпімаха-Шыпілы; [прадмова С. Запрудскага]. — 3-е выданне, стэрэатыпнае. — Смаленск: Інбелкульт, 2015. — XIX, 371, [6] с.
ISBN 978-5-00076-01106
Факсімільнае перавыданьне слоўніка, які быў першым з краёвых слоўнікаў часоў беларусізацыі 1920-х гг., створаных у выніку масавай краязнаўчай работы. Слоўнік складаецца з 9703 слоў, зафіксаваных у 591 населеным пункцк былой Віцебскай акругі.
“Віцебскі краёвы слоўнік” зьяўляецца першым з ліку краёвых слоўнікаў у Беларусі, вызначаных да апрацаваньня Камісіяй для ўкладаньня слоўніка жывой беларускай мовы ў Інстытуце Беларускай Культуры.
“Віцебскі краёвы слоўнік” паступіў у Камісію раньш вызначанага Камісіяй тэрміну (1 студзеня 1927 г.) Гэта цалкам трэба аднесьці да выключнай энэргіі, выяўленай у справе зьбіраньня слоўнікавага матар’ялу ў Віцебшчыне Праўленьнем Віцебскага акруговага Краязнаўчага Таварыства і, паасобку, навуковым сакратаром яго т. Касьпяровічам. У свой чарод пасьпешны друк слоўніка тлумачыцца жаданьнем Віцебскага Акруговага АНА забясьпечыць ужо ў гэтым вучэбным годзе слоўнікам школы Віцебшчыны.
Гэтая акалічнасьць дазволіла камісіі згадзіцца на дачаснае рэдагаваньне слоўніка для друку яго ў Віцебску выдавецтвам “Заря Запада”, хаця пры больш працяглай апрацоўцы слоўнікавы матар’ял мог-бы быць сыстэматызаваны больш поўна й дакладна.
Зважаючы на непаўнату слоўніка, Камісія разглядае яго не як закончаны слоўнік Віцебшчыны, а як “Матар’ялы” для такога слоўніка.
“Віцебскі краёвы слоўнік” апрацаваны т. Касьпяровічам паводле прынцыпаў і мэтаду, устаноўленых Камісіяй наагул для ўкладальнікаў краёвых слоўнікаў.
Лічачы, што не краёвыя слоўнікі павінны быць дадаткам да агульнага слоўніка жывой беларускай мовы, а наадварот, гэты апошні павінен грунтавацца на вывучэньні мясцовых гутарак, Камісія не знайшла мэтазгодным абмяжоўваць укладальнікаў запісам толькі рэдкіх слоў— паветалізмаў. Пры ўкладаньні слоўніка прыймаліся пад увагу, як правіла, тыя словы, якія адрозьніваюцца ад слоў расійскай ці польскай мовы з боку значэньня, вымаўленьня або напісаньня (транскрыпцыі).
Адносна напісаньня беларускіх слоў у асноўнай калюмне, набранай на буйны шрыфт, Камісіяй быў ухвалены запіс іх так, як яны пішуцца паводле правіл сучаснага беларускага літаратурнага правапісу. Прапанованы ў праэкце інструкцыі для ўкладальнікаў краёвых слоўнікаў парадак запісу паводле фанэтычнага прынцыпу (з захаваньнем літаратурнай беларускай графікі) быў адкінуты Камісіяй на тэй падставе, каб не абцяжарваць працы укладальнікаў краёвых слоўнікаў зьмяшэньнем задач лексыкалягічнага й дыялектычнага дасьледаваньня. Пры гэтым Камісія мела на ўвазе й сувязь краёвых слоўнікаў з агульным слоўнікам жывой беларускай мовы, дзе, натуральна, беларускія словы будуць давацца ў іх літаратурным апісаньні, а так сама вымогі практычнага карыстаньня краёвымі слоўнікамі.
Асаблівасьцю Віцебскага краёвага слоўніка, як і наагул краёвых слоўнікаў, якія ўкладаюцца паводле праграмы камісіі ў розных акругах Беларусі, зьяўляецца тое, што да кожнага беларускага слова, дадзенага ў слоўніку, дадаецца прыклад фраза, узятая з жывой народнай мовы з абавязковым мясцовым адзначэньнем.
Прыклады напісаныя на слух, як словы вымаўляліся ў вуснае тае асобы, ад якой учуты прыклад. Разумеецца, што запісаныя такім спосабам прыклады могуць даць пэўны матар’ял для беларускай дыялекталёгіі.
Разьвязваючы пытаньне аб парадку запісу мяйсцовых адзначэньняў, Камісія палічыла патрэбным даваць толькі паказаньне вёскі й раёну без паказаньня прозьвішчаў дапісчыкаў, якія дастаўлялі карткі (яны паказаны ў прадмове да слоўніка яго ўкладальнікам).
Пры рэдагаваньні слоўніка зварачалася ўвага на правільнасьць напісаньня беларускага слова ў асноўнай калюмне (паводле прынцыпу, ухваленага Камісіяй), на вытрыманасьць граматычных адзначэньняў і на правільнасьць перакладу ў расійскую мову. Прыклады й мясцовыя адзначэньні пакідаліся без абы-якой зьмены, як яны былі дадзены ў аўтэнтыку.
Апроч рэдактароў, паказаных на загалоўнай старонцы слоўніка, навуковага сэкрэтара Камісіі М. Я. Байкова і члена яе праф. Б. І. Эпімаха-Шыпілы, першыя два аркушы слоўніка былі прагледжаны старшынёй Камісіі С. М. Некрашэвічам.
Друк слоўніка адбываўся і карэктура вялася ў Віцебску, пры чым матар’ял да літ. “К” друкаваўся пад наглядам яго ўкладальніка.
Камісія для ўкладаньня слоўніка жывой беларускай мовы.
Слоўнік раскрывае лексічнае і фразеалагічнае багацце Гродзеншчыны. Першае выданне было надрукавана ў 1983 годзе накладам 600 асобнікаў. Адна з каштоўнасцяў працы — у дакладным адлюстраванні фанетычных, марфалагічных і сінтаксічных асаблівасцяў мясцовага маўлення. У папраўленым выданні галоўным заданнем было запісаць ілюстрацыйны матэрыял спрошчана, набліжана да арфаграфічнага пісьма. Праца разлічаная не толькі на мовазнаўцаў. Разгарніце слоўнік — і з вамі загавораць жыхары Гродзеншчыны, паўстане беларуская вёска з тагачасным побытам ды рэаліямі.
Слоўнік утрымлівае больш за 40 тысяч беларускіх і польскіх тэрмінаў, паняццяў, выразаў, назваў і ўласных імёнаў з такіх дысцыплінаў, як літаратура, мова, мастацтва (культуралогія), гісторыя, грамадазнаўства (паліталогія, правазнаўства, сацыялогія, філасофія), геаграфія, біялогія, хімія, фізіка, астраномія, матэматыка і інфарматыка.
Гэты слоўнік — першы беларуска-нямецкі слоўнік сярэдняга памеру (больш за 70 тыс. слоў, словазлучэнняў і выразаў). Універсальны характар дазваляе выкарыстоўваць яго з рознымі мэтамі як у пісьмовай, так і ў вуснай камунікацыі.
Матар’ялы / Пад рэдакцыяй М. Я. Байкова і праф. Б. І. Эпімаха-Шыпілы; [прадмова С. Запрудскага]. — 3-е выданне, стэрэатыпнае. — Смаленск: Інбелкульт, 2015. — XIX, 371, [6] с.
Зважаючы на непаўнату слоўніка, Камісія разглядае яго не як закончаны слоўнік Віцебшчыны, а як “Матар’ялы” для такога слоўніка.
