Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. №34. — Навукова-папулярны альманах аб беларускай эміграцыі. — Belarusan Institute of Arts and Sciences: New York—Mіensk, 2011. — 712 c.
Тэма нумару: Беларусы ў Нямеччыне.ЗЬМЕСТ Паглядзець цалкам
Ад рэдакцыі
Тэма нумару: Беларусы ў Нямеччыне
Лявон ЮРЭВІЧ. Краіна Ды-Пі: замалёўкі побыту й нораваў зь лягерных часоў
Барыс ДАНІЛЮК. Лісты пра остаўцаў і дыпістаў у францускай зоне
Надзея ЗАПРУДНІК. Блуканьне па лягерах у паваеннай Нямеччыне (1945—1950)
Вітаўт КІПЕЛЬ. Моладзь у лягерах Ды-Пі
Алесь МАРГОВІЧ. Шлях беларускіх дзяцей у вапошняю вайну
Івонка СУРВІЛЛА. Ды-Пі-лягеры ў Даніі
Выбраная бібліяграфія матэрыялаў пра лягеры Ды-Пі з газэтаў “Бацькаўшчына” й “Беларус”
АРХІВАЛІІ
З архіву Антона Адамовіча
Аляксандар АСІПЧЫК. Праўдзівая даведка
ЭПІСТАЛЯРЫІ
Натальля ГАРДЗІЕНКА. Людвік Галубовіч (Зарэчны) і Дзьмітры Касмовіч у лістах 1951—1953 гг.
УСПАМІНЫ
Аляксандар ПАШКЕВІЧ. Другі “этап” Юр'я Сабалеўскага
Юры САБАЛЕЎСКІ. Беларуская сялянска-работніцкая грамада
УСТАНОВА
Натальля ГАРДЗІЕНКА. Да гісторыі беларусаў у Мюнхэнскім інстытуце вывучэньня СССР
Бібліяграфія беларускіх пэрыёдыкаў Інстытуту вывучэньня СССР у Мюнхэне
СЬВ. ПАМЯЦІ ПАЎЛА УРБАН
Натальля ГАРДЗІЕНКА. Паўла Урбан
Паўла УРБАН. Успаміны
Бібліяграфія. Паўлы Урбана
МУЗЭЙ
Царква ў Мюнхэне
Нататнік Пётры Сыча
ДРУКІ
Міхась ШВЭДЗЮК. Кароткія ўспаміны айца Міхаіла Бажар’янава
УГОДКІ
Лявон ЮРЭВІЧ. Наш першы: Язэп Варонка
ПУБЛІКАЦЫІ
Макс ШЧУР. Віктар Вальтар, альбо Самазабойчы тэракт запаволенага дзеяньня
Андрэй БЛІНЕЦ. Яшчэ раз пра Наваградзкі эскадрон
КНІЖНАЯ ПАЛІЦА
Яна СЛАВІНА. Кніжны агляд
Зьвесткі пра аўтараў
АД РЭДАКЦЫІ Паглядзець цалкам
Для гісторыі беларускай эміграцыі Нямеччына стала надзвычай значнай краінай. Тут нацыянальнае жыцьцё пачалося яшчэ ў міжваенны час, не спынялася ў Другую сусьветную вайну, а пасьля яе — у 1945—1950 гг. — разгарнулася, як нідзе раней. Нямеччына для паваенных беларускіх эмігрантаў была краінай “другога выхаду” — месцам, адкуль яны выяжджалі на сталае жыхарства ў іншыя, бывала й вельмі далёкія рэгіёны сьвету. Пэрыяд лягераў Ды-Пі — час першаснага фармаваньня паваеннай беларускай дыяспары на Захадзе. Менавіта тут пачалося гуртаваньне “сваіх”, сталі стварацца структуры, якія часткова былі перанесеныя пазьней у краіны сталага жыцьця. Зь Нямеччыны, зь лягераў Ды-Пі, паходзяць і найбольшыя праблемы паваеннай эміграцыі: палітычны й рэлігійны расколы. Адсюль ішлі таксама асаблівасьці асабістых дачыненьняў грамадзкіх дзеячаў. Менавіта ў Нямеччыне назіраўся росквіт беларускага пэрыядычнага друку, тут выходзіла адна з найбольш важных газэтаў беларускай эміграцыі “Бацькаўшчына”.
Значэньне Нямеччыны ў гісторыі беларускай паваеннай эміграцыі, нават нягледзячы на тое, што пасьля 1950-х гг. тут засталіся лічаныя адзінкі нашых суайчыньнікаў, складана пераацаніць. Аднак дасёньня гэтая краіна ня стала аб’ектам пільнай увагі дасьледнікаў. Магчымымі прычынамі такой “няўвагі” была пэўная абмежаванасьць крыніцазнаўчай базы, яе фрагмэнтарнасьць, расьцярушанасьць па сьвеце разам зь беларускімі эмігрантамі, што прайшлі празь Нямеччыну. Акрамя працаў Алеся Вініцкага, іншыя спробы сыстэматызацыі беларускіх “нямецкіх” матэрыялаў узгадаць надзвычай складана. І гэта пры тым, што ўспаміны амаль любога паваеннага беларускага эмігранта тым ці іншым чынам закраналі Нямеччыну.
Менавіта з увагі на ўсё вышэй пазначанае гэты нумар “Запісаў БІНіМ” прысьвечаны беларусам у Нямеччыне. Прычым ня маючы магчымасьці рабіць сыстэмнае дасьледаваньне, мы зьвярнуліся да найбольш цікавых і найменш вядомых сюжэтаў. Гэтак, пэрыяд лягераў Ды-Пі рэпрэзэнтаваны ня столькі пэрыпэтыямі палітычнай ці рэлігійнай барацьбы або выдавецкімі праектамі, а хутчэй побытавымі замалёўкамі. У артыкуле Лявона Юрэвіча ды ўспамінах Надзеі Запруднік, Барыса Данілюка, Вітаўта Кіпеля ў цэнтры ўвагі — штодзённасьць беларускіх дыпістаў, звычайныя чалавечыя клопаты.
Пераважная большасьць тэкстаў гэтых “Запісаў” мае тыя ці іншыя адносіны да Нямеччыны. Гэтак і ў “Архіваліях” тэксты Антона Адамовіча паходзяць або з бэрлінскае “Раніцы”, або з паваенных лягераў Ды-Пі. “Праўдзівая даведка” Аляксандра Асіпчыка, што праўда, распавядае пра часы акупацыі, але ўрэшце — таксама пра немцаў. Здаецца, не зьвязаныя з паваеннай Нямеччынай успаміны Юр’я Сабалеўскага (які, праўда, жыў у гэтай краіне, калі іх пісаў). Тэкст з грунтоўнымі прадмовай і камэнтарамі Аляксандра Пашкевіча публікуецца ў гэтым нумары. Але й тут герой у часе праблемаў сваёй палітычнай дзейнасьці ўцякае менавіта ў Нямеччыну, пра што часткова й распавядаюць успаміны дзеяча.
З паваеннай Нямеччынай была зьвязаная дзейнасьць розных палітычных і вайсковых арганізацыяў беларускай эміграцыі, а зь імі, часам, неадназначныя моманты супрацы беларускіх дзеячаў з заходнімі спэцслужбамі. Адзін з такіх сюжэтаў — у ліставаньні Людвіка Галубовіча-Зарэчнага й Дзьмітрыя Касмовіча.
З другой паловай 1950-х — 1960-мі гг. зьвязаная праца Беларускага аддзелу ў Інстытуце вывучэньня СССР у Мюнхэне, чыя гісторыя дасёньня амаль не вывучалася, а даробак навукоўцаў гэтак і не ацэнены належна ні ў эміграцыі, ні ў мэтраполіі. І гэта пры тым, што менавіта з Інстытутам вывучэньня СССР, як і зь БІНіМам, зьвязанае разьвіцьцё беларускай навукі на эміграцыі. Мюнхэнскаму інстытуту прысьвечаныя матэрыялы з новай рубрыкі “Ўстанова”.
Зьвязанае зь Мюнхэнскім інстытутам было й жыцьцё беларускага гісторыка Паўлы Урбана, што адышоў у лютым 2011 г. Ягоныя ўспаміны, а таксама бібліяграфія складаюць асноўны зьмест спэцыяльнага мэмарыяльнага разьдзелу “Запісаў”.
Нямецкіх беларусаў датычаць і матэрыялы “Музэю”. Тут публікуецца факсыміле нататніка журналіста й пісьменьніка, супрацоўніка радыё “Вызваленьне” й газэты “Бацькаўшчына” Пётры Сыча, а таксама фотаматэрыялы, зьвязаныя з адной праваслаўнай царквой у Мюнхэне, у стварэньні й высьвячэньні якой бралі ўдзел нашы суайчыньнікі.
Варта заўважыць, што ў гэтых “Запісах” зьмешчаныя багатыя бібліяграфічныя матэрыялы, хоць яны й не сабраныя ў адну рубрыку. Тут дасьледнік зможа знайсьці бібліяграфію матэрыялаў, прысьвечаных лягерам Ды-Пі, што публікаваліся на старонках газэтаў “Бацькаўшчына” й “Беларус”, бібліяграфіі беларускіх пэрыёдыкаў Мюнхэнскага інстытуту вывучэньня СССР ды працаў Паўлы Урбана.
Традыцыйна зьмяшчаюцца ў гэтых “Запісах” і тэксты, не зьвязаныя з тэмай нумару. У разьдзеле “Друкі” публікуем агляд успамінаў а. Міхаіла Бажар’янава, чыя сьвятарская дзейнасьць была зьвязаная зь міжваеннай Заходняй Беларусьсю, і які пазьней апекаваўся праваслаўнымі беларусамі ў лягерах для цывільных сваякоў жаўнераў Арміі Андэрса ў Афрыцы.
Рубрыка “Публікацыі” прэзэнтаваная першай паўнавартаснай рэфлексіяй на раман “Роджаныя пад Сатурнам” Віктара Вальтара. Аўтар тэксту Макс Шчур прапаноўвае чытачам уласнае разуменьне зьместу твору й вобразаў герояў. Другі артыкул разьдзелу належыць гісторыку й краязнаўцу Андрэю Блінцу і ўяўляе сабою спробу аднаўленьня гісторыі Наваградзкага батальёну Барыса Рагулі.
Новы нумар “Запісаў”, як і папярэднія, мае на мэце прыцягнуць увагу чытачоў і дасьледнікаў да малавядомых аспэктаў, сюжэтаў, асобаў беларускай эміграцыі, найперш у Нямеччыне, магчыма, паставіць нейкія акцэнты, падказаць новыя кірункі пошукаў, а таксама падаць проста цікавую інфармацыю з гісторыі беларускага жыцьця на чужыне.
