Вільня: Інстытут беларусістыкі; Беласток: Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. – 368 с.
ISBN 978-83-60456-07-1
Алег Латышонак – гісторык, ад’юнкт-прафэсар катэдры гісторыі беларускай культуры ўнівэрсытэту Беластоку. Акрамя прадстаўленага выданьня, выйшлі таксама ягоныя кнігі "Жаўнеры БНР" і "Нацыянальнасьць – Беларус".
Яўген Мірановіч – гісторык, грамадзка-культурны дзеяч. Мае ступень доктара гуманітарных навук. Прафэсар Беластоцкага ўнівэрсытэта. Галоўныя кірункі дасьледаваньняў – беларуска-польскія стасункі, беларускі нацыянальны рух у Польшчы, найноўшая гісторыя Польшчы і Беларусі.
Гэтая кніга – пераклад з пэўнымі ўдакладненьнямі і дапаўненьнямі польскамоўнага падручніка, створанага ў 2002 г. аўтарамі – беластоцкімі беларусамі, адпаведна з зацьверджанай Міністэрствам нацыянальнай адукацыі Польшчы праграмай вывучэньня беларускай і рэгіянальнай тэматыкі ў якасьці дадатку да праграмы вывучэньня гісторыі ў пачатковых і сярэдніх школах у былым Беластоцкім ваяводзтве. Хоць асноўнай мэтавай аўдыторыяй дадзенага падручніка зьяўляліся беларусы, якія сёньня жывуць у Польшчы, цікавасць яна ўяўляе і для жыхароў мэтраполіі, г. зн. Рэспублікі Беларусь. Ужо на самым пачатку кнігі, ва ўступе, аўтары прадэкляравалі, што "мы будзем адстойваць перш за ўсё беларускі, а ня польскі пункт гледжаньня на гістарычныя падзеі, але без празьмернага шанаваньня беларускіх гістарычных мітаў".
Аргументуюць аўтары і не зусім традыцыйны падыход да выбару храналягічнага пэрыяду, які ахопліваецца ў межах дадзенага выданьня:
Як у польскай, так і ў беларускай гістарыяграфіі прынята лічыць этапнай для гісторыі абедзьвюх краінаў дату апошняга падзелу Рэчы Паспалітай – 1795 год. На нашу думку, такі падыход у дачыненьні да гісторыі Беларусі некарэктны. Калі казаць пра падзелы, дык ужо ў выніку першага падзелу 1772 г. большая частка беларускіх земляў, да таго ж самых багатых і найбольш шчыльна заселеных, апынулася пад расейскім панаваньнем. Акрамя таго, працэс далучэньня населеных беларусамі земляў да Расейскай імпэрыі ня скончыўся і ў 1795 г., а працягваўся да 1815 г., калі пад расейскай уладай апынулася паўднёвае Падляшша ў межах Царства Польскага. А паколькі мы маем дачыненьне з працяглым працэсам паглынаньня беларускіх земляў Расейскай імпэрыяй, то, на нашу думку, зусім дарэчы будзе нагадаць, што гэты працэс быў адноўлены спробай ліквідацыі аўтаноміі Смаленшчыны, зробленай Кацярынай ІІ яшчэ да першага падзелу Рэчы Паспалітай, а яшчэ раней была спроба імпэратрыцы Лізаветы забраць ад Рэчы Паспалітай усходнюю Беларусь. Таму мы палічылі патрэбным распачаць выкладаньне падзеяў зь сярэдзіны ХVІІІ ст., калі стан адноснай цывілізацыйнай раўнавагі зьмяніўся вельмі магутным памкненьнем да мадэрнізацыі дзяржавы і грамадзтва як у Рэчы Паспалітай, так і ў Расеі, якая перайшла да чарговага этапу рэформаў. Мадэрнізацыйныя працэсы ў абедзьвюх краінах былі падобныя адзін да аднаго (улічваючы адставаньне Расеі). Празь некалькі дзесяцігодзьдзяў нявызначаным было толькі пытаньне, паводле польскага ці паводле расейскага ўзору будзе мадэрнізавацца Беларусь. Сіла Расейскай імпэрыі перадвызначыла тое, што Беларусь у часы цараваньня Мікалая І канчаткова была змушаная прыняць расейскі ўзор, а ў ХХ ст. – савецкі. Дзеля гэтага гісторыя Беларусі зь сярэдзіны ХVІІІ ст. да канца ХХ ст. – гэта гісторыя цывілізацыйнага адасабленьня ад Польшчы гэтай краіны і яе сучаснай нацыі, якая толькі фармавалася...
ЗЬМЕСТ Паглядзець цалкам
Слова да беларускага чытача
Ад аўтараў
Разьдзел І. Беларусь у сярэдзіне ХVІІІ стагодзьдзя
Краіна і людзі
Сацыяльная структура
Гаспадарка
Раньняе Асьветніцтва
Кіраваньне Аўгуста ІІІ
Разьдзел ІІ. Палітычная дэстабілізацыя
Сямігадовая вайна
Рэформа і пераварот у Расеі
Барацьба за польскі трон
Рэформы Кацярыны ІІ і Станіслава Аўгуста
Дысыдэнцкая справа
Барская канфэдэрацыя
Першы падзел Рэчы Паспалітай
Разьдзел ІІІ. Беларусь паміж падзеламі
Прыняцьце расейцамі ўлады над анэксаванымі землямі
Інтэграцыя Рэчы Паспалітай
Міжканфэсійныя адносіны на землях, далучаных да Расеі
Справы ўніятаў і праваслаўных у Рэчы Паспалітай
Адукацыя
Гаспадарка
Разьдзел ІV. Часы вялікіх рэформаў і чарговых падзелаў
Рэформы Вялікага сойму
Канстытуцыя 3 траўня
Таргавіцкая канфэдэрацыя
Другі падзел
Паўстаньне Касьцюшкі
Трэці падзел Рэчы Паспалітай
Культура разьвітага Асьветніцтва
Разьдзел V. Пад шум напалеонаўскіх войнаў
Пад прускім і аўстрыйскім панаваньнем
Цараваньне Паўла І
Адбудова Польшчы ў Беларусі
Беластоцкая вобласьць
Літоўская і беларуская карта
Вайна 1812 г. Францускае наступленьне
Уладкаваньне Літвы і Беларусі
Адступленьне Напалеона
Венскі кангрэс
Разьдзел VІ. Гаспадарка ў пяцідзесяцігодзьдзе пасьля Вялікай вайны
Ваенныя страты
Сельская гаспадарка
Прамысловасьць
Гарады
Агульны стан гаспадаркі
Разьдзел VІІ. Асьвета ў 1–й палове ХІХ ст. – ад палянізацыі да русіфікацыі
Куратар Чартарыскі
Віленскі ўнівэрсытэт
Беларускае акадэмічнае кола
Полацкая акадэмія
Паступовая ліквідацыя Віленскага ўнівэрсытэту
Першая сельскагаспадарчая вышэйшая школа
Сярэдняя адукацыя. Школьная структура і праграмы навучаньня
Дэпалянізацыя і русіфікацыя адукацыі
Парафіяльныя школы
Нацыянальная праблема
Дэпалянізацыя пачатковай адукацыі
Навучаньне габрэйскіх дзяцей
Уніяцкія парафіяльныя школы на Беласточчыне
Прычыны адукацыйнай адсталасьці
Разьдзел VІІІ. Культура Беларусі ў першыя дзесяцігодзьдзі ХІХ ст.
Аматары славянскай культуры
Пачаткі беларусазнаўства
Заняпад беларускага пісьменства
Гістарычныя навукі
Музыка
Разьдзел ІХ. Зьмены сацыяльнай структуры
Разбор шляхты
Высяленьне габрэяў зь вёсак у гарады
Спробы паляпшэньня становішча сялян
Сялянская рэформа ў дзяржаўных уладаньнях
Адміністрацыйныя зьмены
Разьдзел Х. Скасаваньне Берасьцейскай уніі
Барацьба сьвецкага духавенства з ордэнам базыльянаў
Пірава перамога "белых"
Падрыхтоўка да скасаваньня уніі
Аб’яднаньне Ўніяцкай царквы з Праваслаўнай
Разьдзел ХІ. Паўстанцы, рэвалюцыянэры і кансьпіратары
Патаемныя таварыствы
Паўстаньне 1831 году
Рэпрэсіі пасьля паўстаньня
Падпольны рух пасьля паўстаньня 1831 г.
"Вясна народаў" у Беларусі
Разьдзел ХІІ. Паміж польскай і расейскай культурамі
Этналёгія: навука і палітыка
Новая роля літаратуры
Віленскі працэс літаратараў
Нацыянальная музыка
Выяўленчае мастацтва
Разьдзел ХІІІ. Лібэральны пачатак цараваньня Аляксандра ІІ
Крымская вайна
Пасьлясевастопальская вясна
Росквіт беларускай літаратуры
Пераварот у гістарычнай навуцы
Скасаваньне прыгону
Разьдзел ХІV. Паўстаньне 1863 г.
Ажыўленьне незалежніцкіх настрояў у Царстве Польскім, Літве і Беларусі
Стаўленьне расейскіх уладаў да беларускай праблемы
Паўстаньне
Разьдзел ХV. Дваццацігодзьдзе пасьля вялікага ўзрушэньня
Кіраваньне пры надзвычайным становішчы
Вёска і маёнтак пасьля сялянскай рэформы
Адукацыя у 1860 – 1880 гг.
Разьдзел ХVІ. Новы гаспадарчы краявід
Транспарт і камунікацыі
Новыя зьявы ў прамысловасьці
Устойлівасьць да сусьветнага крызісу
Гарады
Глыбокія зьмены ў сельскай таварнай гаспадарцы
Сялянская гаспадарка на парозе рынку
Паскарэньне зьменаў у пачатку ХХ ст.
Рэформа Сталыпіна
Эміграцыя
Капітал
Гандаль
Разьдзел ХVІІ. Палітычнае і інтэлектуальнае жыцьцё пад канец ХІХ ст.
Стагнацыя палітычнага жыцьця
Першыя народнікі
Беларуская фракцыя "Народнай волі"
Студэнцкія і вучнёўскія гурткі
Сацыялісты
Сіяністы
Адукацыя на мяжы ХІХ – ХХ ст.ст.
Лібэральная беларуская інтэлігенцыя
Новае пакаленьне ў беларускай літаратуры
Літаратура на іншых мовах
Музыка і выяўленчае мастацтва
Тэатар і кінэматограф
Разьдзел XVIII. Беларускія землі ў 1900 – 1915 гг.
Беларускае насельніцтва ў пачатку ХХ ст.
Узьнікненьне беларускіх палітычных структураў
Спрэчкі наконт аграрнага пытаньня
Беларускі рух падчас рэвалюцыі 1905 – 1907 гг.
Арганічная праца
Расейская і польская рэакцыя на беларускае нацыянальнае адраджэньне
Разьдзел ХІХ. Першая ўсясьветная вайна ў Беларусі
У прыфрантавой зоне
Беларускае таварыства дапамогі ахвярам вайны
Бежанства
Пад нямецкай акупацыяй
На ўсход ад лініі фронту
Беларускі нацыянальны камітэт
Вялікая беларуская рада
Праблема беларускага войска
Бальшавіцкі пераварот у Беларусі
Разьдзел ХХ. Беларуская Народная Рэспубліка
І Усебеларускі зьезд
Двоеўладзьдзе ў Менску
Перамовы ў Берасьці, змаганьне ў Менску
Паварот да незалежнасьці
Абвяшчэньне незалежнасьці Беларусі
Барацьба за міжнароднае прызнаньне БНР
Разьдзел ХХІ. Беларуская савецкая дзяржаўнасьць
Бальшавіцкая стратэгія
Узьнікненьне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі
Часовы рэвалюцыйны рабоча–сялянскі ўрад Беларусі
Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Літвы і Беларусі
Бальшавіцкае панаваньне
Разьдзел ХХІІ. Польска–савецкая вайна. Падзел Беларусі
Абяцаньні польскіх правадыроў і беларускія чаканьні
Мірныя прапановы бальшавікоў
Польская палітыка ў Беларусі (1919 – 1920 гг.)
Беларускія палітыкі і польскае панаваньне
БССР другі раз
Беларускі палітычны камітэт і генэрал Булак–Балаховіч
Слуцкае паўстаньне
"Зялёны дуб"
Беларусы і "бунт" Жалігоўскага
Беларуска–літоўскі саюз
Рыская дамова. Падзел Беларусі
Разьдзел ХХІІІ. Савецкая Беларусь (1921 – 1939)
Насельніцтва і тэрыторыя. Юрыдычны статус рэспублікі
Грамадзкі і палітычны лад
Ліквідацыя некамуністычных палітычных арганізацыяў
Гаспадарка Беларусі ў пэрыяд НЭПу
Разьвіцьцё сельскай гаспадаркі
Беларусізацыя грамадзкага жыцьця
Зьмена арыентацыі эміграцыйных палітыкаў
Ідэалягічныя падставы расправы зь беларускім рухам
Барацьба з "нацыянал–дэмакратызмам"
"Саюз вызваленьня Беларусі"
Русіфікацыя
Індустрыялізацыя
Рабочая кляса – апірышча сацыялізму
Сяляне – галоўны вораг савецкай улады
Калектывізацыя 1930 г.
"Закон аб пяці каласках"
Вынікі калектывізацыі
Юрыдычныя падставы сталінскага генацыду
Курапаты
Разьдзел ХХІV. Беларусы ў міжваеннай Польшчы
Грамадзтва – сацыяльная і прафэсійная структура. Сацыяльнае становішча
Вёска і аграрная праблема
Польская палітыка на землях, населеных беларусамі
Лягер паразуменьня з палякамі
Беларускі эміграцыйны ўрад і антыпольскі партызанскі рух
Заняпад беларускага узброенага супраціву
Корпус аховы памежжа
Спробы рэформаў
Справа беларускамоўнай асьветы
Заходняя Беларусь у палітыцы Камінтэрну
Беларусы і парлямэнцкія выбары 1922 г.
Беларускі пасольскі клюб і барацьба за культурную аўтаномію
Грамадоўская рэвалюцыя
Ліквідацыя Грамады
"Змаганьне"
Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры
Беларуская хрысьціянская дэмакратыя
Праваслаўная хрысьціянская дэмакратыя
Цэнтрасаюз
Беларускі нацыянал–сацыялістычны рух
Камуністычная партыя Заходняй Беларусі
Санацыйны лягер і беларуская праблема
Становішча Праваслаўнай царквы
Разьдзел ХХV. БССР у 1939 – 1941 гг.
Узьяднаньне пад савецкай уладай
Трыюмфальныя брамы
Камуністычны рух і антыпольскія дывэрсіі
Рэвалюцыйныя сялянскія камітэты
Народны сход Заходняй Беларусі
Балянс тэрытарыяльных зьменаў
Станаўленьне савецкай сыстэмы ўлады
Эканамічная палітыка
Калектывізацыя ў Заходняй Беларусі
Пралетарызацыя гандлю і рамяства
Адукацыйная палітыка
Культурная актывізацыя грамадзтва
Канфэсійная палітыка
"Ворагі народу"
Дэпартацыі
Разьдзел ХХVІ. Нямецкая акупацыя ў Беларусі
Адступленьне Чырвонай Арміі
Дырэктывы савецкага камандаваньня
Эвакуацыя людзей і маёмасьці. Стратэгія спаленай зямлі
Нямецкая палітыка ў дачыненьні да цывільнага насельніцтва і ваеннапалонных
Настроі насельніцтва. Адносіны палякаў і беларусаў да акупантаў
Паліцыя і цывільная адміністрацыя
Ідэя нямецка-беларускага саюзу
Канцэпцыя Вацлава Іваноўскага
Супярэчнасьць беларускіх, савецкіх і польскіх інтарэсаў
Вынішчэньне нацыянальнай эліты
Канцэнтрацыйныя лягеры для цывільных асобаў
Беларусы ў нямецкай адміністрацыі
Падзел беларускіх земляў
Генэральны плян "Ост"
Канцэпцыя нямецкай акупацыйнай палітыкі Вільгельма Кубэ
Вынішчэньне габрэяў
Беластоцкая акруга
Калябаранцкія фармаваньні
Беларуская народная самапомач
Беларуская самаахова
Пацыфікацыі
Савецкі партызанскі рух
Савецка-беларускі канфлікт
Партызанскія рэспублікі
Армія Краёва ў Беларусі
Савецка-польскі канфлікт
Беларуска-польскі канфлікт
Саюз беларускай моладзі
Беларуская рада даверу
Польска-нямецкае паразуменьне
Беларуская Цэнтральная Рада
Беларуская Краёвая Абарона
ІІ Усебеларускі кангрэс
Ваенныя страты
Разьдзел ХХVІІ. БССР у 1944 – 1956 гг.
Карэктаваньне межаў
Перасяленьні
Стан гаспадаркі
Вяртаньне вывезенай маёмасьці з Расеі
На фронце змаганьня за выкананьне пляну
Сацыялістычнае спаборніцтва ў працы
Вёска бяз коней і трактароў
Калектывізацыя заходняй Беларусі
Перавыхаваньне грамадзтва
Пасьляваенны антыкамуністычны супраціў
Чысткі ў апараце ўлады
Выбары і прапаганда
Беларуская культура пасьляваеннага сталінізму
Асьвета
Разьдзел ХХVІІІ. Беларуская нацыянальная меншасьць у Польшчы ў 1944 – 1955 гг.
Колькасьць і разьмяшчэньне беларусаў у Польшчы
Беларусы і камуністычная ўлада
Узьнікненьне беларускай асьветы
Перасяленьні беларусаў у БССР
Пасьляваенны польска-беларускі канфлікт
Пабудова этнічна аднароднай дзяржавы на Беласточчыне
Зьмена нацыянальнай палітыкі
Калектывізацыя ўсходняй Беласточчыны
Беларусы Беласточчыны і палітыка-эканамічныя зьмены эпохі сталінізму
Разьдзел ХХІХ. Беларусь у першых шэрагах будаўнікоў камунізму ў 1956 – 1990 гг.
Рэфармаваньне сталінізму
Эпоха Мазурава
Будаўніцтва цяжкой прамысловасьці
Дабрабыт эпохі Машэрава
Спусташэньне навакольнага асяродзьдзя
Пачатак эканамічнага крызісу
Вынікі катастрофы ў Чарнобылі
Саветызацыя грамадзтва
Літаратура
Выяўленчае мастацтва
Разьдзел ХХХ. Беларускае нацыянальнае жыцьцё ў Польшчы ў 1955 – 1989 гг.
Адліга 1956 г. на Беласточчыне
Узьнікненьне Беларускага грамадзка-культурнага таварыства
Дэкалектывізацыя
Беларусы і выбары ў Сойм ПНР 1957 г.
Камісія па нацыянальных справах
Разьвіцьцё культуры ў 1960–я гг.
Грамадзка-палітычнае жыцьцё ў 1960–я і 1970–я гг.
Становішча беларускага школьніцтва
Інвэстыцыйная палітыка на Беласточчыне
Нацыянальная сьвядомасьць беларускага насельніцтва
Стаўленьне беларусаў да "Салідарнасьці" і ваеннага становішча
Спробы арганізацыі нацыянальнага жыцьця ў 1980-я гг.
Беларускае аб’яднаньне студэнтаў
Беларускае незалежнае выдавецтва
Разьдзел ХХХІ. Народзіны сувэрэннай беларускай дзяржавы
"Перабудова" ў Беларусі
Пахаваньні ў Курапатах
Народны Фронт
Стаўленьне прапаганды і грамадзтва да нацыянальнага адраджэньня
Устаноўчы зьезд БНФ
КПБ і нацыянальнае пытаньне
Закон аб мовах
Выбары ў Вярхоўны Савет у 1990 г.
Дэклярацыя аб сувэрэнітэце БССР
Новыя партыі і палітычныя арганізацыі
Справа стварэньня беларускага войска
Беларускія палітыкі і спроба перавароту ў Маскве
Абвяшчэньне незалежнасьці
Панаваньне намэнклятуры
Спрэчкі вакол прыналежнасьці да СНД
Спробы роспуску Вярхоўнага Савету
Канстытуцыя аб прэзыдэнцкай уладзе
Вайсковая палітыка прэм’ера Кебіча
Спрэчкі вакол праблемы інтэграцыі з Расеяй
"Вясна-94"
Мечыслаў Грыб – старшыня беларускага парлямэнту
"Змова дэмакратаў"
Прэзыдэнцкія выбары
Разьдзел ХХХІІ. Беларусь пад кіраваньнем Лукашэнкі
Пабудова новага апарату ўлады
Крах эканомікі
Абмежаваньне свабоды слова
Нарастаньне аўтарытарных тэндэнцыяў
Рэфэрэндум і парлямэнцкія выбары 1995 г.
Кіраваньне пры дапамозе ўказаў
Расклад сілаў на беларускай палітычнай сцэне
Сфармаваньне парлямэнту
Канфлікт паміж Лукашэнкам і Вярхоўным Саветам
Бурлівая вясна 1996 г.
Новыя людзі ва ўладзе
Канстытуцыйны рэфэрэндум
Нацыянальны сход
Курс на інтэграцыю з Расеяй
Справа сапраўднасьці мандату Лукашэнкі
Рэспубліка Беларусь на мяжы ХХ і ХХІ ст.
Зьнешняя палітыка
Разьдзел ХХХІІІ. Беларусы ў ІІІ Польскай Рэспубліцы
Беларускі клюб
Парлямэнцкія выбары 1989 г.
Беларускае дэмакратычнае аб’яднаньне
Нацыянальнае жыцьцё ў ІІІ Польскай Рэспубліцы
Бібліяграфія