Штодзённасць за лініяй фронту
5.37 руб.
Памер: 145x215 мм
Вага: 570 г
×
Стварыце новы сьпіс, каб дадаць у выбранае:
Дададзена ў выбранае. Паглядзець..
Выдалена з выбранага
Purchase
Няма на складзе
Апісаньне
Акупацыя, калабарацыя і супраціў у Беларусі (1941—1944 гг.) / Пер. з ням. Л. Баршчэўскага; навук. рэд. Г. Сагановіч. — Мінск, 2008. — 390 с. — (Бібліятэка часопісу "Беларускі Гістарычны Агляд"). Цвёрд. вокл.
Паводле Bernhard Chiari. Alltag hinter der Front : Besetzung, Kollaboration und Widerstand in Weißrußland 1941—1944.
Выданьне 2-е, папраўленае.
ISBN 978-5272-20-6
Узнаўляючы рэальную гісторыю Другой сусьветнай вайны ў Беларусі, аўтар дасьледуе штодзённае жыцьцё людзей пад акупацыяй, дзейнасьць акупацыйнай адміністрацыі і праблему калябарацыі. Кніга асабліва каштоўная дзякуючы выкарыстанай аўтарам адмысловай мэтадалёгіі дасьледаваньня акупаванага грамадзтва і ўвядзеньню ў зварот новых архіўных матар’ялаў. Яна пераконвае, што рэаліі акупацыйнага пэрыяду немагчыма адэкватна апісаць толькі чорнай і белай фарбамі.
Паводле Bernhard Chiari. Alltag hinter der Front : Besetzung, Kollaboration und Widerstand in Weißrußland 1941—1944.
Выданьне 2-е, папраўленае.
ISBN 978-5272-20-6
Узнаўляючы рэальную гісторыю Другой сусьветнай вайны ў Беларусі, аўтар дасьледуе штодзённае жыцьцё людзей пад акупацыяй, дзейнасьць акупацыйнай адміністрацыі і праблему калябарацыі. Кніга асабліва каштоўная дзякуючы выкарыстанай аўтарам адмысловай мэтадалёгіі дасьледаваньня акупаванага грамадзтва і ўвядзеньню ў зварот новых архіўных матар’ялаў. Яна пераконвае, што рэаліі акупацыйнага пэрыяду немагчыма адэкватна апісаць толькі чорнай і белай фарбамі.
Трынаццаты том кніжнай серыі Бібліятэка часопіса "Беларускі Гістрычны Агляд".
Яўген Мірановіч. "Стварэнне і разбурэнне акупацыйнай рэчаіснасці" (рэцэнзія на кнігу ў часопісе ARCHE).
Паглядзець апісаньне цалкам
ЗЬМЕСТ
I. Уводзіны
1. Метадалагічныя подступы
2. Ваенная гісторыя і гісторыя вайны
3. Акупаваная Беларусь як аб'ект даследавання
4. Структура і крыніцы даследавання
II. Беларусь як перыферыйны рэгіён Польшчы і Савецкага Саюза
1. БССР і польскія "ўсходнія крэсы"
2. Акупацыя і саветызацыя 1939—1941 г.
3. Дэпартацыі як інструмэнт падпарадкавання грамадства
4. Грамадства БССР і яго патэцыял супраціву напярэдадні пачатку рэалізацыі "плана Барбаросы"
III. Адміністрацыя яе функцыянеры: немцы ў Генеральным камісарыяце Беларутэніі
1. Кадры для "задзейнічання на Ўсходзе"
2. "Зусім нармальнае вар'яцтва", або змаганне з ваеннай рэчаіснасцю
3. Дзейнасць "аператыўнага штаба райхсляйтэра Розэнберга"
IV. Калабарацыя, беларускі нацыяналізм і самакіраванне
1. Улада, царква і гісторыя: як у Беларусі рабілася "дзяржава"
2. Дабрачыннасць і прыбыткі ад вайны: "Беларуская народная самапомач"
3. Беларускае самакіраванне
4. Прыняццё новай сістэмы: чуткі, прапаганда і "новы аграрны парадак"
5. Сцыла і Харыбда: безнадзейнае становішча вёсак
V. Улада і гвалт: паліцыянты як злачынцы й ахвяры
1. Структура кантролю і яго ажыцяўленне
2. Штодзённасць і кампраметацыя
3. Знішчэнні і гвалт
VI. Скрадзенае дзяцінства
1. Галеча і безабароннасць
2. Ілоты ў класным пакоі
3. Прафашсцкі авангард: "Саюз беларускай моладзі"
VII. Вынішчэнне беларускіх габрэяў
1. Ізаляцыя ды масавае вынішчэнне
2. Выжыванне паміж светамі
3. Галечы і выгоды
4. Дынаміка забойстваў
VIII. Палякі ў "Беларутэніі"
1. Палякі як ахвяры і злачынцы
2. Польскі вайсковы супраціў і Армія Краёва
3. Завяршэнне гульні: ваенная эскалацыя і новая саветызацыя
ІХ. Заключэнне: пасля навальніцы
Крыніцы і спіс літаратуры
Скарачэнні
Паказнік імёнаў і геаграфічных назваў
*****
Прадмова для беларускага выдання
Гэтая праца выйшла па-нямецку ў 1998 г. Яна была вынікам маёй спробы ў межах дысертацыйнага даследавання ўпершыню грунтоўна заняцца перыядам Другой сусветнай вайны ў Беларусі. З часу выхаду кнігі не толькі значна пайшла наперад гістарычная навука ў справе даследавання нямецкіх рэжымаў акупацыі ва Ўсходняй і Паўднёвай Еўропе, але і само грамадска-палітычнае жыццё як у Нямеччыне, так і ў краінах былога Савецкага Саюза, істотным чынам змянілася. Маю ацэнку ім, дадзеную ў кнізе (гл. Уводзіны, с.27), трэба адпаведна пашырыць.
Еўропа стала сведкай таго, як у бальшыні дзяржаў, што ўзніклі на месцы Савецкага Саюза, адбыліся ажыўленыя, а часам і балючыя дыскусіі дзеля высвятлення пытання, якое ўздзеянне Другая сусветная вайна мела перадусім на працэсы нацыянальнага развіцця. Эстонія, Латвія і Літва цяпер ужо належаць да Еўрапейскага Звязу – гэтаксама як і Польшча, дзе сучасныя дыскусіі па праблемах мінулай вайны зноў адлюстроўваюць сярэдзіннае становішча гэтай краіны паміж Усходам і Захадам. Аднак у дэбатах гісторыкаў, а таксама ў публіцыстыцы імкненне да гістарызацыі Другой сусветнай вайны па-ранейшаму суседнічае са спробамі падаваць гісторыю з чыста нацыянальнага гледзішча і гэтым самым зноў ствараць супрацьлеглыя лагеры й ацэньваць гістарычныя працэсы паводле крытэрыяў кшталту "гістарычнай справядлівасці".
У 1998 г. са сваёй кнігай "Штодзённасць за лініяй фронту" я выступіў за змену перспектывы. Генадзь Сагановіч аднойчы назваў маю кнігу "філасофскай", і гэтай характарыстыкай, што даў мой калега, я па сёння ганаруся. Я паспрабаваў напісаць гісторыю "маленькіх людзей", ставячыся з вялікай павагай да жыхароў Беларусі і да гісторыі іх краю, да іх пакутаў і іх мужнасці, пра што я сам ведаю толькі з аповедаў, архіўных справаў ды кніг.
Жыхары Беларусі мусілі перажыць вайну ў рэгіёне, які цягам стагоддзяў быў змушаны цярпець змену ўладароў і не абы-які гвалт. Мне самому спатрэбілася нямала часу, каб атрымаць уяўленне пра тое, чым насамрэч ёсць Беларусь і якую багатую культурную традыцыю мае гэтая краіна. За найважнейшую ў гэтым сэнсе падзею майго жыцця я ўдзячны свайму сябру Сяргею Я.Новікаву і яго жонцы Валянціне, якія з нагоды майго прыезду ў Мінск у траўні 2003 г. запрасілі мяне ў цудоўны Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы. Мы паглядзелі Купалаву п’есу "Тутэйшыя" – дарэчы, першы спектакль, які я ўвогуле бачыў па-беларуску. Ад тае вясны анталогія з вершамі Янкі Купалы, што Валянціна падарыла мне на развітанне, займае асаблівае месца ў маёй бібліятэцы.
Са мной адбываецца тое, што і са шмат якімі іншымі гасцямі Беларусі. Краіна і народ, што ў ёй жыве, больш ніколі не пакідалі маіх думак. Пасля кожнага майго прыезду туды частка мяне застаецца там, і шматлікія невынішчальныя вобразы суправаджалі мяне пад час паездак цягнікамі беларускай чыгункі з Мінска праз Варшаву, Берлін і далей да Патсдама. Тое, што мая кніга цяпер перакладзеная на мову Янкі Купалы, -- вялікі гонар і радасць для мяне. Я рады таксама, што ўжо некалькі гадоў як зрабілася даступнай на нямецкай мове вялікая калектыўная праца, прысвечаная гісторыі Беларусі.
I
"Штодзённасць за лініяй фронту" ўяўляла сабою першы крок у шматгадовых спробах спасціжэння Другой сусветнай вайны як фрагменту "эпохі сусветных войнаў". Апошняя доўжылася ў СССР да 50-х гадоў, калі НКВД удалося разграміць ва Ўкраіне і Прыбалтыцы рэшту нацыянальных групаў супраціву. Ва Ўсходняй і Цэнтральна-Усходняй Еўропе польскае падполле, Армія Краёва, прыбалтыйскія апалчэнцы – гэткія, як "Gelezinis Vilkas" ("Жалезны Воўк") у Літве або "Perkonkrusts" ("Крыж Перуна") у Латвіі, фракцыі Украінскае Паўстанчае Арміі (Українська Повстанська Армія – УПА) і нават савецкі партызанскі рух рэпрэзентавалі зусім не "народы", а нацыянальныя эліты, прадстаўніцтвы палітычных інтарэсаў або кіраваных з цэнтру рухаў супраціву. Іх падтрымка з боку мясцовага, у сваёй бальшыні шматэтнічнага, жыхарства, была збольшага неадназначнай. Цягам ваенных гадоў яна моцна змянялася, з аднаго боку, у выніку нямецкай акупацыйнай палітыкі і ваенных няўдач вермахту, а з другога боку, з-за спадзяванняў на вызваленне Чырвонай арміяй, а таксама з прычыны страху перад пакараннем калабарантаў-"здраднікаў радзімы", якое мусіла адбыцца пасля прыходу саветаў.
Гэта да сёння выглядае найважнейшай высновай, якую можна зрабіць, прачытаўшы "Штодзённасць за лініяй фронту".
Перад тым, як чытачы пазнаёмяцца з перакладам кнігі, я хацеў бы дадаць некалькі прынцыповых заўваг, бо яны высвятляюць сутнасць майго падыходу да гэтае тэмы. Мяркую, што, не ўзяўшы пад увагу гістарычны досвед людзей ва Ўсходняй і Цэнтральна-Усходняй Еўропы ў міжваенны час, немагчыма растлумачыць той розгалас, які меў той гвалт, што чынілі паліцыя і вермахт на акупаваных тэрыторыях.
Сёй-той з жыхароў у 1941 г. тлумачыў нямецкія рэпрэсіі супраць габрэяў, камуністаў або пэўных нацыянальных групаў як "пакаранне" за тыя несправядлівасці, што ім самім давялося перацярпець у мінулым. Перадумовы для нямецкае акупацыі нараджаліся з практыкі дзеянняў савецкіх уладаў у 1939—41 г. Гісторыя нямецкага панавання – гэта аповед пра прымус, тэрор і разбурэнні, але адначасова гэта і гісторыя няспраўджаных спадзяванняў, якія напачатку звязваліся з прыходам немцаў перадусім на тэрыторыі Ўсходніх Крэсаў, што з 1939 г. былі акупаваныя саветамі. Побач з тымі людзьмі, якія пасля ўбачанага гвалту, прыгнёту, масавых расстрэлаў і юдафобскай палітыкі паступова прыходзілі да працверазення і ўнутранага пратэсту, былі таксама групы насельніцтва, якія маглі быдзь задзейнічаныя акупантамі пры пошуку мясцовых памагатых. Дыяпазон мясцовых рэакцыяў на нямецкае панаванне на ўсёй акупаванай тэрыторыі Савецкага Саюза сягаў ад бескампраміснага супраціву да энтузіястычнае падтрымкі. Акупаваныя тэрыторыі ў цяні нямецкага тэрору жылі сваім жыццём, якое ў паасобных рэгіёнах істотным чынам рознілася паміж сабою. Таму тут параўнальна з іншымі рэгіёнамі на Беларусь у будучыні павінна звяртацца большая увага.
Нямецкае панаванне прывяло да ўзнаўлення тэрытарыяльных спрэчак (напрыклад, у польска-літоўскім супрацьстаянні за Віленскі край). Праз вызначэнне межаў паміж райхскамісарыятамі "Украіна" і "Остлянд", што арыентавалася не на стан пачатку 1939 г., а на межы Украінскай і Беларускай савецкіх рэспублік, атрымала фіксацыю тая структура напружанасці, што была ўзнікла ў выніку савецкай анексіі Ўсходніх Крэсаў, населеных палякамі, украінцамі, беларусамі і габрэямі. У польскім генерал-губернатарстве ўкраінская меншыня падтрымлівала нямецкую акупацыю і марыла пра стварэнне незалежнай, этнічна "чыстай" Украіны. Імкненне да нацыянальнага вызвалення, самавызначэння і рэлігійнай свабоды, а таксама досвед саветызацыі ўплывалі на характар чаканняў ад акупацыйнае ўлады і нярэдка суіснавалі са звычайным прыстасавальніцтвам, антыкамунізмам ды антысемітызмам.
Гісторыя міжваеннага часу давала шмат якім нацыянальным групам магчымасць абгрунтавання свайго стану пакрыўджанасці, адчування сябе пацярпелымі. Эстонія, Латвія і Літва спазналі страту сваёй дзяржаўнасці, -- гэта адбылося пад савецкім прымусам. Палякі цярпелі ў Савецкім Саюзе прыгнёт як нацыянальная меншыня, украінцы і беларусі лічылі, што нешта падобнае свайго часу яны перажылі на Крэсах Усходніх. На Каўказе і на тэрыторыях, заселеных казакамі, сумавалі па колішняй самастойнасці і прыгнечаных саветамі нацыянальных культурах. У савецкай Украіне – у меншай ступені, аднак, таксама і ў Беларусі – людзей моцна закранулі жорсткая калектывізацыя сельскай гаспадаркі і сталінісцкі тэрор: гэта адбывалася пасля таго, як у першыя гады пасля заснавання Савецкага Саюза палітыка "каранізацыі" напачатку пакідала пэўныя магчымасці для захоўвання традыцыйнага ладу жыцця. Шмат хто з дзеячаў савецкай бюрактратычнай улады прымаў актыўны ўдзел у грамадзянскай вайне, якая да 1920 г. забрала ў Расіі сем мільёнаў чалавечых жыццяў. Увесь гэты досвед так ці інакш пасля лета 1941 г. накладаўся на характар стаўлення мясцовага жыхарства да нямецкай акупацыйнай улады.
Для гістарыяграфіі плённым уяўляецца кірунак даследавання гвалту як найважнейшага чынніка грамадскага развіцця СССР. Напраўду, пачынаючы з часоў Першай сусветнай вайны, цягам доўгіх гадоў унутраны стан няспыннай вайны і некамуністычнае міжнароднае атачэнне вырашальным чынам уплывалі на дзеянні савецкага партыйнага кіраўніцтва.У Прыбалтыцы і Польшчы у 30-я гады дамінавалі спробы нацыянальных дзяржаў зафіксаваць прыярытэтнае становішча тытульных нацыяў і падпарадкаваць адпаведныя мяншыні створанай імі ерархіі.
Савецкія ўлады ў 1939—40 г. памянялі ў Прыбалтыцы і на Ўсходніх Крэсах кіраўнічыя эліты. Прыход немцаў даў штуршок гвалтоўным акцыям мясцовага жыхарства. Нянавісць да "іншых" і пошукі "ворагаў" – добра знаёмыя з часоў сталінізму – сталіся аддушынай у імкненні да маральнай кампенсацыі за перанесеныя крыўды. Ахвярамі перадусім рабіліся габрэі – як гэта часта ўжо здаралася ў гісторыі Ўсходняй і Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Гвалт чыніўся пад наглядам нямецкіх службаў парадку, якая разглядала напады і лакальныя пагромы як пачатак свайго ўласнага сістэмнага "развязання габрэйскага пытання".
У Беларусі гвалтоўныя дзеянні, стымуляваныя праз СД і цынічна называныя "імкненнем да самаачышчэння", мелі месца значна радзей, чым у Прыбалтыцы або на Украіне, але пасля 1998 г. у цэлым знайшла сваё далейшае пацверджанне мая тэза наконт таго, што ў 1941 г. нямецкая акупацыйная ўлада таксама і ў "Генеральным камісарыяце Беларутэніі", у які ўваходзіла многа былых усходнепольскіх тэрыторыяў, магла выкарыстоўваць мясцовы антысемітызм і антыбальшавізм. Гэта будзе падрабязна і ў розных аспектах паказана ў блізкім да завяршэння даследаванні, прысвечаным Баранавіцкай вобласці.Патрабаванні немцаў рабіць актыўныя захады супраць "ворагаў" стымулявалі вяртанне да знаёмых са сталінскіх часоў мадэляў паводзін.
II
"Штодзённасць за лініяй фронту" не ёсць комплексным даследаваннем Другой сусветнай вайны ў Беларусі. У кнізе перадусім робіцца спроба даследаваць тое разбуральнае ўздзеянне, якое вайна ўносіла ў грамадства акупаванае краіны. Працэсы "сацыялізацыі" – да прыкладу імклівае пашырэнне рэлігійнасці або спроба араганізаваць пасля канца савецкага панавання нацыянальныя групы, вясковыя супольнасці або антынямецкі супраціў – наадварот, у значнай ступені пакінутыя тут намі па-за ўвагай.
Акупацыя цяпер ужо разглядаецца не з пазіцыі тых, хто яе ажыццяўляў, а пераважна якраз з гледзішча яе ахвяр. Аднак мяжу паміж злачынцамі й ахвярамі – гэта і сёння я ўважаю за важную выснову – не заўсёды можна правесці так лёгка, як гэта рабілася ў раздзелах класічнай савецкай працы, тыпу "Истории Великой Отечественной войны". У нашай працы ставяцца пытанні, якія гісторыкі цягам доўгага часу – з увагі на пачварны характар расісцкай знішчальнай вайны супраць СССР ды галакосту – фактычна не наважваліся паставіць. Да гэтага шэрагу належаць і разважанні наконт таго, ці існавалі на акупаваных тэрыторыях Савецкага Саюза, побач з прыгнётам, тэрорам і масавымі забойствамі, пэўныя перадумовы для паралельнага, а то і супольнага жыцця захопнікаў і жыхароў акупаванага краю. У кнізе абазначаная метадалагічная праблема, якім чынам трэба трактаваць мільёны створаных ад 1945 г. індывідуальных успамінаў пра вайну — г.зн., агромністую колькасць паасобных гісторыяў і лёсаў, што маглі мець месца раўналежна з вялікімі гістарычнымі падзеямі. Да разнастайнасці вобразу спрычыніўся таксама роздум пра тое, якой вялікай была пад час вайны ўяўляная напачатку ўвогуле непераадольнаю адлегласць паміж ахвярамі і злачынцамі і дзе знаходзіліся кропкі судакранання або часова супадалі іх інтарэсы. Ці існавалі ў прынцыпе палітычныя або гаспадарчыя структуры, што стваралі агульнасць паміж прадстаўнікамі нямецкае акупацыйнае ўлады і жыхарамі акупаваных земляў? Чаго чакала ўлетку 1941 г. насельніцтва СССР ад немцаў? Ці ў звязку з гэтым у іх, пасля гадоў сталінскага тэрору, магчыма, былі нават спадзевы на змену ўлады? "Штодзённасць за лініяй фронту" ў гэтым сэнсе была адным з першых крокаў. У міжчассі былі зробленыя і наступныя. Мяркую, што ў 1998 г. пастаноўка пытання пра структуры ваеннага грамадства ў іх этнічнай і гістарычнай шматстайнасці была важным сігналам. Гэты сігнал знайшоў вялікую падтрымку, але таксама гучалі і галасы крытыкаў. Напрыклад, яны папракалі мяне ў тым, што я нібыта недыферэнцыявана ўжываў паняцце грамадства (параўн.: Уводзіны, с.13). Насамрэч я не меў аніякай магчымасці паказаць гістарычны досвед і гістарычныя працэсы ў Беларусі ў межах гісторыі грамадства Ўсходняй і Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Штодзённыя з’явы ў гістарычным разрэзе шмат у чым не падпадаюць пад традыцыйныя характарыстыкі. Рэгіянальныя сацыяльныя і гістарычныя асаблівасці разглядаюцца толькі ў перыферыйным плане. Рэканструяванне дыскусіі пра гісторыю сусветнае вайны ў Беларусі, што адбывалася пасля 1991 г., звязанай з адраджэннем савецкіх данацыянальных міфаў ды сімвалаў, а таксама са стварэннем новых нацыянальна-гістарычных сімвалічных схемаў, аналіз публічных гістарычна-палітычных дыскурсаў у "Штодзённасці за лініяй фронту" ёсць, урэшце, толькі другараднай тэмай.
Паняцце "калабарацыі" я б сёння не стаў ужываць гэтак бесклапотна, як я гэта тады рабіў у кнізе ("калабарацыя ў сэнсе забеспячэння выжывання адбывалася на ўсіх грамадскіх узроўнях" – с.106). Тым часам у выніку навуковае дыскусіі гэтае паняцце было ўведзена ў шырэйшы кантэкст і (яго выкарыстанне) ў прынцыпе часткова пастаўлена пад пытанне. У акупаваных раёнах Савецкага Саюза мелі месца самыя разнастайныя формы супрацоўніцтва, нестабільная раўнавага добраахвотнасці і прымусу, а самае галоўнае – вялікая колькасць матываў, якімі кіраваліся дзейныя асобы. Дыяпазон гэтых матываў сягаў ад палітычных ды нацыянальных перакананняў, "эгаістычных памкненняў", досведу сталінскага часу і саветызацыі да спадзеваў "неяк выжыць у суровых умовах акупацыі". Супрацоўніцтва выяўлялася ў розных формах: ад службы ў дзейных аператыўных частках або ў паліцыі ці вермахце, працы ў вялікай колькасці мясцовых камунальных структур да штодзённай "мяккай" калабарацыі тых самых перакладчыкаў або прыбіральшчыц у нямецкіх установах. Такое супрацоўніцтва нельга заведама ставіць на адну дошку з тымі выпадкамі, калі калабаранты свядома выбіралі ўдзел у злачынствах і тэроры. Акупацыйная ўлада прымала прапановы аб супрацоўніцтве ў той меры, у якой ёй гэта падыходзіла. Выкарыстанне памагатых з ліку мясцовага жыхарства ў шэрагу выпадкаў дазваляла нямецкаму кіраўніцтву "трымацца ўбаку й ашчаджаць свае сілы". На акупаваных землях дзейнічала вялікая колькасць нямецкіх вайсковых і цывільных установаў, якія не мелі б магчымасці функцыянаваць без падтрымкі мясцовых супрацоўнікаў. Гэта датычылася штабоў цывільнага кіраўніцтва, гаспадарчых структураў Упаўнаважанага ў справе чатырохгадовага плану, вайсковых частак і штабоў і нават паліцыі ды апарату СД, кіраванага Гайнрыхам Гімлерам, а таксама мясцовага персаналу нямецкіх аператыўных частак. Згаданай разнастайнасці формаў больш адпавядае паняцце "супрацоўніцтва", чым паняцце "калабарацыя" – у тых выпадках, калі гаворка не ідзе пра свядомы выбар падтрымкі злачынных акцыяў эксплуатацыі ды тэрору.
Беларусь, як структурна слабы аграрны рэгіён з адносна малымі ўраджаямі, адначасова стала лабараторыяй для ажыццяўлення найгоршае формы нямецкае акупацыйнае палітыкі – такой, якую ўражвальна паказала савецкае кіно. Хоць разнастайныя падыходы прадугледжвалі для Прыбалтыкі й Украіны ў сярэдне- і доўгатэрміновай перспектыве татальную эксплуатацыю і каланізацыю, гэтыя планы там усё-такі здзяйсняліся больш стрымана, а пазней падпарадкоўваліся сітуацыі, што складалася на фронце. У Беларусі ад самага пачатку нямецкай акупацыі дамінантай стала вынішчэнне людзей, голад і тэрарыстычная ў сваёй сутнасці нямецкая структурная палітыка, а нямецкія службы бяспекі, вермахт і цывільная адміністрацыя ў сваім стаўленні да мясцовага жыхарства не бралі пад увагу ніякіх тактычных меркаванняў. Краіна была жахлівым прыкладам таго, як шчыльна перапляталіся ваенная гаспадарка, сельскагаспадарчая вытворчасць і магчымасці забеспячэння харчаваннем з мэтай нямецкага вайсковага паходу – расісцкай вайной на вынішчэнне. Нямецкая цывільная адміністрацыя, а таксама і шматлікія камандзіры вермахту ўхвальна ставіліся да разбурэнняў. Названыя аспекты ў вялікім, калі нават і не вычарпальным аб’ёме прааналізаваў Крысціян Герлах (Gerlach).
У нашай кнізе нямецкая акупацыйная палітыка і механізмы функцыянавання апарату акупацыйнае ўлады ўтвараюць, аднак, толькі фон, на якім паказваюцца індывідуальныя дачыненні з ваеннай рэчаіснасцю. Пры гэтым наша даследаванне абмяжоўваецца разглядам становішча ў "Райхскамісарыяце", што знаходзіўся пад цывільным кіраваннем, і закранае ўсходнія рэгіёны, Зону вайсковага тылу, гэтаксама пабежна, як і ролю вермахту ў ваенных падзеях на Беларусі. Важныя высновы найперш адносна адказнасці вермахту за расісцкае вынішчэнне пад час вайны былі зробленыя з выхадам кнігі, складзенай на аснове рэгіянальных даследаванняў.
Урэшце, у кнізе "Штодзённасць за лініяй фронту" савецкі партызанскі рух паказаны толькі як адна са шматлікіх дзейных сілаў гэтага канфлікту, які часам і ў паасобных рэгіёнах набываў рысы грамадзянскае вайны – перадусім праз сутыкненні з польскім нацыянальным падполлем. У 1998 г. я не прысвяціў адмысловага раздзела складанай – а ў Беларусі ў высокай ступені таксама эмацыйна афарбаванай – тэме партызанскага руху, бо наяўны ў мяне матэрыял тады не дазваляў рабіць абагульненняў і вывеў бы маю працу за межы вызначанай тэмы. Тым часам было выяўлена і апублікавана нямала архіўных дакументаў, датычных як гісторыі польскай Арміі Краёвай, гэтак і гісторыі савецкага партызанскага руху. Калі ў 1998 г. за важнае дасягненне нашага даследавання ўважалася ўжо тое, што польска-савецкія супярэчнасці, якія ўзніклі ў верасні 1939 г., увогуле былі ўведзеныя ў кантэкст гісторыі Другой сусветнай вайны ў Беларусі, дык сёння нашае разуменне складанасці становішча канфліктных бакоў і масаў насельніцтва былых Крэсаў Усходніх зрабілася значна больш дыферэнцыянаваным. Тут неабходна браць пад увагу розныя рэгіянальныя аспекты – гэткія, як паэтапнае пашырэнне савецкага падпольнага супраціву, шматлікія пастаўленыя перад ім задачы, стаўленне партызанскіх аддзелаў да цывільнага насельніцтва, адносіны да габрэйскага падполля, а таксама і такія праблемы, як дэфіцыт кіраўніцкіх кампетэнцыяў, недысцыплінаванасць, п’янства, рабункі і забойствы ды, урэшце, нацыянальная праблематыка ў цэлым – перадусім у Заходняй Беларусі.
III
Кніга "Штодзённасць за лініяй фронту" ёсць часткаю міжнароднага дыялогу, у выніку якога трагічныя падзеі Другой сусветнай вайны маглі б быць гістарычна асэнсаваныя і комплексна выкладзеныя. Я перакананы ў тым, што гэта ў прынцыпе магчыма толькі тады, калі на месца нацыянальных гісторыяў прыйдзе транснацыянальны падыход. Беларусь як рэгіён з гэткай багатай культурнай, моўнай, этнічнай ды рэлігійнай гісторыяй, можа годна звяртацца да гэтага багацця, калі нават у выніку разнастайнасці поглядаў могуць узнікаць пэўная напружанасць і канфлікты. Я сам, пад час сваіх паездак у Мінск, Варшаву і Маскву, атрымаў досвед таго, як часам бывае цяжка наладжваць дыялог праз нацыянальныя межы. Сваю задачу як гісторыка я бачыў у тым, каб зрабіць бачнымі яміны на гэтым шляху – дзеля таго, каб пасля мець магчымасць перайсці цераз іх. Другая сусветная вайна і тыя мужчыны, жанчыны і дзеці беларускае, габрэйскае, польскае або й іншае нацыянальнасці будуць заўсёды сведчыць пра жахлівы прабел у гісторыі краіны. Тыя, хто загінуў пад час вайны, а таксама ментальныя і матэрыяльныя разбурэнні не павінны быць забытыя. Тыя пакуты, што знішчальная нямецкая вайна прынесла гарадам, вёскам і паасобным сем’ям, немагчыма ў які-кольвечы спосаб ані кампенсаваць, ані перамяніць у лепшы бок. Нашчадкі ахвяр і дзеці злачынцаў мусяць жыць з гэтымі жахлівымі падзеямі ў сабе.
Я цвёрда перакананы ў тым, што перспектыўнае для будучыні абыходжанне з мінулым магчымае толькі дзякуючы гістарызацыі апошняга. Новыя міфы, якія не вытрымліваюць гістарычнага аналізу, наадварот, вядуць нас у мінулае. Тым, хто ідзе ў навуку ў ХХІ стагоддзі, я зычу набыць досвед таго, якое ўнутранае вызваленне могуць прыносіць дыскусіі й узаемны абмен думкамі. Пра тое, якой каштоўнасцю ёсць свабода, якраз сведчыць жахлівая гісторыя Другой сусветнай вайны.
Сёння я хацеў бы выказаць вялікую падзяку пэўным людзям і інстытуцыям. У першую чаргу тут трэба згадаць Генадзя Сагановіча, якога я цягам мінулых гадоў спазнаў як чалавека шчырага, адважнага і мужнага. Нават у вельмі нялёгкіх вонкавых варунках Генадзь Сагановіч нястомна працуе дзеля беларускае гістарычнае навукі і ўжо істотным чынам паспрыяў павышэнню яе аўтарытэту ў Нямеччыне. Я захапляюся той цягавітасцю і мэтанакіраванасцю, з якой Генадзь забяспечвае магчымасць выхаду "Беларускага Гістарычнага Агляду" – калі нават часам ён не мае ніякага ўяўлення, дзе знайсці неабходныя сродкі на наступны нумар. Менавіта такім чынам ён ажыццявіў праект перакладу гэтае кнігі – ад самага пачатку і да паспяховага завяршэння. Тое, што, на думку Генадзя, мая кніга ёсць здабыткам для беларускіх чытачоў, перапаўняе мяне гордасцю і вялікай радасцю.
Сваю падзяку я хачу выказаць Амбасадзе Федэратыўнай Рэспублікі Германіі і амбасадару, Яго міласці доктару Марціну Гекеру (Hecker), а таксама мінскаму Гётэ-Інстытуту і яго кіраўніку, спадарыні Барбары Фрэнкель-Тонэт (Fraenkel-Thonet), якія фінансава падтрымалі гэты праект. Федэральны архіў у Кобленцы, у чыёй серыі ў 1998 г. выйшла нямецкая версія "Штодзённасці за лініяй фронту", даў свой дазвол на пераклад і падтрымаў беларускае выданне праз прадастаўленне фотадыяпазітываў. Лявону Баршчэўскаму я ўдзячны за ўдумлівы пераклад тэксту кнігі, Віктару Аўтушку – за прафесійнае тэхнічнае рэдагаванне, Ларысе Дарожцы – за выдавецкае рэдагаванне і дбайную карэктуру.
Мая падзяка належыць усім тым асобам, пра якіх я згадваў у сваёй прадмове, напісанай у траўні 1998 г. Дытрыху Байраў (Цюбінген) я ўдзячны за тое, што ён не дазволіў мне пакінуць заняткі гісторыяй пасля напісання гэтае кнігі. Цэнтр ваенна-гістарычных даследаванняў у Потсдаме з 2000 г. зрабіўся маім новым родным домам. Беларускаму выданню "Штодзённасці за лініяй фронту", безумоўна, узрадаваўся б у Маскве мой вельмі рана памерлы сябар Мікалай Каранюк (Коренюк), хоць мова Янкі Купалы і была яму недаступная.
Бернгард К’яры
Патсдам, сакавік 2005 г.
I. Уводзіны
1. Метадалагічныя подступы
2. Ваенная гісторыя і гісторыя вайны
3. Акупаваная Беларусь як аб'ект даследавання
4. Структура і крыніцы даследавання
II. Беларусь як перыферыйны рэгіён Польшчы і Савецкага Саюза
1. БССР і польскія "ўсходнія крэсы"
2. Акупацыя і саветызацыя 1939—1941 г.
3. Дэпартацыі як інструмэнт падпарадкавання грамадства
4. Грамадства БССР і яго патэцыял супраціву напярэдадні пачатку рэалізацыі "плана Барбаросы"
III. Адміністрацыя яе функцыянеры: немцы ў Генеральным камісарыяце Беларутэніі
1. Кадры для "задзейнічання на Ўсходзе"
2. "Зусім нармальнае вар'яцтва", або змаганне з ваеннай рэчаіснасцю
3. Дзейнасць "аператыўнага штаба райхсляйтэра Розэнберга"
IV. Калабарацыя, беларускі нацыяналізм і самакіраванне
1. Улада, царква і гісторыя: як у Беларусі рабілася "дзяржава"
2. Дабрачыннасць і прыбыткі ад вайны: "Беларуская народная самапомач"
3. Беларускае самакіраванне
4. Прыняццё новай сістэмы: чуткі, прапаганда і "новы аграрны парадак"
5. Сцыла і Харыбда: безнадзейнае становішча вёсак
V. Улада і гвалт: паліцыянты як злачынцы й ахвяры
1. Структура кантролю і яго ажыцяўленне
2. Штодзённасць і кампраметацыя
3. Знішчэнні і гвалт
VI. Скрадзенае дзяцінства
1. Галеча і безабароннасць
2. Ілоты ў класным пакоі
3. Прафашсцкі авангард: "Саюз беларускай моладзі"
VII. Вынішчэнне беларускіх габрэяў
1. Ізаляцыя ды масавае вынішчэнне
2. Выжыванне паміж светамі
3. Галечы і выгоды
4. Дынаміка забойстваў
VIII. Палякі ў "Беларутэніі"
1. Палякі як ахвяры і злачынцы
2. Польскі вайсковы супраціў і Армія Краёва
3. Завяршэнне гульні: ваенная эскалацыя і новая саветызацыя
ІХ. Заключэнне: пасля навальніцы
Крыніцы і спіс літаратуры
Скарачэнні
Паказнік імёнаў і геаграфічных назваў
*****
Прадмова для беларускага выдання
Гэтая праца выйшла па-нямецку ў 1998 г. Яна была вынікам маёй спробы ў межах дысертацыйнага даследавання ўпершыню грунтоўна заняцца перыядам Другой сусветнай вайны ў Беларусі. З часу выхаду кнігі не толькі значна пайшла наперад гістарычная навука ў справе даследавання нямецкіх рэжымаў акупацыі ва Ўсходняй і Паўднёвай Еўропе, але і само грамадска-палітычнае жыццё як у Нямеччыне, так і ў краінах былога Савецкага Саюза, істотным чынам змянілася. Маю ацэнку ім, дадзеную ў кнізе (гл. Уводзіны, с.27), трэба адпаведна пашырыць.
Еўропа стала сведкай таго, як у бальшыні дзяржаў, што ўзніклі на месцы Савецкага Саюза, адбыліся ажыўленыя, а часам і балючыя дыскусіі дзеля высвятлення пытання, якое ўздзеянне Другая сусветная вайна мела перадусім на працэсы нацыянальнага развіцця. Эстонія, Латвія і Літва цяпер ужо належаць да Еўрапейскага Звязу – гэтаксама як і Польшча, дзе сучасныя дыскусіі па праблемах мінулай вайны зноў адлюстроўваюць сярэдзіннае становішча гэтай краіны паміж Усходам і Захадам. Аднак у дэбатах гісторыкаў, а таксама ў публіцыстыцы імкненне да гістарызацыі Другой сусветнай вайны па-ранейшаму суседнічае са спробамі падаваць гісторыю з чыста нацыянальнага гледзішча і гэтым самым зноў ствараць супрацьлеглыя лагеры й ацэньваць гістарычныя працэсы паводле крытэрыяў кшталту "гістарычнай справядлівасці".
У 1998 г. са сваёй кнігай "Штодзённасць за лініяй фронту" я выступіў за змену перспектывы. Генадзь Сагановіч аднойчы назваў маю кнігу "філасофскай", і гэтай характарыстыкай, што даў мой калега, я па сёння ганаруся. Я паспрабаваў напісаць гісторыю "маленькіх людзей", ставячыся з вялікай павагай да жыхароў Беларусі і да гісторыі іх краю, да іх пакутаў і іх мужнасці, пра што я сам ведаю толькі з аповедаў, архіўных справаў ды кніг.
Жыхары Беларусі мусілі перажыць вайну ў рэгіёне, які цягам стагоддзяў быў змушаны цярпець змену ўладароў і не абы-які гвалт. Мне самому спатрэбілася нямала часу, каб атрымаць уяўленне пра тое, чым насамрэч ёсць Беларусь і якую багатую культурную традыцыю мае гэтая краіна. За найважнейшую ў гэтым сэнсе падзею майго жыцця я ўдзячны свайму сябру Сяргею Я.Новікаву і яго жонцы Валянціне, якія з нагоды майго прыезду ў Мінск у траўні 2003 г. запрасілі мяне ў цудоўны Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы. Мы паглядзелі Купалаву п’есу "Тутэйшыя" – дарэчы, першы спектакль, які я ўвогуле бачыў па-беларуску. Ад тае вясны анталогія з вершамі Янкі Купалы, што Валянціна падарыла мне на развітанне, займае асаблівае месца ў маёй бібліятэцы.
Са мной адбываецца тое, што і са шмат якімі іншымі гасцямі Беларусі. Краіна і народ, што ў ёй жыве, больш ніколі не пакідалі маіх думак. Пасля кожнага майго прыезду туды частка мяне застаецца там, і шматлікія невынішчальныя вобразы суправаджалі мяне пад час паездак цягнікамі беларускай чыгункі з Мінска праз Варшаву, Берлін і далей да Патсдама. Тое, што мая кніга цяпер перакладзеная на мову Янкі Купалы, -- вялікі гонар і радасць для мяне. Я рады таксама, што ўжо некалькі гадоў як зрабілася даступнай на нямецкай мове вялікая калектыўная праца, прысвечаная гісторыі Беларусі.
I
"Штодзённасць за лініяй фронту" ўяўляла сабою першы крок у шматгадовых спробах спасціжэння Другой сусветнай вайны як фрагменту "эпохі сусветных войнаў". Апошняя доўжылася ў СССР да 50-х гадоў, калі НКВД удалося разграміць ва Ўкраіне і Прыбалтыцы рэшту нацыянальных групаў супраціву. Ва Ўсходняй і Цэнтральна-Усходняй Еўропе польскае падполле, Армія Краёва, прыбалтыйскія апалчэнцы – гэткія, як "Gelezinis Vilkas" ("Жалезны Воўк") у Літве або "Perkonkrusts" ("Крыж Перуна") у Латвіі, фракцыі Украінскае Паўстанчае Арміі (Українська Повстанська Армія – УПА) і нават савецкі партызанскі рух рэпрэзентавалі зусім не "народы", а нацыянальныя эліты, прадстаўніцтвы палітычных інтарэсаў або кіраваных з цэнтру рухаў супраціву. Іх падтрымка з боку мясцовага, у сваёй бальшыні шматэтнічнага, жыхарства, была збольшага неадназначнай. Цягам ваенных гадоў яна моцна змянялася, з аднаго боку, у выніку нямецкай акупацыйнай палітыкі і ваенных няўдач вермахту, а з другога боку, з-за спадзяванняў на вызваленне Чырвонай арміяй, а таксама з прычыны страху перад пакараннем калабарантаў-"здраднікаў радзімы", якое мусіла адбыцца пасля прыходу саветаў.
Гэта да сёння выглядае найважнейшай высновай, якую можна зрабіць, прачытаўшы "Штодзённасць за лініяй фронту".
Перад тым, як чытачы пазнаёмяцца з перакладам кнігі, я хацеў бы дадаць некалькі прынцыповых заўваг, бо яны высвятляюць сутнасць майго падыходу да гэтае тэмы. Мяркую, што, не ўзяўшы пад увагу гістарычны досвед людзей ва Ўсходняй і Цэнтральна-Усходняй Еўропы ў міжваенны час, немагчыма растлумачыць той розгалас, які меў той гвалт, што чынілі паліцыя і вермахт на акупаваных тэрыторыях.
Сёй-той з жыхароў у 1941 г. тлумачыў нямецкія рэпрэсіі супраць габрэяў, камуністаў або пэўных нацыянальных групаў як "пакаранне" за тыя несправядлівасці, што ім самім давялося перацярпець у мінулым. Перадумовы для нямецкае акупацыі нараджаліся з практыкі дзеянняў савецкіх уладаў у 1939—41 г. Гісторыя нямецкага панавання – гэта аповед пра прымус, тэрор і разбурэнні, але адначасова гэта і гісторыя няспраўджаных спадзяванняў, якія напачатку звязваліся з прыходам немцаў перадусім на тэрыторыі Ўсходніх Крэсаў, што з 1939 г. былі акупаваныя саветамі. Побач з тымі людзьмі, якія пасля ўбачанага гвалту, прыгнёту, масавых расстрэлаў і юдафобскай палітыкі паступова прыходзілі да працверазення і ўнутранага пратэсту, былі таксама групы насельніцтва, якія маглі быдзь задзейнічаныя акупантамі пры пошуку мясцовых памагатых. Дыяпазон мясцовых рэакцыяў на нямецкае панаванне на ўсёй акупаванай тэрыторыі Савецкага Саюза сягаў ад бескампраміснага супраціву да энтузіястычнае падтрымкі. Акупаваныя тэрыторыі ў цяні нямецкага тэрору жылі сваім жыццём, якое ў паасобных рэгіёнах істотным чынам рознілася паміж сабою. Таму тут параўнальна з іншымі рэгіёнамі на Беларусь у будучыні павінна звяртацца большая увага.
Нямецкае панаванне прывяло да ўзнаўлення тэрытарыяльных спрэчак (напрыклад, у польска-літоўскім супрацьстаянні за Віленскі край). Праз вызначэнне межаў паміж райхскамісарыятамі "Украіна" і "Остлянд", што арыентавалася не на стан пачатку 1939 г., а на межы Украінскай і Беларускай савецкіх рэспублік, атрымала фіксацыю тая структура напружанасці, што была ўзнікла ў выніку савецкай анексіі Ўсходніх Крэсаў, населеных палякамі, украінцамі, беларусамі і габрэямі. У польскім генерал-губернатарстве ўкраінская меншыня падтрымлівала нямецкую акупацыю і марыла пра стварэнне незалежнай, этнічна "чыстай" Украіны. Імкненне да нацыянальнага вызвалення, самавызначэння і рэлігійнай свабоды, а таксама досвед саветызацыі ўплывалі на характар чаканняў ад акупацыйнае ўлады і нярэдка суіснавалі са звычайным прыстасавальніцтвам, антыкамунізмам ды антысемітызмам.
Гісторыя міжваеннага часу давала шмат якім нацыянальным групам магчымасць абгрунтавання свайго стану пакрыўджанасці, адчування сябе пацярпелымі. Эстонія, Латвія і Літва спазналі страту сваёй дзяржаўнасці, -- гэта адбылося пад савецкім прымусам. Палякі цярпелі ў Савецкім Саюзе прыгнёт як нацыянальная меншыня, украінцы і беларусі лічылі, што нешта падобнае свайго часу яны перажылі на Крэсах Усходніх. На Каўказе і на тэрыторыях, заселеных казакамі, сумавалі па колішняй самастойнасці і прыгнечаных саветамі нацыянальных культурах. У савецкай Украіне – у меншай ступені, аднак, таксама і ў Беларусі – людзей моцна закранулі жорсткая калектывізацыя сельскай гаспадаркі і сталінісцкі тэрор: гэта адбывалася пасля таго, як у першыя гады пасля заснавання Савецкага Саюза палітыка "каранізацыі" напачатку пакідала пэўныя магчымасці для захоўвання традыцыйнага ладу жыцця. Шмат хто з дзеячаў савецкай бюрактратычнай улады прымаў актыўны ўдзел у грамадзянскай вайне, якая да 1920 г. забрала ў Расіі сем мільёнаў чалавечых жыццяў. Увесь гэты досвед так ці інакш пасля лета 1941 г. накладаўся на характар стаўлення мясцовага жыхарства да нямецкай акупацыйнай улады.
Для гістарыяграфіі плённым уяўляецца кірунак даследавання гвалту як найважнейшага чынніка грамадскага развіцця СССР. Напраўду, пачынаючы з часоў Першай сусветнай вайны, цягам доўгіх гадоў унутраны стан няспыннай вайны і некамуністычнае міжнароднае атачэнне вырашальным чынам уплывалі на дзеянні савецкага партыйнага кіраўніцтва.У Прыбалтыцы і Польшчы у 30-я гады дамінавалі спробы нацыянальных дзяржаў зафіксаваць прыярытэтнае становішча тытульных нацыяў і падпарадкаваць адпаведныя мяншыні створанай імі ерархіі.
Савецкія ўлады ў 1939—40 г. памянялі ў Прыбалтыцы і на Ўсходніх Крэсах кіраўнічыя эліты. Прыход немцаў даў штуршок гвалтоўным акцыям мясцовага жыхарства. Нянавісць да "іншых" і пошукі "ворагаў" – добра знаёмыя з часоў сталінізму – сталіся аддушынай у імкненні да маральнай кампенсацыі за перанесеныя крыўды. Ахвярамі перадусім рабіліся габрэі – як гэта часта ўжо здаралася ў гісторыі Ўсходняй і Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Гвалт чыніўся пад наглядам нямецкіх службаў парадку, якая разглядала напады і лакальныя пагромы як пачатак свайго ўласнага сістэмнага "развязання габрэйскага пытання".
У Беларусі гвалтоўныя дзеянні, стымуляваныя праз СД і цынічна называныя "імкненнем да самаачышчэння", мелі месца значна радзей, чым у Прыбалтыцы або на Украіне, але пасля 1998 г. у цэлым знайшла сваё далейшае пацверджанне мая тэза наконт таго, што ў 1941 г. нямецкая акупацыйная ўлада таксама і ў "Генеральным камісарыяце Беларутэніі", у які ўваходзіла многа былых усходнепольскіх тэрыторыяў, магла выкарыстоўваць мясцовы антысемітызм і антыбальшавізм. Гэта будзе падрабязна і ў розных аспектах паказана ў блізкім да завяршэння даследаванні, прысвечаным Баранавіцкай вобласці.Патрабаванні немцаў рабіць актыўныя захады супраць "ворагаў" стымулявалі вяртанне да знаёмых са сталінскіх часоў мадэляў паводзін.
II
"Штодзённасць за лініяй фронту" не ёсць комплексным даследаваннем Другой сусветнай вайны ў Беларусі. У кнізе перадусім робіцца спроба даследаваць тое разбуральнае ўздзеянне, якое вайна ўносіла ў грамадства акупаванае краіны. Працэсы "сацыялізацыі" – да прыкладу імклівае пашырэнне рэлігійнасці або спроба араганізаваць пасля канца савецкага панавання нацыянальныя групы, вясковыя супольнасці або антынямецкі супраціў – наадварот, у значнай ступені пакінутыя тут намі па-за ўвагай.
Акупацыя цяпер ужо разглядаецца не з пазіцыі тых, хто яе ажыццяўляў, а пераважна якраз з гледзішча яе ахвяр. Аднак мяжу паміж злачынцамі й ахвярамі – гэта і сёння я ўважаю за важную выснову – не заўсёды можна правесці так лёгка, як гэта рабілася ў раздзелах класічнай савецкай працы, тыпу "Истории Великой Отечественной войны". У нашай працы ставяцца пытанні, якія гісторыкі цягам доўгага часу – з увагі на пачварны характар расісцкай знішчальнай вайны супраць СССР ды галакосту – фактычна не наважваліся паставіць. Да гэтага шэрагу належаць і разважанні наконт таго, ці існавалі на акупаваных тэрыторыях Савецкага Саюза, побач з прыгнётам, тэрорам і масавымі забойствамі, пэўныя перадумовы для паралельнага, а то і супольнага жыцця захопнікаў і жыхароў акупаванага краю. У кнізе абазначаная метадалагічная праблема, якім чынам трэба трактаваць мільёны створаных ад 1945 г. індывідуальных успамінаў пра вайну — г.зн., агромністую колькасць паасобных гісторыяў і лёсаў, што маглі мець месца раўналежна з вялікімі гістарычнымі падзеямі. Да разнастайнасці вобразу спрычыніўся таксама роздум пра тое, якой вялікай была пад час вайны ўяўляная напачатку ўвогуле непераадольнаю адлегласць паміж ахвярамі і злачынцамі і дзе знаходзіліся кропкі судакранання або часова супадалі іх інтарэсы. Ці існавалі ў прынцыпе палітычныя або гаспадарчыя структуры, што стваралі агульнасць паміж прадстаўнікамі нямецкае акупацыйнае ўлады і жыхарамі акупаваных земляў? Чаго чакала ўлетку 1941 г. насельніцтва СССР ад немцаў? Ці ў звязку з гэтым у іх, пасля гадоў сталінскага тэрору, магчыма, былі нават спадзевы на змену ўлады? "Штодзённасць за лініяй фронту" ў гэтым сэнсе была адным з першых крокаў. У міжчассі былі зробленыя і наступныя. Мяркую, што ў 1998 г. пастаноўка пытання пра структуры ваеннага грамадства ў іх этнічнай і гістарычнай шматстайнасці была важным сігналам. Гэты сігнал знайшоў вялікую падтрымку, але таксама гучалі і галасы крытыкаў. Напрыклад, яны папракалі мяне ў тым, што я нібыта недыферэнцыявана ўжываў паняцце грамадства (параўн.: Уводзіны, с.13). Насамрэч я не меў аніякай магчымасці паказаць гістарычны досвед і гістарычныя працэсы ў Беларусі ў межах гісторыі грамадства Ўсходняй і Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Штодзённыя з’явы ў гістарычным разрэзе шмат у чым не падпадаюць пад традыцыйныя характарыстыкі. Рэгіянальныя сацыяльныя і гістарычныя асаблівасці разглядаюцца толькі ў перыферыйным плане. Рэканструяванне дыскусіі пра гісторыю сусветнае вайны ў Беларусі, што адбывалася пасля 1991 г., звязанай з адраджэннем савецкіх данацыянальных міфаў ды сімвалаў, а таксама са стварэннем новых нацыянальна-гістарычных сімвалічных схемаў, аналіз публічных гістарычна-палітычных дыскурсаў у "Штодзённасці за лініяй фронту" ёсць, урэшце, толькі другараднай тэмай.
Паняцце "калабарацыі" я б сёння не стаў ужываць гэтак бесклапотна, як я гэта тады рабіў у кнізе ("калабарацыя ў сэнсе забеспячэння выжывання адбывалася на ўсіх грамадскіх узроўнях" – с.106). Тым часам у выніку навуковае дыскусіі гэтае паняцце было ўведзена ў шырэйшы кантэкст і (яго выкарыстанне) ў прынцыпе часткова пастаўлена пад пытанне. У акупаваных раёнах Савецкага Саюза мелі месца самыя разнастайныя формы супрацоўніцтва, нестабільная раўнавага добраахвотнасці і прымусу, а самае галоўнае – вялікая колькасць матываў, якімі кіраваліся дзейныя асобы. Дыяпазон гэтых матываў сягаў ад палітычных ды нацыянальных перакананняў, "эгаістычных памкненняў", досведу сталінскага часу і саветызацыі да спадзеваў "неяк выжыць у суровых умовах акупацыі". Супрацоўніцтва выяўлялася ў розных формах: ад службы ў дзейных аператыўных частках або ў паліцыі ці вермахце, працы ў вялікай колькасці мясцовых камунальных структур да штодзённай "мяккай" калабарацыі тых самых перакладчыкаў або прыбіральшчыц у нямецкіх установах. Такое супрацоўніцтва нельга заведама ставіць на адну дошку з тымі выпадкамі, калі калабаранты свядома выбіралі ўдзел у злачынствах і тэроры. Акупацыйная ўлада прымала прапановы аб супрацоўніцтве ў той меры, у якой ёй гэта падыходзіла. Выкарыстанне памагатых з ліку мясцовага жыхарства ў шэрагу выпадкаў дазваляла нямецкаму кіраўніцтву "трымацца ўбаку й ашчаджаць свае сілы". На акупаваных землях дзейнічала вялікая колькасць нямецкіх вайсковых і цывільных установаў, якія не мелі б магчымасці функцыянаваць без падтрымкі мясцовых супрацоўнікаў. Гэта датычылася штабоў цывільнага кіраўніцтва, гаспадарчых структураў Упаўнаважанага ў справе чатырохгадовага плану, вайсковых частак і штабоў і нават паліцыі ды апарату СД, кіраванага Гайнрыхам Гімлерам, а таксама мясцовага персаналу нямецкіх аператыўных частак. Згаданай разнастайнасці формаў больш адпавядае паняцце "супрацоўніцтва", чым паняцце "калабарацыя" – у тых выпадках, калі гаворка не ідзе пра свядомы выбар падтрымкі злачынных акцыяў эксплуатацыі ды тэрору.
Беларусь, як структурна слабы аграрны рэгіён з адносна малымі ўраджаямі, адначасова стала лабараторыяй для ажыццяўлення найгоршае формы нямецкае акупацыйнае палітыкі – такой, якую ўражвальна паказала савецкае кіно. Хоць разнастайныя падыходы прадугледжвалі для Прыбалтыкі й Украіны ў сярэдне- і доўгатэрміновай перспектыве татальную эксплуатацыю і каланізацыю, гэтыя планы там усё-такі здзяйсняліся больш стрымана, а пазней падпарадкоўваліся сітуацыі, што складалася на фронце. У Беларусі ад самага пачатку нямецкай акупацыі дамінантай стала вынішчэнне людзей, голад і тэрарыстычная ў сваёй сутнасці нямецкая структурная палітыка, а нямецкія службы бяспекі, вермахт і цывільная адміністрацыя ў сваім стаўленні да мясцовага жыхарства не бралі пад увагу ніякіх тактычных меркаванняў. Краіна была жахлівым прыкладам таго, як шчыльна перапляталіся ваенная гаспадарка, сельскагаспадарчая вытворчасць і магчымасці забеспячэння харчаваннем з мэтай нямецкага вайсковага паходу – расісцкай вайной на вынішчэнне. Нямецкая цывільная адміністрацыя, а таксама і шматлікія камандзіры вермахту ўхвальна ставіліся да разбурэнняў. Названыя аспекты ў вялікім, калі нават і не вычарпальным аб’ёме прааналізаваў Крысціян Герлах (Gerlach).
У нашай кнізе нямецкая акупацыйная палітыка і механізмы функцыянавання апарату акупацыйнае ўлады ўтвараюць, аднак, толькі фон, на якім паказваюцца індывідуальныя дачыненні з ваеннай рэчаіснасцю. Пры гэтым наша даследаванне абмяжоўваецца разглядам становішча ў "Райхскамісарыяце", што знаходзіўся пад цывільным кіраваннем, і закранае ўсходнія рэгіёны, Зону вайсковага тылу, гэтаксама пабежна, як і ролю вермахту ў ваенных падзеях на Беларусі. Важныя высновы найперш адносна адказнасці вермахту за расісцкае вынішчэнне пад час вайны былі зробленыя з выхадам кнігі, складзенай на аснове рэгіянальных даследаванняў.
Урэшце, у кнізе "Штодзённасць за лініяй фронту" савецкі партызанскі рух паказаны толькі як адна са шматлікіх дзейных сілаў гэтага канфлікту, які часам і ў паасобных рэгіёнах набываў рысы грамадзянскае вайны – перадусім праз сутыкненні з польскім нацыянальным падполлем. У 1998 г. я не прысвяціў адмысловага раздзела складанай – а ў Беларусі ў высокай ступені таксама эмацыйна афарбаванай – тэме партызанскага руху, бо наяўны ў мяне матэрыял тады не дазваляў рабіць абагульненняў і вывеў бы маю працу за межы вызначанай тэмы. Тым часам было выяўлена і апублікавана нямала архіўных дакументаў, датычных як гісторыі польскай Арміі Краёвай, гэтак і гісторыі савецкага партызанскага руху. Калі ў 1998 г. за важнае дасягненне нашага даследавання ўважалася ўжо тое, што польска-савецкія супярэчнасці, якія ўзніклі ў верасні 1939 г., увогуле былі ўведзеныя ў кантэкст гісторыі Другой сусветнай вайны ў Беларусі, дык сёння нашае разуменне складанасці становішча канфліктных бакоў і масаў насельніцтва былых Крэсаў Усходніх зрабілася значна больш дыферэнцыянаваным. Тут неабходна браць пад увагу розныя рэгіянальныя аспекты – гэткія, як паэтапнае пашырэнне савецкага падпольнага супраціву, шматлікія пастаўленыя перад ім задачы, стаўленне партызанскіх аддзелаў да цывільнага насельніцтва, адносіны да габрэйскага падполля, а таксама і такія праблемы, як дэфіцыт кіраўніцкіх кампетэнцыяў, недысцыплінаванасць, п’янства, рабункі і забойствы ды, урэшце, нацыянальная праблематыка ў цэлым – перадусім у Заходняй Беларусі.
III
Кніга "Штодзённасць за лініяй фронту" ёсць часткаю міжнароднага дыялогу, у выніку якога трагічныя падзеі Другой сусветнай вайны маглі б быць гістарычна асэнсаваныя і комплексна выкладзеныя. Я перакананы ў тым, што гэта ў прынцыпе магчыма толькі тады, калі на месца нацыянальных гісторыяў прыйдзе транснацыянальны падыход. Беларусь як рэгіён з гэткай багатай культурнай, моўнай, этнічнай ды рэлігійнай гісторыяй, можа годна звяртацца да гэтага багацця, калі нават у выніку разнастайнасці поглядаў могуць узнікаць пэўная напружанасць і канфлікты. Я сам, пад час сваіх паездак у Мінск, Варшаву і Маскву, атрымаў досвед таго, як часам бывае цяжка наладжваць дыялог праз нацыянальныя межы. Сваю задачу як гісторыка я бачыў у тым, каб зрабіць бачнымі яміны на гэтым шляху – дзеля таго, каб пасля мець магчымасць перайсці цераз іх. Другая сусветная вайна і тыя мужчыны, жанчыны і дзеці беларускае, габрэйскае, польскае або й іншае нацыянальнасці будуць заўсёды сведчыць пра жахлівы прабел у гісторыі краіны. Тыя, хто загінуў пад час вайны, а таксама ментальныя і матэрыяльныя разбурэнні не павінны быць забытыя. Тыя пакуты, што знішчальная нямецкая вайна прынесла гарадам, вёскам і паасобным сем’ям, немагчыма ў які-кольвечы спосаб ані кампенсаваць, ані перамяніць у лепшы бок. Нашчадкі ахвяр і дзеці злачынцаў мусяць жыць з гэтымі жахлівымі падзеямі ў сабе.
Я цвёрда перакананы ў тым, што перспектыўнае для будучыні абыходжанне з мінулым магчымае толькі дзякуючы гістарызацыі апошняга. Новыя міфы, якія не вытрымліваюць гістарычнага аналізу, наадварот, вядуць нас у мінулае. Тым, хто ідзе ў навуку ў ХХІ стагоддзі, я зычу набыць досвед таго, якое ўнутранае вызваленне могуць прыносіць дыскусіі й узаемны абмен думкамі. Пра тое, якой каштоўнасцю ёсць свабода, якраз сведчыць жахлівая гісторыя Другой сусветнай вайны.
Сёння я хацеў бы выказаць вялікую падзяку пэўным людзям і інстытуцыям. У першую чаргу тут трэба згадаць Генадзя Сагановіча, якога я цягам мінулых гадоў спазнаў як чалавека шчырага, адважнага і мужнага. Нават у вельмі нялёгкіх вонкавых варунках Генадзь Сагановіч нястомна працуе дзеля беларускае гістарычнае навукі і ўжо істотным чынам паспрыяў павышэнню яе аўтарытэту ў Нямеччыне. Я захапляюся той цягавітасцю і мэтанакіраванасцю, з якой Генадзь забяспечвае магчымасць выхаду "Беларускага Гістарычнага Агляду" – калі нават часам ён не мае ніякага ўяўлення, дзе знайсці неабходныя сродкі на наступны нумар. Менавіта такім чынам ён ажыццявіў праект перакладу гэтае кнігі – ад самага пачатку і да паспяховага завяршэння. Тое, што, на думку Генадзя, мая кніга ёсць здабыткам для беларускіх чытачоў, перапаўняе мяне гордасцю і вялікай радасцю.
Сваю падзяку я хачу выказаць Амбасадзе Федэратыўнай Рэспублікі Германіі і амбасадару, Яго міласці доктару Марціну Гекеру (Hecker), а таксама мінскаму Гётэ-Інстытуту і яго кіраўніку, спадарыні Барбары Фрэнкель-Тонэт (Fraenkel-Thonet), якія фінансава падтрымалі гэты праект. Федэральны архіў у Кобленцы, у чыёй серыі ў 1998 г. выйшла нямецкая версія "Штодзённасці за лініяй фронту", даў свой дазвол на пераклад і падтрымаў беларускае выданне праз прадастаўленне фотадыяпазітываў. Лявону Баршчэўскаму я ўдзячны за ўдумлівы пераклад тэксту кнігі, Віктару Аўтушку – за прафесійнае тэхнічнае рэдагаванне, Ларысе Дарожцы – за выдавецкае рэдагаванне і дбайную карэктуру.
Мая падзяка належыць усім тым асобам, пра якіх я згадваў у сваёй прадмове, напісанай у траўні 1998 г. Дытрыху Байраў (Цюбінген) я ўдзячны за тое, што ён не дазволіў мне пакінуць заняткі гісторыяй пасля напісання гэтае кнігі. Цэнтр ваенна-гістарычных даследаванняў у Потсдаме з 2000 г. зрабіўся маім новым родным домам. Беларускаму выданню "Штодзённасці за лініяй фронту", безумоўна, узрадаваўся б у Маскве мой вельмі рана памерлы сябар Мікалай Каранюк (Коренюк), хоць мова Янкі Купалы і была яму недаступная.
Бернгард К’яры
Патсдам, сакавік 2005 г.
Водгукі
Неабходны Лагін або Рэгістрацыя, каб напісаць водгук.
Раім паглядзець
Аўтары нумара: Васіль Варонін, Андрэй Пятчыц, Сяргей Хоміч, Морыц Ф. Люк, Цім К. Рыхтар, Ігар Войніч, Лявон Юрэвіч, Гўін Прынз, Ірэна Ганецкая, Ганна Харашкевіч, Ігар Клімаў, Марына Сакалова, Аляксандр Краўцэвіч, Віталь Галубовіч, Наталля Бандарэнка, Максім Гардзееў, Анастасія Скеп’ян, Святлана Марозава, Валеры Пазнякоў, Андрэй Кіштымаў, Лія Салавей, Станіслаў Рудовіч, Сяргей Новікаў, Лявон Баршчэўскі.
11.00 руб.
Аўтары нумару: Томас Бон, Васіль Варонін, Юры Грыбоўскі, Марыя Каламайска-Саед, Антон Лявіцкі, Войцех Матэрскі, Жанна Некрашэвіч-Кароткая, Генадзь Сагановіч, Ганна Харашкевіч, Ян Шумскі ды іншыя.
8.00 руб.
Аўтары нумару: Наталля Анофранка, Дзмітрый Віцько, Юрый Внуковіч, Юры Гардзееў, Miroslav Hroch, Цімох Кавалеўскі, Сяргей Новікаў, Аляксандр Пагарэлы, Генадзь Сагановіч.
15.00 руб.
Амаль гатова...
Пачакайце, калі ласка. Загрузка...