Менск, 2012 / Тэматычны дадатак да нумара
“ARCHE” “Полацак: падарожжа ў прасторы і часе” з дадаткам “Апісанне полацкіх уладычных, манастырскіх і царкоўных зямель рэвізорамі 1580 года”.
Публікацыя падрыхтавана на падставе выданняў: Полоцкая Москва, 1905; Описание полоцких владычных, монастырских / подг. к изд. И. И. Лаппо. Москва, 1907.Укладальнік і аўтар прадмовы: Васіль Варонін. Геаграфічны паказнік-каментар: Віктар Цемушаў.
ISSN1392-9682
Васіль Варонін. Прадмова (фрагмент) Паглядзець фрагмент цалкам
Рэвізію Полацкага ваяводства 1552 года поўным правам можна залічыць да гістарычных помнікаў, якія належным чынам яшчэ не ацэненыя нашай навукай. Спасылкі на Полацкую рэвізію мы сустракаем не так часта нават у спецыяльнай літаратуры, прысвечанай гісторыі Беларусі і Вялікага Княства Літоўскага XVI стагоддзя. Цяжка сказаць, што стала таму прычынай. Магчыма, справа ў тым, што рэвізію звычайна разглядаюць як крыніцу па сацыяльнай і эканамічнай гісторыі. Можа быць, прычынай таму стаў яе рэгіянальны характар. Аднак у рэчаіснасці значэнне Полацкай рэвізіі зусім не абмяжоўваецца пытаннямі гаспадарчага жыцця і сацыяльнай структуры насельніцтва. Тое самае можна сказаць і пра рэгіянальны характар апісання — нягледзячы на тое, што галоўным аб’ектам увагі рэвізораў было, безумоўна, Полацкае ваяводства, мы знаходзім у рэвізіі даволі шмат звестак па гісторыі іншых зямель Вялікага Княства Літоўскага. Ёсць тут і матэрыялы, якія датычацца суседніх дзяржаў.
Перш чым пачаць гаворку непасрэдна пра рэвізію, варта некалькі слоў сказаць пра эпоху і ўмовы, у якіх яна была створаная.
Пачынаючы з 1501 года, калі была адноўленая персанальная унія паміж Каралеўствам Польскім і Вялікім Княствам Літоўскім, гэтымі дзвюма дзяржавамі практычна ўвесь час аж да выгасання дынастыі Ягелонаў у 1572 годзе кіраваў адзін манарх. Спачатку гэта быў Жыгімонт І Стары, а потым яго сын Жыгімонт ІІ Аўгуст. У два апошнія дзесяцігоддзі свайго доўгага кіравання Жыгімонт Стары (памёр у 1548 годзе) жыў пераважна ў Польшчы і мала займаўся справамі Вялікага Княства. А гэтыя справы часта вымагалі асабістага ўдзелу манарха. Без гэтага ўдзелу не маглі вырашацца многія, у тым ліку жыццёва важныя праблемы: ад гаспадарчых да ваенна-палітычных. І сітуацыя паказвала, што цэлы шэраг гэтых праблем сапраўды патрабаваў неадкладнага вырашэння.
У 1544 годзе на Берасцейскім сойме адбылася перадача ўлады ў Вялікім Княстве Літоўскім 24-гадоваму каралю і вялікаму князю Жыгімонту ІІ Аўгусту. Жыгімонт І Стары захаваў за сабой толькі вярхоўную ўладу над Вялікім Княствам. Малады гаспадар энергічна ўзяўся за справу, і адным з яго першых мерапрыемстваў было правядзенне рэвізій гарадоў і цэлых зямель Вялікага Княства. Ужо ў 1545 годзе была праведзеная рэвізія ўкраінскіх замкаў: Уладзіміра, Луцка, Крамянца, Вінніцы, Брацлава і Жытоміра. Адначасова апісваліся сёлы, якія належалі (цягнулі) да гэтых замкаў. Рэвізіі 1545 года з усёй відавочнасцю паказалі неабходнасць такіх мерапрыемстваў, бо стан замкаў аказаўся папросту катастрафічным. Шчасце, што Вялікаму Княству ў гэты час не давялося весці абарончых войнаў на паўднёвым кірунку.
ЗМЕСТ Паглядзець змест цалкам
Васіль Варонін. ПРАДМОВА
Іван Лапа. ПРАДМОВА
ПОЛАЦКАЯ РЭВІЗІЯ 1552 года
Замок Полоцкий
Стрельба замку Полоцкого
Пушкары замковые
Будоване замковое в Полоцку, где воевода мешкаеть
Место Полоцкое
Напервей, посад Великий отца Воскресенского и Офанасовского
Другий посад Заполоцкий
Третий посад Островский
Четвертый посад Екиманский
Пятый посад Слобоцкий
Повинность места Полоцкого
Доходы з места Полоцкого на господара его милость
Доходы на пана воеводу полоцкого
Доходы войтовские
Доходы местские
А то суть мещане под тым же прысудом права майдыборского, которые имене свои мають
Козаки замку Полоцкого
Слуги панцерные [и путные] замку Полоцкого
Псарцы замку Полоцкого
Люди прыгонные замку Полоцкого
Палене попелов на воеводу
Двор Черсвяцкий, к замку прыслухаючый
Другий дворец замковый Белчыца
Шляхта Полоцкая
Церков Полоцкая
ДАДАТАК. Апісанне полацкіх уладычных, манастырскіх і царкоўных зямель рэвізорамі 1580 года
Спіс прынятых скарачэнняў
ІМЯННЫ ПАКАЗНІК
Віктар Цемушаў, Зміцер Віцько. ГЕАГРАФІЧНЫ ПАКАЗНІК-КАМЕНТАР
