Аповесць, апавяданні. — Мінск: Кнігазбор, 2017. — 240 с. — (Бібліятэка Саюза беларускіх пісьменнікаў “Кнігарня пісьменніка” ; выпуск 95).
ISBN 978-985-7180-27-1.
У цэнтры вострасюжэтнай эпічнай аповесці Валянціна Дубатоўкі “Чужы” — жыццё заходнебеларускага хлопца Кастуся Саўчыка, на долю якога выпалі цяжкія выпрабаванні, але не зламалі яго — у фінале ён даруе жыццё свайму крэўнаму ворагу і тым самым застаецца чалавекам. Дэтэктыўнасць, псіхалагізм, трапнасць мастацкіх дэталяў уласцівыя апавяданням “Брат” і “Іосіф”.
ЗМЕСТЧужы.
АповесцьБрат.
АпавяданнеІосіф.
АпавяданнеФрагмент з кнігі Паглядзець
ЧУЖЫ. Аповесць
ПРАЛОГ
На парозе двухпавярховага мураванага тартака, які быў збудаваны ў мястэчку яшчэ ў пачатку дваццатага стагоддзя, стаяў хударлявы, сівы як голуб чалавек. Ад папяросы, якую ён толькі што запаліў, віўся белы едкі дым. Змешваючыся з усімі ранішнімі пахамі вёскі, ён падымаўся над старым будынкам і, падхоплены лёгкім ветрам, развейваўся ў кронах прыдарожных ліп. Бярозы, пасаджаныя былымі гаспадарамі паабапал пабудовы, нібыта цешыліся прахалоднаму летняму ранку, ціхенька размаўляючы паміж сабой веснавым шамаценнем лістоты. Чалавек падышоў да дрэва, абняў яго і зірнуў угару.
— О-о, якая красуня, а я цябе памятаю яшчэ падлеткам.
Здалёк было амаль не распазнаць, дзе сівая галава старога чалавека, а дзе стан белай бярэзіны.
— Гэ-эй, вартаўнік, адчыняй веснічкі.
Пажылы чалавек кінуў недапалак і шпарка накіраваўся туды, адкуль даносіўся голас.
— Дзе ты там?
— Іду, іду, — адазваўся вартаўнік.
— Ты давай, паспяшайся. А то зараз пад’едзе “бос”. Будзе табе! — пажартаваў высокі мужчына гадоў сарака.
— А што-о, я свае абавязкі выконваю, — ідучы да весніцаў, адказаў стары.
— Паслухай, дзед, сёння ж восьмае траўня, сорак сёмыя ўгодкі перамогі. Цябе што, на святкаванне ў сельсавет не запрашалі? — прамовіў той жа сутулы мужчына.
— Не-е, мяне на такія фэсты не клічуць, я вось пасля працы зайду да Снідчыхі (жанчына, якая з незапамятных часоў гандлявала ў мястэчку самагонам), а вечарам вып’ю.
Перабіраючы звязку ключоў, вартаўнік перапытаў:
— Слухайце, хлопцы, учора пад вечар бачыў, як старшыня сельсавета нейкага вайскоўца па мястэчку вёз на сваім “масквічы”. Нават не пазнаў, хто такі?
— Ну ты, дзед, і даеш! — усміхаючыся, прамовіў Міхась Чарнецкі, маладзён гадоў дваццаці. — То ж Анчук, палкоўнік, франтавік, былы начальнік слонімскай міліцыі. Учора вечарам у нашым клубе гадзіны дзве распавядаў, як пасля вайны банду Калюшэўскага ліквідоўваў.
— Геро-о-ой! — працадзіў праз бяззубыя дзясны высокі, хударлявы, дарэшты спіты мужчына сярэдняга веку.
Пажылы вартаўнік задумаўся, а потым ледзь чутна прамовіў:
— А-а-а, Анчу-ук… Гэты, канешне, герой…
Замок клацнуў, дашчатыя веснічкі адчыніліся, і на тэрыторыю тартака пацягнуліся нешматлікія працаўнікі. Вартавы стаяў каля ўвахода, як у каравуле. Праз пару хвілін па звілістай сцежцы, якая цягнулася ўздоўж шашы, на новенькім нікеляваным ровары пад’ехаў высокі русавалосы мужчына гадоў каля сарака.
— Здароў, стары, як тут у нас? — саскочыўшы з двухколага, галёкнуў ён.
— Ды ўсё як звычайна, Генадзь Мікалаевіч.
Збоку здавалася, што вартаўнік і дырэктар тартака чымсьці вельмі падобныя. Але за многа гадоў сумеснага жыцця нават сабака становіцца падобны да свайго гаспадара. А гэтыя двое працавалі разам ужо даўно.
— Слухай, дзед, — адазваўся малады кіраўнік, заводзячы на тэрыторыю ровар, — учора заходзіў у сельсавет, дык старшыня казаў, што ў раёне пайшла пагалоска, быццам новае кіраўніцтва Польшчы тым, хто ваяваў з немцамі ў трыццаць дзявятым, грошы плаціць, — пасля крыху падумаў і дадаў: — І, кажуць, неблагія. Стары, ты ж служыў у іх Войску Польскім?
— Та-ак, служыў.
— А ў спіс тых шчаслівых няўжо не пашчасціла трапіць? — усміхнуўшыся, спытаў Філіповіч.
— Ды не-е, адкуль.
— Не дык не. Усё, дзед, дуй дахаты — на сёння твая служба скончылася.
Дырэктар акуратна выцягнуў з кішэні белы, як цукар, партсігар і, элегантна стукнуўшы цыгарэткай аб яго аснову, запаліў. У мястэчку ўпарта хадзіла чутка, што партсігар са слановай косткі дастаўся дырэктару мясцовага тартака ад яго дзеда, які напярэдадні вайны прывёз яго з Амерыкі. Легенду старанна падтрымліваў і сам сённяшні гаспадар партсігара. Тым часам Філіповіч строс друз з нагавіц і зайшоў у невялічкі адміністрацыйны будынак. Вартаўнік правёў яго поглядам, пасля чаго выйшаў за весніцы і няшпаркай хадою рушыў па брукаванцы, што вяла ў цэнтр мястэчка.
Вёска Дзярэчын канца дваццатага стагоддзя мала чым адрознівалася ад астатніх населеных пунктаў Заходняй Беларусі савецкай пары. Можа, толькі буйнымі, як для вёскі, памерамі і цаглянымі габрэйскімі пабудовамі, што там-сям захаваліся ад былых часоў. Але ўсё-такі дамінанту мястэчка складалі прыгожая белая царква і чырвоны гатычны касцёл. Менавіта дзве гэтыя святыні ў час росквіту калгаснага ладу не далі ператварыцца Дзярэчыну ў звычайны неперспектыўны населены пункт.
Стары звярнуў каля руін былога графскага маёнтка і накіраваўся ў цэнтр мястэчка, адкуль да яго роднай вёскі было рукой падаць. Згаданае паселішча было толькі на паперах павятовых кіраўнікоў, а па сутнасці вёска, у якой жыў вартаўнік, ужо даўно зраслася з цэнтральнай вуліцай мястэчка. Будынак дзярэчынскага сельсавета і вёску падзяляў невялічкі кавалак вуліцы ў пяцьдзясят метраў і малюсенькі масток на дзве калодзежныя трубы.
Пажылы чалавек крочыў няспешна. Дый спяшацца асабліва не было куды: дома яго ніхто не чакаў. Стары жыў адзін. У Дзярэчыне пагаворвалі, што яго сям’ю забіў у час апошняй вайны яго ж сусед. Але тых, хто ведаў гэтую гісторыю больш дакладна, у жывых амаль не засталося, а сам стары пра сябе нічога не распавядаў. Ён ужо многа гадоў жыў сам-насам са сваімі ўспамінамі і сваім сумленнем. А наперадзе ў яго была толькі яе вялікасць вечнасць і апошні суд. Суд, на якім не будзе сведкаў, пракурораў, абаронцаў. Суд, на якім падсуднаму не даюць апошняга слова. Суд, дзе чалавек адзін на адзін з Богам — так, як ён і прыходзіць у гэты свет…
