Выданне другое, дапрацаванае / Навуковыя рэдактары Наталля Гардзіенка, Лявон Юрэвіч; прадмова Зміцер Саўка, Ілога Урбановіч-Саўка, Вітаўт Кіпель; каментарыЦіхан Чарнякевіч, Наталля Гардзіенка, Алег Гардзіенка і іменны паказальнік Наталля Гардзіенка. — Мінск: Лімарыус, 2013. — 388 с.: іл. — (
Беларуская мемуарная бібліятэка).
ISBN 978-985-6968-34-4.
Успаміны беларускага дзеяча Яўхіма Кіпеля (1898—1969) “Эпізоды” адлюстроўваюць падзеі беларускага руху ад часоў першага абвяшчэння ССРБ да стварэння беларускіх асяродкаў у паваенных ЗША. Працаўнік беларусізацыі 1920-х, двойчы рэпрэсаваны, удзельнік беларускага жыцця ў часе акупацыі і на эміграцыі, аўтар распавядае пра асобаў, з якімі яму давялося сустракацца і працаваць: Уладзіміра Жылку, Змітра Жылуновіча, Янку Купалу, Якуба Коласа і іншых.
Гэтае другое выданне ўспамінаў (першае ў Беларусі), дапоўненае каментарамі і новымі ілюстрацыямі, будзе цікавае шырокаму колу аматараў беларускай гісторыі ХХ ст.
“Эпізоды, як загаловак кнігі, я сказаў бы, выдатны: гэта занатоўкі больш памятных адцінкаў-здарэнняў жыццёвага шляху. Назоў “Эпізоды” падыходзіць цудоўна і для маіх, Вітаўта Кіпеля, прыпамінаў аб бацьку, якога я, між іншага, у жыцці клікаў толькі “тата”…”
(Вітаўт Кіпель “Аб бацьку, што прыпамінаецца…”)ЗМЕСТ Паглядзець
Зміцер Саўка, Ілона Урбановіч-Саўка. Прадмова да першага выдання
Прадмова да другога выдання
Вітаўт Кіпель. Аб бацьку, што прыпамінаецца…
ЭПІЗОДЫ
ЯК НАС ВУЧЫЛІ
СПРОБЫ СТВАРЭННЯ БЕЛАРУСКАЙ АРМІІ
Беларускі генералітэт
Беларускія вайсковыя злучэнні
Школа штабное службы ў Смаленску
АБВЯШЧЭННЕ БССР
Смаленскі камуністычны з’езд
Смаленск пасля абвяшчэння Беларускай Савецкай Рэспублікі
Незадавальненне смаленскага гарнізону
Знаёмства ў Смаленску
НАЦЫЯНАЛ-ДЭМАКРАТЫ І ПАЧАТКІ БЕЛАРУСІЗАЦЫІ
ГУРТАВАННЕ БЕЛАРУСКАЕ МОЛАДЗІ
Місіянерскі дом на Камароўцы
“Беларуская хатка”
Аб Андрэю Александравічу
ПРАЦА Ў ЧАСОПІСАХ
Як нараджалася “Полымя”
“Наш край”
Якім я ведаў Янку Купалу
МЕНСКІЯ КУРСЫ БЕЛАРУСАВЕДЫ
ПЕДАГАГІЧНАЯ ПРАЦА. ЯНКА БЯЛЬКЕВІЧ
БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ЎНІВЕРСІТЭТ
Стварэнне ўніверсітэту
Прафесура
Вучоба
Студэнцкае жыццё
ТЭРМІНАЛАГІЧНАЯ КАМІСІЯ — ІНБЕЛКУЛЬТ — БЕЛАРУСКАЯ АКАДЭМІЯ НАВУК
Вацлаў Ластоўскі
НАПЯРЭДАДНІ ПАГРОМАЎ
АРЫШТЫ. СПРОБЫ ФАБРЫКАЦЫІ ПРАЦЭСУ
ПА САВЕЦКІХ ТУРМАХ
Бутыркі
Багданаў
Валагодская турма
Марыя Кіпель. ПАСЛЯ АРЫШТУ МУЖА…
У ВЫСЫЛЦЫ. УЛАДЗІМІР ЖЫЛКА
Дарога
Рыма
Апошнія дні Уладзіміра Жылкі
Налінск
1935 ГОД. НОВЫ АРЫШТ
БАМ
На этапе
Сталіца БАМу — горад Свабодны
Лабараторыя
“Шкодніцтва”
Савецкая катарга
Забойствы і масавыя расстрэлы
Хвароба
Лесапавал
Вызваленне
ГОД 1941
НЯМЕЦКАЯ АКУПАЦЫЯ
Арол
Вяртанне ў Менск
Навуковы аддзел. Айцец Вінцэнт Гадлеўскі
Стварэнне беларускай адміністрацыі. Вацлаў Іваноўскі
Тэрор
БЦР
Беларуская краёвая абарона
Другі Усебеларускі кангрэс
НА ЭМІГРАЦЫЮ
Уласаў і ўласаўскі камітэт
ДА І ПАСЛЯ КАПІТУЛЯЦЫІ НЯМЕЧЧЫНЫ
У ЗЛУЧАНЫХ ШТАТАХ
Бібляграфія Яўхіма Кіпеля
Ціхан Чарнякевіч. Яўхім Кіпель і яго мемуары
Каментары
Іменны паказальнік
Пра аўтара Паглядзець
Яўхім Кіпель нарадзіўся ў 1896 годзе. З 1915 году быў удзельнікам Першай сусьветнай вайны, скончыў 2-ю Кіеўскую ваенную школу прапаршчыкаў. З 1918 году ваяваў у шэрагах Чырвонай арміі. Браў удзел у паседжаньнях Усебеларускага зьезду Саветаў у Смаленску, дзе была абвешчаная БССР.
Пасьля заканчэньня БДУ Яўхім працаваў у Інстытуце беларускай культуры і вучыўся ў асьпірантуры, адкуль быў выключаны “за неадпаведнасьць сваёй навуковай дзейнасьці марксісцкай ідэалёгіі”.
У чэрвені 1930 быў арыштаваны ў Менску па справе “Саюзу вызваленьня Беларусі”. На допытах яму прыгадалі і арганізацыю Клюбу беларускай моладзі, і ўдзел у падрыхтоўцы зьезду краязнаўцаў.
Вяртаючыся з 5-гадовай вяцкай высылкі, ён вёз на свабоду схаваны паміж чамаданавымі склейкамі рукапіс славутага “Тэстамэнту” Ўладзімера Жылкі.
Спатканьне з воляй доўжылася ўсяго чатыры месяцы. Пасьля новага арышту сьледчы прапаноўвае маладому навукоўцу магчымасьць жыць у Менску й займацца ўлюбёнай біялёгіяй. Трэба толькі “дапамагчы органам”. Атрыманая адмова каштавала пяці гадоў Байкала-амурскіх лягераў.
У часе нямецкае акупацыі Кіпель займаецца арганізацыяй беларускага школьніцтва, рэдагуе газэту “Голас вёскі”. Сваім старшынём выбіраюць яго дэлегаты Другога ўсебеларускага кангрэсу, які пацьвердзіў імкненьне краіны да незалежнасьці.
Жывучы на Захадзе, Кіпель не пакідаў грамадзкай і навуковай дзейнасьці. Ён стварыў Аб’яднаньне беларускіх вязьняў савецкіх канцлягераў, падрыхтаваў пад назовам “Зь іхняга раю” кнігу пра жыцьцё ў ГУЛагу, быў ініцыятарам стварэньня Беларускай народнай партыі...
Памёр Яўхім Кіпель у ліпені 1969 году.
Праз 20 гадоў Вярхоўны суд БССР прыняў пастанову аб рэабілітацыі “врага белорусского народа”. Яшчэ праз 10 гадоў, калі Беларусь ужо была незалежная, у Нью-Ёрку выйшла першае выданьне кнігі ўспамінаў Яўхіма Кіпеля “Эпізоды”.
Прадмова да другога выдання (фрагмент) Паглядзець
Не дарма на адным з паўднёвых дыялектаў
беларускае мовы слова “кіпель” азначае —
вар — што характэрна для ўсяго ягонага жыцьця,
поўнага кіпеньня, гарэньня,
змаганьня за ажыцьцяўленьне найсьвятога
ідэалу народа —
Незалежнае Беларусі.
Юрка Віцьбіч
Ад першага выдання “Эпізодаў” Яўхіма Кіпеля мінула 15 гадоў. За гэты час успаміны сталіся не толькі важнай крыніцай для шэрагу гістарычных працаў, але і часткаю агульнай беларускай літаратуры. Так, Ніл Гілевіч паставіў іх у адзін шэраг з знакавымі кнігамі пра тэрор 1930-х—1940-х гг.: “…асэнсоўвайце жахлівую праўду веку. Яна адкрываецца не толькі ў кнізе “Валеры Маракоў”, але і ў “Споведзі” Ларысы Геніюш, і ў кнізе Г. Кірылава “Гарт”, і ў С. Грахоўскага, і ва ўспамінах Я. Кіпеля “Эпізоды”, і ў многіх іншых”.
А Васіль Быкаў у лісце да Рыгора Барадуліна (ад 31 сакавіка 1999 г.) выказаўся наступна: “А яшчэ прачытаў успаміны Яўхіма Кіпеля — бацькі Вітаўта. Во таксама жыцьцё-катарга! Але і якая цьвёрдасьць”.
Адначасна з засваеннем гісторыкамі і чытачамі прасторы ўспамінаў ішло даследаванне жыцця і дзейнасці Яўхіма Кіпеля. Было выяўлена багата новых дакументаў, невядомых фактаў, у першую чаргу, датычных ягонай працы ў Беларускім дзяржаўным універсітэце. Рэфлексіі аднаго з даследнікаў гэтага перыяду Ціхана Чарнякевіча на ўспаміны Яўхіма Кіпеля і ягоную дзейнасць, напісаныя для гэтага выдання, змяшчаюцца пасля тэксту “Эпізодаў”. Акрамя таго, Ц. Чарнякевіч спрычыніўся і да каментавання адпаведнага перыяду ўспамінаў.
Больш стала вядома і пра эміграцыйны перыяд жыцця аўтара ўспамінаў. Яго імя багата згадваецца ў працы Алега Гардзіенкі “Беларускі кангрэсавы камітэт Амерыкі (БККА)” (Смаленск, 2007), а сам даследнік таксама ўзяў удзел у каментаванні тэксту “Эпізодаў” для гэтага выдання.
Новае выданне ўспамінаў Яўхіма Кіпеля адрозніваецца ад папярэдняга не толькі правапісам (для публікацыі тэкст вымушана быў пераведзены на сучасны афіцыйны правапіс), але найперш наяўнасцю грунтоўных каментароў. Яны дапамогуць чытачу лепш арыентавацца ў абставінах і асобах, якія згадвае аўтар.
З увагі на грунтоўнае каментаванне, якое часам добра запаўняе лакуны ў тэксце Яўхіма Кіпеля, у другім выданні мы адмовіліся ад публікацыі тэкстаў дакументаў, змешчаных у першым. З іншага боку дадаліся новыя ілюстрацыйныя матэрыялы з сямейных архіваў Кіпеляў.
Каштоўным дадаткам выступаюць і спецыяльна напісаныя для гэтай кнігі ўспаміны Вітаўта Кіпеля пра бацьку. Яны не толькі дадаюць цікавыя дэталі да аповеду Яўхіма, але і дазваляюць крыху з іншага боку, іншымі вачыма зірнуць і на самога дзеяча — зацятага працаўніка на ніве беларушчыны.
