Навуковы рэдактар Наталля Гардзiенка; прадмова Лявона Юрэвiча. — 2-е выданне, дапрацаванае — Мiнск: Кнігазбор, 2017. — 632 с.: іл. (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кніга 31). Цвёрдая вокладка.
ISBN 978-985-7180-20-2.
Другое мінскае выданне працы В. Кіпеля “Беларусы ў ЗША” значна дапрацаванае аўтарам з улікам падзей апошніх дзесяцігоддзяў. У кнізе адлюстраваныя розныя этапы беларускай прысутнасці ў Злучаных Штатах — ад з’яўлення першых вядомых паасобных эмігрантаў да апошніх хваляў масавай эміграцыі. Чытач знойдзе тут інфармацыю пра палітычную, эканамічную, культурна-асветную дзейнасць суайчыннікаў, пра славутых і малавядомых выхадцаў з беларускіх земляў, што пакінулі свой след на Амерыканскім кантыненце.
ЗУБР (прадмова Лявона Юрэвіча) Паглядзець
Калі ў 1993 годзе ў перакладзе Сяргея Шупы ў мінскім выдавецтве “Беларусь” накладам пяць тысяч асобнікаў выйшла першае выданне кнігі “Беларусы ў ЗША”, у беларускай гуманістыцы з’явілася новая галіна: эміграцыязнаўства. Бо, нягледзячы на тое што гісторыя эміграцыі адлічвалася стагоддзямі, яе для афіцыйнай навукі быццам не было, не раўнуючы як з рэлігіяй: Бога няма, але атэізм ёсцейка. Так і тут: пра эміграцыю калі і пісалася, дык толькі ў прапагандовых мэтах і аўтарамі, імёнам якіх не месца на пачатку гэтае кнігі.
Тут жа было сапраўднае адкрыццё, Атлантыда і Эльдарада пад адною вокладкаю! Сотні імёнаў і лёсаў, якія за імі стаялі, дзеі і ўчынкі, цэрквы і інстытуты, кнігі, газеты і часопісы, а таксама тэксты — тэксты як рэпрэсаваныя на Бацькаўшчыне, але перахаваныя за акіянам, гэтак і новыя, створаныя на тым, другім беразе. Калі яшчэ і кім быў зроблены падобны падарунак айчыннай культуры?!
Аўтарам гэтай піянерскай, у найлепшых традыцыях амерыканскіх каўбояў кнігі быў дырэктар тады мала каму вядомай у метраполіі ўстановы — нью-ёркскага Беларускага інстытута навукі і мастацтва (БІНіМ) — доктар Вітаўт Кіпель. Гэта ў наступныя дзесяцігоддзі паспаліты чытач спазнае яго ў шматлікіх і разнастайных іпастасях: даследчыка, навукоўца, палітычнага і грамадскага дзеяча, бібліёграфа, апантанага кніжніка, шчодрага мецэната, захавальніка гістарычнай памяці не толькі паваеннай беларускай Амерыкі, але і даваеннага Мінска. Тады ж, на пачатку 90-х гадоў мінулага, XX стагоддзя, і ён сам, і тэма наогул былі суцэльнымі terra incognitа.
Сёння, калі манаграфія перавыдаецца, абрэвіятура БІНіМ для абазнанага чытача ўжо пазнавальная, як ВКЛ, — з той толькі розніцаю, што першая — жывая, першая — існуе і дзеіць. На рахунку Інстытута, які правідлова атаясамляецца з постаццю ягонага дырэктара, — архіўныя зборы ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва, кніжныя серыі — як уласныя, гэтак і выдадзеныя ў супрацы з Згуртаваннем беларусаў свету “Бацькаўшчына”; настольная кніга, біблія кожнага не толькі даследчыка эміграцыі, але і наогул друкаванага слова — “Бібліяграфія беларускага і беларусаведнага друку на Захадзе”, укладзеная разам з Зорай Кіпель. Было б файна параўнаць гэтую працу з аналагічнай метрапольнай, зробленай, прыкладам, у Акадэміі навук, але — няма з чым.
Вось у гэтым справа! Даробак Вітаўта Кіпеля, БІНіМа наогул унікальны. І ён, гэты даробак, так жа неабходны Беларусі, як Беларусь была неабходная аўтару і героям ягонай кнігі цягам ўсяго іхняга жыцця.
Пасля дэбюту на Бацькаўшчыне кніга “Беларусы ў ЗША” была выдадзеная ў 1999 годзе па-ангельску ў акадэмічным выдавецтве “University Press of America”. Для гэтага перавыдання за аснову ўзяты пераклад Сяргея Шупы. Вітаўтам Кіпелем былі не толькі зробленыя значныя праўкі-дадаткі з улікам часавых зменаў, але і напісаныя цалкам новыя раздзелы як навуковага, гэтак і мемуарнага характару ў пазнавальнай, ні на што не падобнай манеры аўтара ўспамінаў “Жыць і дзеіць”…
Выхад кнігі супадае з 90-гадовым юбілеем аўтара. Мудры і магутны, ён трымае на сабе Інстытут і дае наступнікам магчымасць працягу. Ён ёсць сімвал пераемнасці і трываласці. Ён — наш зубр.
Лявон Юрэвіч
ПРАДМОВА ДА ДРУГОГА ВЫДАННЯ Паглядзець
Гэтай кнігі, г. зн другога выдання “Беларусаў у ЗША” яшчэ не было б, каб не Лявон Юрэвіч і Наталля Гардзіенка. Калі гады тры-чатыры таму ў гутарках я сказануў, што збіраю-занатоўваю дадаткі, папраўкі, заўвагі да “Беларусаў у ЗША”, плануючы на “далёкі прыцэл” новае выданне, яны адразу ж пачалі мяне “бамбіць”: “Сп. Вітаўт, сп. Кіпель, кнігу трэба перавыдаць, і то як хутчэй!”. Я аднеківаўся, даючы розныя прычыны-адгаворкі-адмовы, улучна і з такім цверджаннем: “Бярыце, дапрацоўвайце, перавыдавайце — вам у рукі праца з новым выданнем”. Але на гэткі варыянт яны не пайшлі, прадаўжаючы асцярожна, ветліва, а мне здавалася, вельмі настойліва-неадступна, прыпамінаць аб патрэбе новага выдання.
З ходам часу, пасля сотняў штодзённых (а тыднёвых даўжэйшых гутарак) напамінаў ад Лявона (з ім у мяне камунікацыя штодзённая) я прыблізна год таму згадзіўся, засеў за працу. У выніку — кніга на стале!
Шаноўныя Наталля і Лявон! Вы былі пачынальнікамі, выдатнымі памагатымі, дарадцамі — бязмерна Вам удзячны, мае маладыя сябры-супрацоўнікі!
У тым далёкім, іншым стагоддзі, у 1993 годзе, калі ў Менску ў выдавецтве “Беларусь” адбывалася прэзентацыя кнігі “Беларусы ў ЗША”, мне было вельмі няёмка, бо, атрымаўшы кнігу перад прэзентацыяй і прачытаўшы ўступ, я спасцярог, што нікому не падзякаваў. Мне сапраўды было прыкра за няўвагу, хоць “для маральнага супакою” я спісаў недагляд на “эпоху” — узнёслы настрой беларускага грамадства. Але, як кажуць амерыканцы, глыбока ў сабе я аб гэтым не забываўся. І таму цяпер, задняй датай я перапрашальна дзякую рухавікам першага выдання: сп. Алесю Лукашуку — першаму, хто прачытаў англамоўны манускрыпт і сказаў: “Трэба выдаць па-беларуску ў Менску”; сп. Сяргею Шупу — сілавіку, які пераклаў манускрыпт з ангельскай у беларускую мову, адрэдагаваў беларускі тэкст, стварыў макет і дапільнаваў друк; спсп. Адаму Мальдзісу і Пятру Краўчанку — тагачасным уладным адміністратарам, якія праект выканалі; сп. Анатолю Клешчуку за ілюстрацыйна-фатаграфічнае афармленне кнігі. Усім вам, паважаныя спадары-добразычліўцы, шчырая ўдзячнасць!
Як і ў маіх беларусаведных друках, услед за в. п. Зорай, першым чытачом, крытыкам, дарадцам, а вельмі часта і рэдактарам быў і ёсць мой жыццёвы сябра Янка З. Але ў цяперашнім выпадку з “Беларусамі ў ЗША” за чытанне-слуханне, парады, крытыку і дапаўненні я вельмі і шчыра ўдзячны Надзі і Янку Запруднікам.
За шматлікія заўвагі і канкрэтныя новыя дадаткі-факты, а іх ёсць ладная колькасць, я вельмі дзякую сп-ні Лізе Літаровіч.
Ясная справа, працуючы над тэмай, якая ахоплівае вялікую беларускую грамаду, шмат у каго з грамады пытаешся, шукаеш, даведваешся — маеш дачыненне з вялікай “сям’ёй”, і ім усім вялікі дзякуй:
Алесі, Юрку і Ларэйн Кіпель, уладыку БАПЦ Святаславу, Адаму Акулічу, Наталлі Бярыле, Лёлі Касоўскай-Лапіцкай, Таццяне Кулакевіч, Ганне Сурмач, Таццяне Красоўскай, Вячаславу Бортніку, Анатолю Пранцэвічу, Уладзіміру Слабіну, Аркадзю Чарапанскаму, Валеру Кавалеўскаму, Ірыне Красоўскай, Марату Клакоцкаму, Зміцеру Левіту, Леаніду Зубараву, Вітулю Зайку, Сяргею Раманюку, Алегу Гардзіенку, Валянціне Трыгубовіч, а. Ігару Лабацэвічу, Кастусю Хадыку, Кацярыне Вініцкай, д-ру Расціславу Гарошку, Янку Грышкевічу, Марыі Данілюк, Жоржу Навумчыку, Зянону Пазняку, Кастусю і Марыі Верабей, Вячку Станкевічу, Івонцы Сурвілле, Святаславу Шабовічу і інш.
УСТУП Паглядзець
“Беларусы ў ЗША” — не проста назва новае кнігі. Гэта новае паняцце. Нягледзячы на этнічную разнастайнасць краіны, шмат для каго беларусы — новая рэалія на этнічнай мапе Злучаных Штатаў. Тым не менш этнічная прысутнасць беларусаў у Злучаных Штатах Амерыкі мае больш за стогадовую гісторыю.
З прычыны неспрыяльнага збегу гістарычных акалічнасцяў, тэрміналагічнае невыразнасці ды імперскіх памкненняў суседзяў раннія беларускія імігранты — беларусы-ліцвіны — праз нязначную сваю колькасць заставаліся незаўважнымі. Бальшыня ж масавае беларускае іміграцыі была залучаная ў бюракратычную катэгорыю “рускіх” у шырокім сэнсе гэтага паняцця. Гэтая бірка мацавалася да іх, як толькі яны ўпершыню пераступалі парогі адміністрацыйных установаў Расійскае імперыі. Ніхто не пытаўся ў іх думкі што да іхнага самавызначэння, а самі яны былі не ў стане запярэчыць. Нават калі ў іх пыталіся, яны не маглі выразна адказаць з прычыны палітычнага і гістарычнага няведання або і проста абыякавасці да свае мінуўшчыны, да свае этнічнае тоеснасці. Толькі адно мелі яны на думцы — патрапіць у зямлю абяцаную. Для рэгістратараў і статыстыкаў сяляне-імігранты з Беларусі сталіся “рускімі”.
Па прыбыцці на амерыканскую зямлю іх сустракалі ды зноў жа рэгістравалі як “рускіх”. Дзясяткі тысячаў прыязджалі, каб стацца яшчэ адной часткаю “імігранцкіх масаў”. Дзякуючы бюракратычнай інерцыі і непадрыхтаванасці службоўцаў урада ЗША беларусы не былі прызнаваныя ў якасці апрычонае нацыянальнае групы на працягу цэлых дзесяцігоддзяў пасля іхнага прыбыцця на берагі Новага Свету. Імігранты, што паходзілі з беларускіх паветаў Віленскае і Смаленскае губерняў, а таксама з Гарадзеншчыны, Віцебшчыны, Меншчыны, Магілёўшчыны, Піншчыны, Берасцейшчыны і Гомельшчыны, заганяліся ў адну з “афіцыйных” этнічных катэгорый амерыканскімі іміграцыйнымі ўладамі, дэмографамі, сацыёлагамі, палітыкамі і таксама, на жаль, шматлікімі навукоўцамі. Гэткімі катэгорыямі былі: “літоўцы” (“Lithuanians”, недакладны пераклад з “ліцвінаў”, даўняга назову беларусаў, ужыванага да пачатку ХХ стагоддзя); “палякі” для беларусаў-каталікоў; “рускія” для праваслаўных беларусаў. Да таго ж шмат хто з беларусаў патрапляў у “іншыя славяне” або проста ў “іншыя”.
І тут трэба добра ўсвядоміць, што гэтая “руская маса” была творам службоўцаў-бюракратаў Расійскае імперыі ды іхных калегаў у Злучаных Штатах. Дзеля зручнасці бюракратыі і адміністрацыйнае летаргіі людзі, што паходзілі з беларускае зямлі, гаварылі па-беларуску і прывезлі разам з сваім небагатым нажыткам беларускія звычаі і традыцыі, рабіліся “рускімі”. Гэткі паварот падзей быў не проста несправядлівасцю — сапраўднаю трагедыяй ХХ стагоддзя сталася тое, што бюракратыя займела ўладу маніпуляваць нацыянальнаю тоеснасцю людзей і замяняць яе вялікаю маною.
Бірка “рускі” прыліпла да многіх. Яны прымалі яе, бо што яны ведалі? Што яны маглі зрабіць? На кожным рагу прадстаўнікі ўлады запэўнівалі іх, што яны і напраўду “рускія”.
Аднак сёння сацыёлагі і этнолагі маглі б нешта зрабіць, каб выправіць гэтую гістарычную памылку. Хімерычны тэрмін “рускі”, сустраканы ў амерыканскай статыстычна-даведачнай літаратуры, мусіць быць старанна даследаваны навукоўцамі, каб выявіць шматлікія нацыянальнасці, што хаваюцца пад маскаю гэтае катэгорыі. Можна сказаць, абнавіўшы вядомае, стасаванае ў іншых абставінах выслоўе: “Паскрабі амерыканскага рускага, дык знойдзеш беларуса (або ўкраінца, грузіна і г. д.)”.
Мэта гэтае працы — падаць удакументаваную інфармацыю пра гэтых памылкова азначаных амерыканскіх беларусаў ад XIX стагоддзя, праз першыя дзесяцігоддзі ХХ стагоддзя аж да пасляваеннае іміграцыі.
Шмат увагі ў кнізе аддаецца раскрыццю непаразуменняў, спрычыненых памылковым этнічным вызначэннем, і аналізу памылак, зробленых у мінулым рознымі даследчыкамі і арганізацыямі.
Жаданнем аўтара было таксама стымуляваць далейшыя даследаванні пра беларусаў у Злучаных Штатах, бо гэтая праца ўяўляе з сябе толькі ўводзіны ў новую вялікую тэму. Больш глыбокае вывучэнне такое этнічнае з’явы-праблемы застаецца задачаю будучых навукоўцаў.
Трэба спадзявацца, што гэтая кніга і будучыя даследаванні дазволяць знайсці для амерыканскіх беларусаў адпаведнае месца ў гістарычнай прасторы, вызначыць іхную этнічную тоеснасць і належна ацаніць іхны ўклад у разбудову і поступ Злучаных Штатаў Амерыкі.
Падаючы працу на суд беларускаму чытачу, хацелася б таксама, каб даследаванне беларускае эміграцыі наогул і ў ЗША ў прыватнасці на Бацькаўшчыне ішло больш сістэматычна і інтэнсіўна. На думку аўтара і шмат каго з даследчыкаў эміграцыі, настала пара не толькі вярнуць Беларусі двухмільённую масу яе сыноў і дачок, але і адзначыць беларускі ўклад у скарбонку сусветных дасягненняў у навуках — геаграфіі, хіміі, геалогіі і іншых — ды запісаць у дасягненні беларускае культуры здабыткі беларускіх эмігрантаў.
ЗМЕСТ Паглядзець
Лявон Юрэвіч. Зубр
Прадмова да другога выдання
Уступ
Беларуская іміграцыя ў даследаваннях, публікацыях і статыстычных крыніцах
Хвалі і прычыны эміграцыі з Беларусі
Рассяленне і ўладкаванне на працу
Першыя кантакты з арганізацыямі і пачаткі нацыянальнае свядомасці
Узнікненне і развіццё беларускіх арганізацый
Беларускія масы ў міжваенным перыядзе
Дзейнасць беларусаў у часе Другое сусветнае вайны
Паваенная хваля беларускае іміграцыі
Рэлігійнае жыццё і рэлігійныя арганізацыі
Дзейнасць беларускіх арганізацый
Беларускія элементы ў дзейнасці левых i правых прарасійскіх групаў
Выдавецкая справа. Беларусіка ў сродках масавае інфармацыі
Беларуска-амерыканскiя дачыненні
Роля амерыканскіх бібліятэк, навуковых і навучальных установаў у прапагандзе беларускае спадчыны
Сацыяльны партрэт амерыканскіх беларусаў
Заключэнне
Рэспубліка Беларусь: новыя амерыканска-беларускія дачыненні і новая хваля іміграцыі
Наталля Гардзіенка. Вывучэнне гісторыі і сучаснасці беларускай эміграцыі ў ЗША (1993–2016 гг.)
Геаграфічны паказнік
Іменны паказнік
