Да 90-годдзя Янкі Запрудніка / Укладанне Н. Гардзіенка, Л. Юрэвіч. — Мінск: Кнігазбор, 2016.— 280 с.— (Бібліятэка Бацькаўшчыны; кніга 30). Цвёрдая вокладка.
ISBN 978-985-7144-46-4.
Кніга выдаецца сумесна з Беларускім інстытутам навукі і мастацтва (Нью-Ёрк, ЗША).Кніга “Кантакты: сіла прыцягнення Бацькаўшчыны” — 30-я ў серыі “Бібліятэка Бацькаўшчыны” — прысвечаная 90-годдзю беларускага дзеяча ў ЗША, гісторыка і журналіста Янкі Запрудніка. Выданне заснаванае на архівах юбіляра, што захоўваюцца ў БІНіМе (ЗША) і БДАМЛМ (Беларусь), а таксама зборах газеты “Беларус”. Тут падаецца зрэз, асобныя ўзроўні, на якіх адбываліся кантакты паміж дыяспарай і метраполіяй: ад праваабарончай дзейнасці да пошуку сваякоў, ад афіцыйных лістоў кіраўніцтва Рэспублікі Беларусь да рукапіснага аркуша з маленькай вёсачкі на ўсходзе краіны. Сабраныя разам матэрыялы адлюстроўваюць, чым жыла Беларусь, як змянялася яна ў часе і змянялася стаўленне да эміграцыі.
Пра кнігу
Выйшла кніга да 90–годдзя Янкі Запрудніка (BUDZMA.BY)ЗМЕСТ Паглядзець
Брамнік
Праваабарончая дзейнасць беларускай эміграцыі
Іншадумства, іншадумцы на старонках газетаў “Бацькаўшчына” і “Беларус”
Газета “Беларус” і Радыё “Свабода” пра Міхася Кукабаку: хроніка праваабарончай дзейнасці
Жыццё пасля вызвалення, або Лісты як ненапісаныя ўспаміны
Аляксандр Гідоні, расійскі дысідэнт
Васіль Сасноўскі: тэрарыст ці дысідэнт?
Пятрусь Броўка. На чужыне
Вернікі
Без статусу
Анатоль Вярцінскі. Нью-йоркская сірэна
“Голас Радзімы”
Далікатнасць айца Надсона
Сакрат Яновіч
Пімен Панчанка. Нью-йоркскія малюнкі
Патрэба маліцца сваім зоркам
Тыя, што засталіся
У рэдакцыю газеты “Беларус”
Генадзь Бураўкін. У брудным Брукліне
Янка Запруднік
Мае кантакты з родзічамі й суродзічамі
Што сказаў Бог беларусу
Маніфэст Тутэйшага, або Кантынэнт Душы
Іменны паказнік
БРАМНІК (фрагмент з кнігі) Паглядзець
Колькі на этапах іх перажылося!
Гэткіх цяжкіх... проста да зьнямогі.
Зь вераю, што зыйдуцца дарогі,
Мы разьвітваліся, гэтак бо прыйшлося...
Сяргей Ясень. Яшчэ адно
Гэтая кніга — не даследаванне. Гэта кніга для чытання і самастойнага думання. Яна пра тыя кантакты — часам прыпадковыя, часам сталыя, калі-нікалі — асабістыя, а калі і выняткова лістоўныя, “кніжныя”, — што былі паміж метраполіяй і дыяспарай яшчэ да таго, як гэта сталася бяспечна, і тыя, што пачалі ўсталёўвацца ад пачатку 1990-х.
Пераважна матэрыялам, за асобнымі выняткамі, слугавалі чатыры крыніцы: асабісты эпісталярны архіў Янкі Запрудніка, архіў газеты “Беларус”, публікацыі самой газеты і матэрыялы Радыё “Свабода”. Гэтыя чатыры крыніцы скрыжоўваюцца ў адным імені — самога Янкі Запрудніка. А калі дадаць другасныя крыніцы, такія як архіў Беларускага інстытута навукі і мастацтва, паперы Фундацыі імя Пётры Крэчэўскага — і там, і там ён таксама дзейны сябра, — можна цалкам сур’ёзна сцвярджаць, што гэты гісторык, публіцыст, грамадскі дзеяч быў і паслом ад эміграцыі ў Беларусь і вольны свет, той брамаю, праз якую ствараліся і, што галоўнае, падтрымоўваліся кантакты.
У кнігах як непасрэдна Янкі Запрудніка (маюцца на ўвазе “Дванаццатка” і “Лісты”), гэтак і наогул у даволі ёмістай на сёння ўжо бібліятэцы эміграцыязнаўства, хоць і з ці малымі белымі плямамі, пра Беларусь толькі ўспамінаецца, а расказваецца пра стваральнае жыццё выгнанцаў: пра заснаванне арганізацый, выданне газет, кніг, пра імпрэзы, святкаванні, выставы, мітынгі. I хоць плён тых паваенных гадоў а потым — халоднай вайны, а за імі — перабудовачных увасоблены ў асэнсаванні спадчыны Францыска Скарыны ды Янкі Купалы, творчасці Наталлі Арсенневай і Уладзіміра Дудзіцкага, Янкі Юхнаўца і Юркі Віцьбіча, у такіх назовах, як “Бацькаўшчына” і “Беларус”, найменнях Радыё “Свабода” і мюнхенскага Інстытута вывучэння СССР — той плён, які не могуць паставіць пад сумнеў найбольшыя нашыя нядобразычліўцы, усё ж тое было не самамэтаю, не pyx дзеля руху. Час выдаткоўваўся, адрываўся — ад справаў сямейных, ад адпачынковага ці заробкавага — на беларускую справу. Дзеля Беларусі. На Беларусь.
Мо каму падасца гэта залішне пафасным, але інакш і не скажаш: учарашнія ўцекачы рабілі справу, якую вызнавалі для сябе святой. Дзеля яе яны ахвяравалі свой вольны час, грошы, саміх сябе. Вось чаго былі яны сапраўды пазбаўленыя, дык гэта адваротнай рэакцыі, ведання, што іх чуюць, чытаюць, усведамлення, што было зроблена добра, а што, магчыма, на шкоду. Яны былі пазбаўленыя голасу з Беларусі.
Гэтая кніга ў пэўнай ступені паклікана кампенсаваць адну з белых плямаў і расказаць пра кантакты метраполіі з эміграцыяй. Толькі хіба ахопіш усё?! Як разарваныя па жывым сем’і намагаліся злучыцца, не ведаючы, у які бок кідацца; як паважныя навукоўцы палявалі ў пошуках літаратуры, а знайшоўшы, шукалі шляхі ўвесці тое ў навуковы ўжытак — хто дзеля Скарынавай славы, а хто дзеля славы ўласнай. Як сябры Прэзідыуму Рады БНР намацвалі сувязі з партызанкаю, іншадумцамі, а атрымаўшы весткі “адтуль”, губляліся ў здагадках: ці праўда тое? Ці не правакацыя? Нават калі лісты былі ад даваенных знаёмцаў і паплечнікаў.
Былі і афіцыйныя візіты з Беларусі. Вітаўт Кіпель ва ўспамінах “Жыць і дзеіць” згадвае:
“Адна сустрэча — дакладней, гутарка пры сустрэчы — была надзвычайная, проста незабыўная. Быў у Нью Ёрку ў складзе дэлегацыі БССР прафэсар БДУ Васілёнак, чалавек сярэдняга росту, бландзіністы, знаў літаратуру. Дарэчы, як ведама, у складзе дэлегацыі БССР на Генэральнай асамблеі ААН заўсёды былі прадстаўнікі культурнай сфэры. Васілёнак прыйшоў у бібліятэку папаўдні, зайшоў проста да мяне, мы доўга гаварылі пра літаратуру, ён глядзеў картатэкі, нешта выпісваў. Пасьля Васілёнак кажа: “Я запрашаю на вячэру”. Я пытаюся, ці можна я запрашу свайго сябра, Янку Запрудніка? “О, так, клічце, калі ласка!” Я заўсёды Янку клікаў бо ён працаваў у радыё, і яму такія сустрэчы былі таксама цікавыя.
Вельмі яскрава, выразна да дэталяў стаіць у памяці такое: мы выходзім зь бібліятэкі на 5-ае авэню, там, дзе калёны, шарэе, гэта было восеньню — ён, з аднаго боку, з другога Запруднік. I тут Васілёнак спыняецца і кажа: “Хлопцы, выбачайце, у мяне ёсьць адна справа, і я б хацеў яе хутка вырашыць, бо я мушу вырашыць”. Да таго быў вельмі прыязны і прыемны, а тут раптам напружыўся. Я дык падумаў — ну, нешта пачне пытацца пра радню, я ўжо такое знаю, і гэта непрыемна. А ён сур’ёзна кажа: “У нас шукаюць — ці ня чулі вы пра эмігранта Сяргея Вільчыцкага? Пад якім ён цяпер прозьвішчам, ніхто ня ведае. Дзе ён можа быць?” Мы з Запруднікам (Сяргеем Вільчыцкім!) замёрлі. Я перапытваю: “Як, кажаце, прозьвішча?” “Вільчыцкі. Ён недзе з-пад Міра, і яго даўно шукаюць”. Я кажу: “Хто, літаратары?” “Не, не літаратары. Ну, нехта цікавіцца, і мяне папрасілі, каб я з вамі пагаварыў пра гэта”. Я так на Запрудніка гляджу і кажу: “Я такога ніколі ня чуў на эміграцыі”. Запруднік кажа: “Ну, калі ты ня чуў — а ты езьдзіш паўсюль, маеш дачыненьні зь людзьмі, то што я буду ведаць, седзячы ў кабінэце!” Васілёнак кажа: “Ну, хлопцы, усё ў парадку, я спытаўся — зрабіў тое, што мне трэба. Цяпер пойдзем на вячэру”. І мы пайшлі на вячэру.
Ня ведаю, як мы з Запруднікам стрымаліся, каб ня выдаць, што прозьвішча Вільчыцкі нам ведамае, — мы не былі падрыхтаваныя да такога пытаньня, маглі зрэагаваць інакш, ухмыльнуцца, і Васілёнак мог бы адчуць, што мы нешта ведаем. Але мы ўбачылі, што ён прыняў нашы словы за чыстую манэту.
У тым часе яшчэ жыла Запруднікава маці, і ён падазраваў што менскія “органы” хацелі праз маці яго выцягнуць. Яны шукалі — хто такі Вільчыцкі, і мы дапушчалі: КДБ падазравала, што Запруднік і Вільчыцкі — той самы чалавек, але шукалі пацьверджаньня. I таму даручылі прафэсару менскага ўнівэрсытэту запытацца Кіпеля, бо ён, можа, будзе ведаць і пацьвердзіць. Слоў няма — Вільчыцкі для КДБ быў патрэбны”.
Час ішоў, мяняўся, а з ім мяняўся і характар кантактаў паміж Бацькаўшчынай і эміграцыяй. Усё болей і болей прыходзіла ў рэдакцыю газеты “Беларус” лістоў ад простых грамадзянаў, незаангажаваных ні ў беларускія справы, ні ў палітыку: ад знаёмых, ад завочназнаёмых — калегаў: гісторыкаў, пісьменнікаў, выдаўцоў — ад невядомых, хто выпадкам пачуў ці прачытаў нумар газеты.
Пісалі пра рознае: прасілі грошай, прасілі дапамагчы выехаць у ЗША, пыталіся, як аформіць падпіску, як можна атрымаць эміграцыйныя выданні, агучвалі бізнес-праекты, дзякавалі за выкананае, дасланае. Зразумела, болей прасілі, як прапаноўвалі. Але за тымі лістамі стаялі лёсы, кожны — па-свойму ўнікальны, але наколькі, разам з тым, характэрны для гісторыі краіны. I што цікава: пераважная большасць пісала па-беларуску. Хай з памылкамі, але, жывучы ў бадай ушчэнт зрусіфікаванай краіне, да эміграцыі звярталіся ў роднай мове.
Так і атрымалася: на адным канцы — Беларусь, на другім — “кабінетны” Янка Запруднік. Прачытаць кожны ліст, на адзін — адпісаць, другі — падрыхтаваць да друку ў газеце, на падставе трэцяга — арганізаваць праваабарончую акцыю, на чацвёрты — зрабіць адбітку артыкула ці адшукаць і запакаваць прошаную кнігу.
Можна толькі здагадвацца, на колькі болей свайго — гістарычнага, публіцыстычнага — напісаў бы гэты нястомны працаўнік, каб не нутраная патрэба і вычуццё абавязку падтрымліваць тыя кволыя, але такія важныя кантакты. Важныя для абодвух бакоў.
На старонках гэтай кнігі, натуральна, немагчыма ўмясціць усё датычнае тэмы. Тут падаецца толькі зрэз, толькі асобныя ўзроўні, на якіх адбывалася кантактаванне: ад праваабарончай дзейнасці да пошукаў сваякоў, ад афіцыйных лістоў кіраўніцтва Рэспублікі Беларусь да рукапіснага аркушыка з маленькай вёсачкі на ўсходзе краіны. Але разам яны адлюстроўваюць, як, чым жыла Беларусь, як мянялася яна ў часе і як мянялася ўспрыманне эміграцыі.
