Калабарацыя ў Беларусі падчас Другой сусветнай вайны / пераклад з англійскай Вольфа Рубінчыка. — Смаленск: Інбелкульт, 2015. — 443 с.
ISBN 978-5-00076-029-1
У кнізе разглядаецца адносна мала даследаваная з’ява перыяду Другой сусветнай вайны — калабарацыя мясцовага насельніцтва Беларусі з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі. Зроблена спроба прааналізаваць калабарацыю як з’яву. Аналіз калабарацыі выяўляе таксама матывы паводзінаў людзей і рэакцыю грамадства, якое апынулася ў экстрэмальным, ненармальным становішчы.
Пераклад зроблены паводле выдання:
Rein, Leonid. The Kings and the Pawns. Collaboration in Byelorussia during World War II. — New York: Berghahn, 2011. XXII + 434 pp.Пры афармленні вокладкі былі выкарыстаныя каляровыя нямецкія прапагандысцкія плакаты на беларускай мове часоў Другой сусветнай вайны.
Маштаб мясцовай калабарацыі ў Беларусі залежаў непасрэдна ад таго, што насельніцтва чакала ад акупацыі і калабарацыі. Палітычная і матэрыяльная цана, якую немцы былі гатовы заплаціць, выглядала вельмі сціпла. Хаця акупацыйныя ўлады былі зацікаўлены ў калабарацыі, яны хацелі заплаціць за гэтую калабарацыю як мага менш — і ў плане палітычных саступак, і ў плане матэрыяльнага забеспячэння. Сама ідэя любой формы палітычнай аўтаноміі для беларусаў была крамольнай з гледзішча немцаў.ЗМЕСТПаглядзець
Скарачэнні
Прадмова
Уводзіны
1. Калабарацыя ў акупаванай Еўропе: тэарэтычны агляд
Вызначэнне паняцця “калабарацыя”
Параўнальны агляд
Перадгісторыя
Стаўленне нацыстаў да калабарацыі
Калабарацыя і калабаранты
Эканамічная калабарацыя
Паліцэйская калабарацыя
Калабарацыя ў пераследзе яўрэяў
Ваенная калабарацыя
2. Перадгісторыя
Агульныя звесткі
Беларусь паміж дзвюма сусветнымі войнамі
“Уз’яднанне” Беларусі
Раптоўны пачатак вайны
3. Нямецкая палітыкаў Беларусі (1941—1944 гг.)
“Усходняя палітыка” Трэцяга рэйха
Гітлераўскае бачанне Усходу
Міністэрства акупаваных усходніх абшараў і “ўсходняя палітыка»
Вермахт і Усход
Нямецкія пункты погляду на Беларусь
Немцы і беларускія нацыяналісты напярэдадні нацысцкага ўварвання ў СССР
Нацысцкі рэжым у Беларусі: ад уварвання да акупацыі
“Мясцовае самакіраванне” і акупацыя
Сельскагаспадарчая палітыка нямецкіх акупантаў
Працоўная палітыка нямецкіх акупантаў
Вынікі акупацыйнай палітыкі і яе зрухі
4. Беларускае “дзяржаўнае будаўніцтва”: палітычная калабарацыя ў Беларусі
“Мясцовае самакіраванне”
Арганізацыя “Беларуская народная самапомач”
“Саюз беларускай моладзі” (СБМ)
Беларуская цэнтральная рада
5. Крыж і свастыка: калабарацыя царквы ў акупаванай Беларусі
Перадгісторыя
Уплыў Розенберга
Ад тэорыі да практыкі
6. Ідэалагічная калабарацыя ў Беларусі: “легальная” прэса як прылада прапаганды нацысцкай “Новай Еўропы”
7. Калабарацыя ў галіне рэпрэсіўнай палітыкі
Саўдзел у Халакосце
Працэс знішчэння ў Беларусі
Стаўленне мясцовых жыхароў да пераследу яўрэяў
Захоп яўрэйскай маёмасці як форма калабарацыі
Калабарацыя ў змаганні супраць “непажаданых элементаў”
Супраца ў “антыпартызанскіх аперацыях”
“Аўтаномны раён Локаць” і вайна супраць партызанаў у Заходняй Расіі і Усходняй Беларусі
Казакі і антыпартызанская барацьба ў Беларусі
Мясцовая калабарацыя ў змаганні супраць партызанаў на тэрыторыі генеральнага камісарыята “Беларусь”: Беларускі корпус самааховы
Абаронныя і паліцэйскія вёскі
Тэрор як сродак барацьбы з партызанамі
Супраць чужынцаў
Антыпольская кампанія ў Беларусі і роля ў ёй калабарантаў
8. Ваенна-паліцэйская калабарацыя ў Беларусі
Пачатак
Мясцовыя дапаможныя службы бяспекі: моц, пабудова і нямецкае стаўленне
Дагматызм супраць рэальнасці: “Беларуская самаахова” і “Краёвая абарона”
Дзіўныя хаўруснікі: “Армія Краёва” і немцы
“Недачалавекі” ў форме СС
Высновы
Дадатак
Чыны СС і вермахта
Кароткі тлумачальны слоўнік
Агульныя тэрміны
Бібліяграфія
Першасныя крыніцы
Неапублікаваныя крыніцы
Апублікаваныя крыніцы
Другасныя крыніцы
Успаміны, дзённікі, аўтабіяграфіі, сведчанні
Літаратура да 1945 г.
Літаратура пасля 1945 г.
Даведачная літаратура
Геаграфічны паказнік
Іменны паказнік
ПРАДМОВА Паглядзець
У гэтай кнізе абмяркоўваецца адносна мала даследаваная з’ява перыяду Другой сусветнай вайны, а менавіта, калабарацыя мясцовага насельніцтва з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі ў Беларусі — адной з найменш заўважных на Захадзе краін Еўропы.
Тэма калабарацыі ў Другую сусветную вайну, безумоўна, адна з найбольш складаных і спрэчных для гісторыкаў, галоўным чынам таму, што яна ўздымае вострыя пытанні. Яе даследаванне асабліва няпростае ў дачыненні да такой краіны, як Беларусь.
Я вырас у Беларусі і прыпамінаю, што нават у дзяцінстве валодаў вельмі ясным — хаця, як выявілася пазней, недакладным, а нават і моцна скажоным — уяўленнем пра Другую сусветную вайну (або “Вялікую Айчынную вайну” — так яе менавалі ў СССР і дагэтуль мянуюць на постсавецкай прасторы). Паводле афіцыйнай савецкай версіі, ад першага дня нямецкага ўварвання савецкі народ, як адзін, узняўся на змаганне супраць гітлераўскіх ордаў. Аднак у той жа час кожны ведаў пра так званых паліцаяў (скажонае нямецкае слова “Polizei” — паліцыя). Паліцаі былі — зноў жа паводле афіцыйнай версіі — людзьмі, якія або прадалі сваю Радзіму дзеля асабістых выгод, або проста мелі асабістыя прычыны, каб ненавідзець савецкі лад. Іхнае існаванне па магчымасці не згадвалася, іх трактавалі як “Тых-Каго-Нельга-Называць” (карыстаюся моўным зваротам з кніг пра Гары Потэра). Калі ж іх вобразы ўсё-такі ўводзілі ў кнігі, фільмы або п’есы, то “паліцай” звычайна маляваўся як вельмі цёмная постаць — п’яніца, неахайнік, беспрынцыповы, схільны да садызму рабаўнік. У Беларусі гэтае ўспрыманне засталося амаль некранутым дасёння, што толькі часткова можна вытлумачыць палітычнай сітуацыяй у краіне.
У гэтым даследаванні я імкнуся праліць дадатковае святло на пазначаны гістарычны перыяд і прааналізаваць спрэчную тэму супрацы мясцовых жыхароў з нацысцкім рэжымам у Беларусі. Нямногія краіны гэтак пацярпелі ад нацысцкай акупацыі, як Беларусь. Паводле розных звестак, былі забіты ад аднаго да двух мільёнаў насельнікаў Беларусі (з іх ад чвэрці мільёна да мільёна былі яўрэі), а прыкладна тры мільёны чалавек засталіся без жытла. Большасць беларускіх гарадоў падчас вызвалення ў 1944 г. ляжалі ў руінах. Тысячы вёсак былі спалены ў час так званых “антыпартызанскіх аперацый”. Прамысловая вытворчасць у 1945 г. сягала толькі 20 % даваеннага ўзроўню, а колькасць галоў буйной рагатай жывёлы — толькі 31 % даваеннай колькасці. Пад нямецкай акупацыяй на тэрыторыі сучаснай Беларусі існавала ажно пяць адміністрацыйных адзінак. Нацысцкая палітыка ў Беларусі прывяла да росту руху супраціву, які к канцу акупацыі быў другім паводле маштабаў у Еўропе (першы быў супраціў пад кіраўніцтвам Ціта ў Югаславіі).
Гэты факт прымусіў брытанскага гісторыка Джэральда Райтлінгера заявіць, што “сапраўдная гісторыя Беларусі пад нямецкай акупацыяй знаходзіцца ў аналах партызанскага змагання”. Афіцыйная савецкая прапаганда нават празвала Беларусь “рэспублікай-партызанкай”. Тым не менш, як я пакажу ў гэтай кнізе, было б аблудна і антыгістарычна дапускаць, што ўвесь перыяд нацысцкай акупацыі ў Беларусі можна выразіць словам “супраціў”. Няслушна таксама казаць, што рух супраціву меў значны размах ад таго дня, калі Германія напала на Савецкі Саюз. Трэба ўбачыць сітуацыю як бы вачыма людзей таго часу. У ліхаманкавыя летнія дні 1941 г. просты савецкі грамадзянін быў сведкам таго, як раптоўна абрынулася савецкая дактрына, што падтрымлівалася прапагандай на працягу даваенных гадоў: маю на ўвазе догмы аб хуткай і практычна бяскроўнай перамозе над захопнікамі. Не толькі нацысцкія лідары, а многія людзі — як у СССР, так і за яго межамі — былі ўпэўнены, што Саюзу гамон. На самай справе нават у пачатку кампаніі прасоўванне немцаў у глыб СССР не было лёгкай прагулкай — аднак для “паспалітага” назіральніка рух вермахта на Маскву выглядаў вельмі ўражальна. Міне паўгода, перш чым гэты рух зойдзе ў тупік ля самых сцен савецкай сталіцы.
Супраціў быў рэакцыяй на рэпрэсіўную палітыку акупацыйнага рэжыму. Нельга адмаўляць, што нацысты практычна ад самага пачатку дэманстравалі на савецкіх тэрыторыях найбольш брыдкія рысы свайго кіравання. Аднак у першыя тыдні і месяцы пасля 22 чэрвеня 1941 г. нацысцкі тэрор меў селекцыйны характар. У першую чаргу ён быў скіраваны супроць яўрэяў, якіх многія мясцовыя жыхары ў любым разе ўспрымалі як чужынцаў. Далей тэрору паддаваліся камуністы, таксама не вельмі папулярныя ў грамадстве. Давер да апошніх упаў яшчэ ніжэй у выніку паражэнняў першых тыдняў і месяцаў нямецка-савецкай вайны. Улічваючы “селекцыйнасць” тэрору з боку немцаў і іхную ўяўную непераможнасць, насельнікам Беларусі не выпадала супраціўляцца немцам без дужа сур’ёзнай прычыны.
У той жа час даволі шмат людзей, прадбачачы “непазбежную” перамогу Германіі, палічылі за лепшае пайсці на супрацу з пераможцамі, адаптуючыся да новага становішча. Тут трэба сказаць (далей будзе падрабязнае тлумачэнне гэтага факта), што ў Беларусі, як і на іншых савецкіх тэрыторыях, акупаваных нацыстамі, толькі нязначная меншасць гэтых прыстасаванцаў супрацоўнічала з немцамі праз нацыянал-сацыялістычную ідэалогію або праз нацыяналістычныя спадзевы. Для большай часткі людзей праца ў разнастайных установах, створаных акупацыйнымі ўладамі, з’яўлялася — прынамсі напачатку — шанцам выкруціцца ў ліхіх акалічнасцях і дапамагчы сваім сем’ям. Між іншага, гэта значыла мець працу ў час, калі магчымасцей для працы амаль не было.
Па меры таго, як разгортваўся нацысцкі тэрор, калабарацыя — а таксама і супраціў — станавілася для многіх справай чыста фізічнага выжывання. Некаторыя жыхары Беларусі — напрыклад, палякі з Арміі Краёвай — працавалі ва ўстановах мясцовай адміністрацыі і служылі ў дапаможнай паліцыі, каб мець прыкрыццё для падрыўной дзейнасці і набыць вайсковы досвед.
Немцам патрэбная была супраца мясцовага насельніцтва, бо яны прыйшлі на савецкую тэрыторыю з вельмі невялікім штатам сваіх службоўцаў і цьмянымі ведамі пра заваяваны край. На апошняй стадыі, калі акупацыйная палітыка набыла непрыхавана брутальнае аблічча, немцы мелі намер выкарыстоўваць органы мясцовай калабарацыі не толькі як прапагандную зброю, але і як кшталт громаадвода, што мусіў прыняць на сябе гнеў насельніцтва. Нарэшце, немцы чакалі ад калабаранцкіх устаноў, што тыя адцягнуць людзей ад партызанскага руху.
У выніку ў Беларусі была створаная цэлая сетка мясцовых устаноў і арганізацый, якія супрацоўнічалі — некаторыя ахвотна, некаторыя з агаворкамі — з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі. Абвяргаць існаванне феномена беларускай калабарацыі значыла б адмаўляць відавочныя факты. Беларускае грамадства было нармальнае, але ў 1941 1944 гг. яно апынулася ў ненармальнай сітуацыі. У плане калабарацыі яго рэакцыя не адрознівалася ад рэакцыі іншых еўрапейскіх грамадстваў, якія мусілі пэўны перыяд пражыць пад свастыкай. Ва ўсіх гэтых грамадствах знаходзіліся індывіды і групы, якія з розных прычын лічылі “дарэчным” або нават “неабходным” супрацоўнічаць з новымі ўладамі.
Гісторыя мясцовай калабарацыі ў Беларусі, як і ў іншых акупаваных краінах, у адрозненне ад гісторыі супраціву, не выклікае пачуцця гонару (хаця, як мы ўбачым, у час Другой сусветнай вайны мяжа паміж калабарацыяй і супрацівам магла быць вельмі тонкай). Тым не менш, раз калабарацыя мела месца, яе трэба прэзентаваць як аб’ект даследавання і паддаць аналізу — без яе карціна Другой сусветнай вайны была б няпоўнай.
У англамоўным варыянце гэтай працы дзеля аўтэнтычнасці прозвішчы людзей былі транскрыбаваны паводле беларускага варыянта (Astroŭski, Kušal). Назвы гарадоў транскрыбаваліся ў залежнасці ад таго, да якой акупацыйнай адзінкі гэтыя гарады належалі. Калі яны адносіліся да тылу групы армій “Цэнтр”, дзе асноўнай мовай была руская, то назвы падаваліся паводле рускага варыянта (напрыклад, Mogiljov, Gomel, Bobrujsk), а гарады і вёскі “Генеральнай акругі “Беларусь”, дзе вялася “беларусізацыя” і многія дакументы складаліся па-беларуску, падаюцца паводле беларускага варыянта (напрыклад, Baranaviči, Hlybokaje, Navahrudak [Так у аўтара. Больш дакладна, вядома, "Baranavičy", "Navahradak". — Заўв. перакл.]). Усе пераклады з нямецкай, рускай, беларускай, іўрыту і ідышу на англійскую зрабіў аўтар, калі не пазначана іншае. Няма патрэбы казаць, што за ўсе памылкі, фактычныя і іншыя, якія могуць сустрэцца ў гэтай кнізе, нясу адказнасць толькі я, Леанід Рэйн.
Праца над гэтай кнігай не была б ажыццёўлена без ласкавай падтрымкі многіх людзей і арганізацый. Перш за ўсё я хачу падзякаваць прафесару Бен-Цыёну Пінчуку, а асабліва доктару Гіладу Маргаліту, якія на працягу трох доўгіх гадоў былі побач са мною і чые сяброўскія парады, канструктыўныя заўвагі і выключна кампетэнтная крытыка істотна паўплывалі на маё даследаванне.
Мая найбольш сардэчная падзяка — Цэнтру Буцэрыюса па вывучэнні нямецкай гісторыі пры Хайфскім універсітэце і яго кіраўніку, д-ру Іфаату Вайсу. Яны далі мне грант на паўгода, які дазволіў правесці частку даследавання ў нямецкіх архівах. Я хацеў бы падзякаваць таксама дырэктару Цэнтра па даследаванні антысемітызму ў Тэхнічным універсітэце (Берлін) прафесару д-ру Вольфгангу Бенцу за гасціннасць, якую аказаў мне гэты Цэнтр падчас маіх архіўных доследаў у Германіі.
Як і ў кожнай гістарычнай працы, дапамога работнікаў розных архіваў мела найвялікшую значнасць. У гэтай сувязі я хацеў бы сардэчна падзякаваць усім людзям у Бундэсархіве (федэральны архіў, аддзяленні Берлін-Ліхтэрфельдэ і Дальвіц-Хопегартэн), Ваенным архіве (Фрайбург-ім-Брайсгаў) і ў архіве “Яд Ва-Шэм” (Іерусалім). На жаль, я не ведаю іх імёнаў, але яны моцна дапамаглі мне знайсці багатыя крыніцы ў іхных установах. Таксама мае цёплыя словы падзякі адрасуюцца кіраўніку іерусалімскага офіса Цэнтра Сімона Візенталя д-ру Эфраіму Зуроф, які ласкава дазволіў мне праглядзець запісы, сабраныя ў яго офісе.
Я бы хацеў падзякаваць таксама Савету па паглыбленых доследах Хайфскага ўніверсітэта. Дзякуючы яго гранту я засяродзіўся на сваім даследаванні, не маючы фінансавых клопатаў.
Яшчэ я хачу выказаць сваю ўдзячнасць прафесару Дану Міхману (Бар-Іланскі ўніверсітэт і Міжнародны інстытут даследаванняў Халакосту, “Яд Ва-Шэм”) за яго выключна канструктыўную рэцэнзію на маё даследаванне. Дзякуй і ананімным рэцэнзентам з часопіса “Holocaust and Genocide Studies”, крытыка якіх мела для мяне вялікую каштоўнасць, калі я дапаўняў раздзелы гэтай кнігі.
Мне выпала магчымасць папрацаваць над гэтай кнігай у час візіту ў Германію, у рамках постдактаральнай праграмы “Мінерва”, у бібліятэцы “Цайтгешыхтэ” (Штутгарт). Маё “данкешон” — работнікам бібліятэкі, асабліва яе дырэктару прафесару д-ру Герхарду Гіршфельду, а таксама яго сакратарцы Эдыт Грубер за іх гасціннасць і дапамогу. Прафесар Гіршфельд, сам спецыяліст у тэме калабарацыі часу Другой сусветнай, ахвотна рабіў мне падказкі і даваў парады, якія істотна паспрыялі працы над гэтай кнігай і яе наступнай публікацыі.
Я хачу выказаць сваю ўдзячнасць д-ру Леаніду Смілавіцкаму (Інстытут дыяспары Тэль-Авіўскага ўніверсітэта), які скіраваў мяне да твораў беларускіх гісторыкаў, не вельмі шырока вядомых за межамі Беларусі.
Шчырую падзяку прашу таксама прыняць спадарынь Лі Корнфельд і Ферн Зекбах, якія шмат дзён патрацілі на тое, каб мова гэтай кнігі выглядала і гучала як англійская.
Д-р Фаня Оз-Зальцбергер (Хайфскі ўніверсітэт), якая шмат гадоў таму наняла мяне як даследчыка і выкладчыка-асістэнта, была не толькі наймальнікам, з якім прыемна працаваць, але і сябрам… Яна выказвала сапраўдную цікавасць да майго даследавання, за што ёй і дзякую.