Выданьне другое, папраўленае і дапоўненае. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. — 1214 с. Цьвёрдая вокладка.
ISBN 978-80-86961-23-1
Гэтая кніга становіць сабой другое, істотна перапрацаванае выданьне лінгвістычных прац вядомага беларускага філёляга-пурыста Яна Станкевіча (1891 – 1976) (першае выйшла ў 2002 г. і мела назву "Ян Станкевіч. Збор твораў у двух тамах"). Працы датычаць практычна ўсіх галінаў беларускай мовы: фанэтыкі, фаналёгіі, артаэпіі, марфалёгіі і сынтаксу, словаўтварэньня і лексыкалёгіі, анамастыкі, фразэалёгіі, дыялекталёгіі, этымалёгіі, моўнай стылістыкі і лексычнай сэмантыкі, лінгвістычнай тэрміналёгіі, лінгвагеаграфіі і г. д. Тэксты выкананыя ў разнастайных формах: кароткай газэтнай зацемкі, разгорнутага навуковага аналізу, палемічнага нарысу, інтэрдысцыплінарнага гуманітарнага дасьледаваньня, крытычнага водгуку, кніжнага агляду, тэзіснай пастаноўкі праблемы і нават інтэлектуальнай правакацыі.
Выданьне забясьпечана падрабязным камэнтаром аўтарства Юр’я Пацюпы, які ўводзіць чытача ў кантэкст беларускага моўнага пурызму за цэлае стагодзьдзе. Камэнтар мае на мэце паказаньне як слабых, так і моцных аўтаравых месцаў, шырэйшае разгортваньне некаторых актуальных тэмаў беларускае мовы, а таксама разбурэньне стэрэатыпнага ўяўленьня пра самотнасьць постаці Я. Станкевіча, "экзатычнасьць" ягоных уяўленьняў пра мову.Артыкул пра аўтара ў
Вікіпэдыі
ЗЬМЕСТ Паглядзець зьмест цалкам
В. Булгакаў. Ад укладальніка
1. Заданьні лінгвістыкі
Язык і языкаведа
2. Граматыка, правапіс, артаэпія
2.1. Агульныя пытаньні
Правапіс і граматыка
Беларуская Акадэмічная Конфэрэнцыя 14. – 21. ХІ. 1926 і яе працы дзеля рэформы беларускае абэцэды й правапісу
Урадовае выданьне "Lemantara" Станіслава Любіч-Маеўскага
Б. Тарашкевіч. Беларуская граматыка для школ. Выданьне пятае пераробленае і пашыранае. Вільня. 1929 г.
Р. Астроўскі. Беларускі правапіс. Компіляцыя паводле Б. Тарашкевіча і Я. Лёсіка. Выданьне 2-е папраўленае і дапоўненае. Вільня. 1930
Зьмена граматыкі беларускага языка ў БСРР
Моўная палітыка бальшавікоў у Беларускай ССР
Некаторыя новыя зьмены беларускае норматыўнае граматыкі і правапісу ў Беларускай ССР
2.2. Прыватныя пытаньні
Аканьне ў скланеньню назоўных імёнаў
Дзеля абароны беларускага языка
Адказ маім „крытыкам“
Да вымовы й правапісу чужых словаў
Да правапісу чужых словаў 186
Беларускія хормы грэцкіх спакменьнікаў на -іос, лацінскіх на -іус і пад.
W ci V
Гук "Ґ" у беларускай мове
Прыстаўное "в" у мове беларускай
Беларуская вымова царкоўна-славянскага пісьма
Які мае быць парадак літараў беларускае абэцады
3. Гісторыя мовы
3.1. Гістарычная фанэтыка
Пачатнае "О – Е" ў славянскіх мовах
Аб "Панэ" і г. п.
Дыспаляталізацыя l у беларускай мове
Распадабненьне шыпячых у беларускай мове
Raspadabnieńnie i ŭpadabnieńnie ŭ biełaruskaj movie zykau, što ŭ roznych składoch słova
Імбары
Да "Імсьціслаў" і пад.
J паміж а, о, е і зубнымі ў беларускай мове
Аканьне – балцкая рыса ў мове вялікалітоўскай
3.2. Вонкавая й нутраная гісторыя мовы
Гісторыя беларускага языка
Доля мовы беларускае (яе вонкашная гісторыя) у розныя пэрыяды гісторыі Беларусі
Месца беларускага языка сярод іншых славянскіх языкоў і час яго ўзьніку
3.3. Арэалы й тэксты
Беларушчына ў чужых мовах (Сялянская Ніва, 1926, № 24)
Беларушчына ў чужых мовах (Сялянская Ніва, 1926, 09.09)
Беларускія асаблівасьці ў баўгарскай мове
Пскоўскі дыялект
Мова дыплёматычнага лісту Рыскае рады 1271 – 1280 г.
Граматыка словенская Яна Ўжэвіча 1643 г.
Першыя друкаваныя памяткі вялікалітоўскія (беларускія) і іх друкар
Беларускія мусульмане і беларуская літаратура арабскім пісьмом
Mova rukapisu "AL KITAB" Kryvickaha Muzeju Ivana Łuckieviča ŭ Vilni
4. Анамастыка
4.1. Заданьні анамастыкі
На што й як зьбіраці географічныя й асабовыя назовы беларускія?
4.2. Тапаніміка
Маленькая ўвага
Масква – Польшча
"Жмудзь" ці "Жамойць"?
Выясьненьне майму крытыку
"Латва", а ня "Лацьвія"
Беларускі слоўнік І. Насовіча і Расійская Акадэмія Навук
Насовіч праз назоў "Крывічы"
Да ґеоґрафных назоваў вялікалітоўскіх із спачатным нарасьням -ьй-е
4.3. Антрапаніміка
Нашыя прозьвішчы
Латыскі шовінізм
Прозьвішчы на -ЛА (-ЛО) і іх правапіс
Прозьвішчы на -скі, -цкі – беларускія
Асабовыя назовы па бацьку ў беларусаў
Biełaruskija chormy chryščonych imionau
Хрышчоныя ймёны вялікалітоўскія (беларускія)
Ганна ці Анна?
Да імені Дохтара Скарыны
5. Студыі роднае мовы
5.1. Барбарызмы
Найважнейшая справа (Да студыяў беларускае мовы)
Барбарызмы
Аб мове
Найвялікшыя барбарызмы ў нашых газэтах
Найвялікшыя барбарызмы (Сялянская Ніва, 1926, № 27)
Найвялікшыя барбарызмы (Сялянская Ніва, 1926, № 29)
Крывіч, месячнік літэратуры, культуры і грамадзкага жыцьця пад рэдакцыяй В. Ластоўскага. № 10 за ліпень – сьнежань 1925 г. Коўня
Да беларускага перакладу "Слова аб палку Ігоравым"
Зацемкі з крывіцкае (беларускае) мовы
5.2. Моўныя зацемкі
Іменьні з суфіксам -іня
"Земляробства" ці "ратайства"
Тварэньне новых словаў
Кажны ці кожны?
Сьветка, сьветчыць, пасьветчаньне
Што знача слова "гудзець" у песьні
Да назоваў беларускіх грошы
Мoŭnaja zaciemka
Да слова "спадар"
Яшчэ да слова "спадар"
Да слова "гаспадар" у значаньню "монарха Вял. Кн. Літоўскага"
Куточак мовы
Праз тое, якою мае быць наша мова
Татулька, матулька, а ня батя, батюшка, матушка
Уступіць, папусьціць, спусьціць, паправіць
"Самакат", "каза" й інш., або Назовы рэчаў, расьлінаў і інш., ад назоваў жывёлы паходзячыя
Із слоўніка ("Веда", 1973, Том 5, № 1)
Із слоўніка ("Веда", 1973, Том 5, № 2)
Надзвычайная патрэба
5.3. Зборкі пазнаньня беларускае мовы
Як правільна гаварыць і пісаць пабеларуску
Із Зборкі пазнаньня й чысьціні мовы 2 верасьня 1951 г.
Із Зборкі пазнаньня і чысьціні мовы 3.ХІ.1951 г.
Із Зборкі пазнаньня беларускае мовы 9 лютага 1952 г.
Із Зборкі пазнаньня беларускае мовы 29 сакавіка 1952 г.
Із Зборкі пазнаньня беларускае мовы 12 красавіка 1952 г.
Із Зборкі пазнаньня беларускае мовы 14 чырвіня 1952 г.
Із Зборкі пазнаньня беларускае мовы 28 чырвіня 1952 г.
Із Зборкі пазнаньня беларускае мовы 15 кайстрычніка 1952
Із Зборкі пазнаньня беларускае мовы (Веда, 1953, №3)
Із Зборкаў пазнаньня беларускае мовы
5.4. Выясьненьні
Аб некаторых словах і хормах нашае мовы
Компромітуючая брошурка
Некалькі слоў выясьненьняў
Адказ сп. Мікалаені
Пра некаторыя сумляваньні
Zjaśnieńnie što da kolkich słovaŭ, užyvanych, miž inšaha, u "Siaŭbicie"
<Ліст у рэдакцыю газэты "Беларус">
Адказ на зацем праз мову вялікалітоўскага (беларускага) перакладу Біблі
6. Лексыкаграфія
6.1. Маленькія рэцэнзіі
Аб беларускім слоўніку
Руска-Беларускі Слоўнік. Браты М. а Г. Гарэцкія. Смаленск, 1918
Зоська Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі батанічны слоўнік. Выданьне газэты "Голас Беларуса". Вільня 1924
"Русско-белорусский словарь" Масква, 1953
Беларускія прыказкі, прымаўкі й загадкі
6.2. Разборы й матар’ялы
Ант. Полевой: "О языке населения Новозыбковского уезда Гомельской губернии”. Выданьне Інстытуту Беларускае Культуры. Менск. 1926.
Да беларускае мовы Горадненскага пав. Чарнігаўшчыны
Мова "Сьцежкаў-дарожкаў" М. Зарэцкага
Крывіччына ў "Толков’ым словар’у живого великорусского языка“ В. Даля
Пераглядаючы этноґрафічныя зборнікі
"К истории белорусского языка в XVII столетии" (Я. Карскі, "Известия по русскому языку и словесности", 1930 г. т. ІІІ, 1)
Асаблівасьці мовы вялікалітоўскае (беларускае) у назіраньнях Адама Варлыгі
6.3. Слоўнікі
Маленькі маскоўска-беларускі (крывіцкі) слоўнічак фразэолёгічны і прыказкаў ды прывітаньні, зычэньні і інш.
Нeкаторыя праўніцкія тэрміны беларускія
Ю. Пацюпа, В. Булгакаў. Камэнтары
Іменны паказьнік
***
Ад укладальніка Паглядзець цалкам
Асоба і дзейнасьць Яна Станкевіча традыцыйна ўзбуджала супярэчлівыя ацэнкі. Адзін з найбольш раньніх крытычных выпадаў супраць Станкевіча датуецца 1922 годам. У інфармацыі газэты "Беларускі звон" пад назовам "Выезд Янкі Станкевіча" гаворыцца:
Як мы дачуліся, гэтымі днямі выехаў з Вільні заграніцу дзеля паступленьня студэнтам у Чэскі Унівэрсытэт у Празе грам. Я. Станкевіч, які быў дасюль рэдактарам выданьняў "Беларускага Выдавецкага Таварыства". Хто мае замяніць грам. Станкевіча ў адпавядальнай ролі рэдактара кніжак па большай часьці школьнага характару яшчэ невядома, але трэба спадзявацца, што работа гэта моцна зьменіцца ў лепшы бок. Я. Станкевіч, рэдагуючы навет школьныя падручнікі, мала рахаваўся з аўторамі зьмешчаных у падручніках твораў, і кніжкі выходзілі нейкімі вельмі монатоннымі. Шмат провінцыялізмаў, а часта й зусім штучных словаў, якія ўводзіліся ў кніжкі рэдактарам, часта выклікалі незадаваленьне аўтораў.
Без малога праз шэсьцьдзесят гадоў падобную ацэнку ўжо ў варунках Савецкай Беларусі паўтарыў Барыс Сачанка:
Я. Станкевіч... асабліва не вылучаўся добрым густам і ведамі беларускай літаратурнай мовы, апынуўшыся за мяжою, пераклаў з мовы «гэбрэйскае а грэцкае на беларускую» Біблію, назваўшы яе «Святая Бібля». Пераклад гэты выклікаў у эміграцыйнай прэсе, ды і ў газеце «Голас Радзімы», цэлы шэраг артыкулаў, у якіх злосна і едка высмейваліся недахопы, бо прыгожая беларуская мова ў ім загучала парадыйна, сказіўшы сэнс святога пісьма. Ды і зразумець у некаторых выпадках, што хацеў сказаць людзям «Бог», амаль немагчыма: перакладчык ужыў такія словы і «хвормы», якіх ніхто ніколі не чуў і не мог чуць: яны не існуюць у беларускай мове, выдуманы самім перакладчыкам.
І, нарэшце, нядаўна Ян Пятроўскі ў сваёй дэмістыфікацыі Станкевіча зайшоў яшчэ далей:
Янка гэтаксама паходзіў зь вёскі, але ўжо з амбіцыямі выкарыстаньня свайго культурна недаразьвітага асяродзьдзя... Хітрасьць была прыроджанаю прыкметаю яго.
Або ў іншым месцы ў сувязі зь перакладам Бібліі на беларускую мову:
...Янкавая адсябяціна ў беларускім тэксьце дадавала і яму труднасьцяў. Гэта з аднаго боку, з другога – характар Янкі Станкевіча безумоўна клаў цень на цэласьць перакладу.
Паралельна існавала і існуе другая традыцыя. Кажуць, Уладзімер Караткевіч захапляўся Станкевічавым перакладам Бібліі. У прыватных размовах Масей Сяднёў згадваў, што прозьвішча Станкевіча грымела на міжнародных кангрэсах славістаў. Лявон Луцкевіч у 1993 годзе прыпамінаў, што яшчэ ў міжваенны час у Вільні за Станкевічам трывала замацавалася мянушка "Янка-спадар". Не пазбаўленая пэўнай сымпатыі і ацэнка Станкевіча, зробленая Максімам Танкам: "Чалавек гэты з немалымі ведамі, зайздроснай энергіяй і напорыстасцю". Аднак і Танк не ўстрымаўся, каб не ўбрыкнуць Станкевіча:
Як філолаг да таго глухі, што зусім не адчувае жывой беларускай мовы. Калі б дазволілі яму яе зрэфарміраваць па яго рэцэпту, пачалося б сапраўднае стаўпатварэнне і мы перасталі б адзін другога разумець.
Як бачым, Станкевічу закідалі ўвядзеньне "зусім штучных словаў" і "провінцыялізмаў", няведаньне "беларускай літаратурнай мовы", ужываньне "словаў і "хвормаў", якіх ніхто ніколі не чуў і не мог чуць". У аснове гэтых закідаў ляжыць рознае разуменьне мовы Станкевічам і яго крытыкамі, галоўны аргумэнт якіх быў наступны: "У нашай вёсцы (засьценку, хутары, хаце, сям’і і г. д.) гэтак ня кажуць!". Ян Станкевіч цягам усяго свайго жыцьця адстойваў іншы падыход да мовы. Ён адрозьніваў гаворкі, якой карыстаюцца ў вёсцы і да якой апэлююць моўныя "кансэрватары", і літаратурную мову, якая творыцца культурнымі элітамі. Тыя моўныя канвэнцыі, пры ўстанаўленьні якіх не былі выкарыстаныя напоўніцу рэсурсы беларускіх гаворак, Станкевіч паддаваў крытыцы. Невыпадкова ў яго спадчыне такая вялікая ўдзельная вага палемік.
У Барыса Сачанкі, у адрозьненьне ад Максіма Танка, рука не павярнулася напісаць, што Ян Станкевіч ня ведаў ці не адчуваў "жывой беларускай мовы". Сачанка піша, што Станкевіч ня ведаў "беларускай літаратурнай мовы". Словы "ня ведаў" тут не перадаюць сутнасьці справы. Станкевіч адмаўляў "беларускую літаратурную мову" БССР як вульгарны моўны этыкет, накінуты каляніяльнай адміністрацыяй, а не зацьверджаны падчас камунікацыі культурных элітаў. (Каб стварыць прэцэдэнт, Я. Станкевіч разам з аднадумцамі зь сярэдзіны 30-х і да сярэдзіны 50-х гг. XX ст. праводзіў "зборкі пазнаньня й чысьціні беларускай мовы".) У варунках паняволенага быцьця таго ці іншага народу літаратура не выконвае ўскладзенага на яе заданьня – быць палігонам выпрацоўкі высокай, агульнанацыянальнай мовы. Тады на помач пісьменьніку прыходзіць лінгвіст, а будаўнічым матэрыялам стаюцца моўныя рэсурсы, узятыя ня толькі з сучасных гаворак, але і зь мёртвай старабеларускай мовы. Калі нават самой нацыянальнай традыцыі ўласьцівая перарывістасьць, то й мова вымагае свайго дабудоўваньня, даводжаньня да нармальнага ладу. Адсюль нязьменная ўвага Станкевіча да дэмаркацыі беларускай этнічнай прасторы і да помнікаў старабеларускага пісьменства. (Пратэст, каб не сказаць бунт, Станкевіча супраць атаесамленьня гаворкі і мовы выразіўся ў яго зацятай адмове аж да пачатку 40-х гадоў XX ст. ужываць слова "мова" значэньні зь яго канатацыямі "вуснага маўленьня" ў значэньні "агульнанацыянальнага моўнага стандарту".)
Спынюся яшчэ на палеміцы з Браніславам Тарашкевічам. Станкевічаў патас палягаў у тым, што нармаваць мову такой, якой яна ёсьць цяпер, значыць узаконьваць у ёй сьляды каляніяльных узьдзеяньняў, пакідаць па-за ўвагай тыя ейныя рэсурсы, адсутнасьць якіх пазбаўляе яе адметнага аблічча.
Ян Станкевіч быў галоўным апанэнтам моўнага рэжыму, прынятага ў савецкай Беларусі і бяздумна ўспадкаванага Беларусяй незалежнай. Гэтая кніга прапануе альтэрнатыўны праект беларускай мовы. І, трэба падкрэсьліць, акурат праект, які так і ня быў завершаны ў выглядзе строгай сыстэмы. Магчыма, якраз у гэтым палягае шанец для яго запатрабаваньня ў сучасных варунках. Але забясьпечыць яго зможа толькі крытычнае пераасэнсаваньне гэтага праекту наноў, а не сьляпое капіяваньне яго складовых частак пры гістарычна іншых абставінах.
Валер Булгакаў
"Апісаць... усё, што рабіў гэты шчыры беларускі патрыота, трэба б было многа мейсца. Змучаны днём на вучэньні з салдатамі, ён мусіў вечарам ісьці за пяць вёрст у горад (у Казань) і ні завеі з гурбамі сьнегу, ні траскучы мароз ні маглі паўстрымаць яго ў лягэры... у якой-нібудзь камораццэ, у сырым муры і, здаралося, у цёмным склепе праводзіў ён вечар, чытаючы нашым селянам-уцекачом кніжкі аб Беларусі, расказуючы аб яе долі, вучачы чытаць старых і малых..." (Грыневіч В. "На рэках Вавілону", Вольная Беларусь, 1917, № 75)
"Прыехаў з войска Янка Станкевіч, малады, дзельны й зацяты Беларус, – успамінала Юліяна Мэнкэ (Дубейкаўская),удзельніца беларускага руху й блізкая прыяцелька Івана Луцкевіча. – Мы ўсе называлі яго Янучок, а я з Іванам казалі, што гэта наш Саванарола дзеля ягонай фанатычнай адданасьці беларускай справе. – Ён трохі аднабаковы й нудны сваім фанатызмам, – казала я іншым разам Івану. – Нічога, – адказваў ён, – і гэткія фанатыкі беларускае справы мусяць быць, з часам вырабяцца, на іх лічыць можна, яны не пахіснуцца і ў працы сябе апраўдаюць". (Станкевіч В. "3 Ашмяншчыны да Амэрыкі – шлях змаганьня Янкі Станкевіча за мову й волю свайго народу", Беларускі сьвет, 1985, № 17 (46), Б. 5)
"Найбольшы ўплыў на фармаваньне правапіснае й стылістычнае нормы мовы беларускага друку ў Амэрыцы зрабілі д-р Янка Станкевіч і Антон Адамовіч". (Кіпель В. "Беларусы ў ЗША", Мн.: Беларусь, 1993, Б. 317)
"Адзін Янка Станкевіч, які ўсюдых жыў у беларускім часе, ня траціў надзеяў на наш ідэальны альфабэт: зважаючы на пераходы гукаў, ён кіраваўся беларускаю дамэтнасьцю. О, А, Э – так пачынаецца Станкевічава абэцада – прэцэдэнт, які дазволіў спадзявацца, што ў наступным стагодзьдзі мы такі патрапім уладзіць наш альфабэт па-беларуску". (Юрась Бушлякоў "ARCHE. Слоўнік Свабоды", 2000, № 7(12))
