Народныя бразільскія казкі / пераклад з партугальскай Дзмітрыя Магілеўцава ; ілюстратар Павел Дарохін. — Мінск: Выдавец Р. М. Цымбераў, 2024. – 100 с.: іл. Цвёрдая вокладка.
ISBN 978-985-7303-82-3
Пераклад зроблены паводлеSílvio Romero. Contos Popu-lares Do Brasil / Coleção acervo brasileiro. Volume 3, 2ª edição. Projeto editorial integral. Eduardo Rodrigues Vianna. Cadernos do Mundo Inteiro, 2018.У кнізе сабраныя бразільскія народныя казкі, запісаныя ў канцы XIX ст. Яны ўвабралі ў сябе ўсё, што складае культуру бразільскага народу: і відавоч ны моцны еўрапейскі ўплыў, і любоў да прыроды, уласцівую карэннаму насельніцтву, і музычны, жвавы і вясёлы подых Афрыкі. Героі гэтых казак мурашы і пеўні, прынцэсы і малпы, зласлівы ягуар і хітры мурын. Яны хітруюць і чаруюць, перамагаюць і плачуць альбо ўпрост разбягаюцца абы-куды, а нам, чытачам, з таго пацеха і навука.
ПРАДМОВА Разгарнуць
да бразільскіх народных казак, сабраных сеньёрам Сільвія Васканселас да Сільвейра Рамас Рамера і выдадзеных упершыню ў Партугалії ў 1885 годзе, перакладзеных у годзе 2022-м спадаром Дзмітрыем Магілеўцавым*, ілюстраваных спадаром Паўлам Дарохіным.
Напэўна, калі вы, шаноўны спадар чытач, знаёміліся ў маленстве з гэтак званымі народнымі казкамі, у вас, як і ў мяне, узнікала пэўнае пачуццё лёгкага падману. Бо ўсе ж мы ведаем, што народ гэта дзесьці ў вёсцы, дзе раве бугай, дзе певень можа балюча ўдзеўбануць у патыліцу і ўвогуле патыхае быдлячым лайном, дзе п'юць бімбер і настойваюць на ім калінавае зелле, дзе дзядзька Пятро збіў кіем злодзея, які рабаваў збожжа, а тады разам з ім зацмактаў жытнёвай і ўтапіў трактар у дрыгве ля калгаса «Шлях да светлай будучыні». Там і смешна, і журботна, але усё насамрэч, усё сапраўднае. Аднак казкі, якія нам трапляюцца ажно са школьных хрэстаматый, гладзюткія ды ахайненькія, і няма там анічога, здольнага давесці да вохкання добрую завучыху. І калі хто быў на вясковым вяселлі, абавязкова спытае сябе: няўжо гэтыя самыя людзі, якія рагочуць побач і распавядаюць такое, што чырванее ўсё ад вушэй да сракі, выдаюць этнографам хрэстаматыйныя казачкі на гладзюткі літаратурны манер?
Дык вось, адкрыю вам банальную таямніцу: не выдаюць. Звычайная арыгінальная народная казка гэта анекдот, якім людзі забаўлялі сябе і родных. І забаўлялі менавіта ў той манеры, у якой і балявалі, і святкавалі. А не ў той, якую выносілі на суд адукаванай публікі аматары народнай асветы. І няма там бяздоннай глыбіні народнай мудрасці і залатых скарбаў народнай жа цноты. А ёсць там мудрасць хатняя, цёплая, крыху смуродная і блізарукая, пад старым кажухом і на печы карацей, жывая. І слова там жывое, смакавітае, сакавітае і не заўжды стрыманае. Тое, якое яшчэ не трапіла ў кволыя кіпцюры цмактуноў ад фальклору, літаратурных кастратараў-апрацоўшчыкаў.
Вось тут яно менавіта такое, гэтае слова.
На світанку бразільскай фалькларыстыкі да запісанага ставіліся з павагай.
Па розуме і ветлівасці, мне варта было б тутака не пісаць сваё, а перакласці кавалак прадмовы аўтара, які сумленна збіраў і рыхтаваў для выдання казкі. Аднак, на жаль, побач з павагай да народнага слова ў дзевятнаццатым бразільскім стагоддзі не было павагі да носьбітаў гэтага слова. Тады ў гэтак званых адукаваных колах цалкам сур'ёзна меркавалі пра тое, у якой ступені мурыны адстаюць у развіцці нават ад амазонскіх абарыгенаў, і няшмат хто сумняваўся ў інтэлектуальнай бездані паміж гэтымі індзейцамі і вялікім культуртрэгерам, белым чалавекам паўночнай расы. Таму перакладаць арыгінальную прадмову я не стаў, а напісаў караценькую сваю - у асноўным дзеля папярэджання. Калі вас, шаноўны мой чытач, палохае слова «срака» — калі ласка, не чытайце далей.
Астатнія ж - рухайцеся наперад!
ЗМЕСТ Разгарнуць
Прадмова
Як з'явілася ноч
Голы пеўнік
Зласлівая мурынка
Замужняя жабка
Мураш і снег
Малпа і яе хвост
Малпа і напой алуа
Вадзяная чарапаха і кракадзіл
Ягуар і бугай
Вадзяная чарапаха і невядомы фрукт
Малпа і трусік
Сястрычка ліса і браток груган
Браток лісток
Ліса і чалавек
Тры хлопцы
Дзёрзкі мурын
Ягуар і казёл
Кароль-паляўнічы
Ягуар, алень ды малпа
Дона Лабісміна
Казка апошняя, павучальная
ЯК З'ЯВІЛАСЯ НОЧ. КАЗКА (ФРАГМЕНТ З КНІГІ) Разгарнуць
Трэ нам на пачатку распавесці, як пачынаўся наш сусвет, а галоўнае, як з'явіліся дзень і ноч. Бо на пачатку часоў ночы ўвогуле не было, а панаваў заўжды дзень. Ноч жа спала глыбока пад вадою. Тады жывёл не было і ўсе рэчы размаўлялі.
Кажуць, што аднойчы сярод таго дня дачка Вялікага гада вырашыла пайсці за хлопца. А ў таго жылі тры верныя пахалкі. Ну, жывуць хлопец з гадскай дачкою разам, а тая не падпускае хлопца да сябе. І што рабіць?
Кажа хлопец пахалкам:
– Ідзіце-тка вы пашпацыруйце, бо калі вы побач, не хоча жонка са мною, як мусіць быць у мужа з жонкаю.
Пахалкі і пайшлі. Хлопец кліча жонку да сябе, а тая і кажа:
– Не магу з табою, бо яшчэ не ноч.
– Ды няма ў нас ночы, заўжды дзень, кажа на тое хлопец.
– А ў майго бацькі ноч ёсць. Калі хочаш легчы са мною, дык адшукай ноч у майго бацькі, побач з Вялікай ракою.
Тады хлопец паклікаў пахалкаў, а ягоная жонка загадала пайсці да хаты яе бацькі і прынесці шалупінне ад арэха тукумы. Ну, пахалкі адправіліся, паплылі па Вялікай рацэ ў каноэ, неўзабаве дасягнулі хаты Вялікага гада, той ім аддаў шчыльна закаркаванае, залітае смалою шалупінне тукумы і сказаў:
– Ну вось, нясіце да маёй дачкі. Аднак не адчыняйце ані ў якім выпадку! Усё тады згубіцца.
Пахалкі павезлі шалупінне пану. А знутры і «бу-бум-бум», і «ква-ква-ква», і «тукі-так», і «цак-цак-цак». Нібыта звяры выюць і жабы галосяць, аднак тады яшчэ не было жабак і звяроў, і таму пахалкі гэтакіх гукаў не ведалі. Не вытрымаў адзін з пахалкаў і, калі адплылі далёка, сказаў:
– Ну давайце ж зірнём, што за гоман такі.
Галоўны ж з пахалкаў, які кіраваў каноэ, адпавёў:
– Не, нам жа казалі: усё згубіцца і мы згубімся. Плывемо далей.
А з тукумы ўсё гоман ды гоман, і няма моцы трываць. Не вытрымалі пахалкі: сабраліся пасярод каноэ, распалілі невялікі агеньчык, каб памякчэла смала, якою было залітае шалупінне, аддзерлі абалонку зубамі і рукамі і адчынілі.
Раптам навокал зрабілася цёмна.
– Ай, ой! – загаласіў кіроўца. — Згубіліся мы! А панава жонка ўжо і даведалася, што мы парушылі запавет!
І паплылі далей як здолелі. А што зробіш?
Жонка ў хаце кажа хлопцу:
– Выпусцілі яны ноч. Цяпер трэба чакаць раніцы.
І тады ўсе рэчы ў лесе, апрача раслін ды глебы, ператварыліся ў жывёл і птушак. Што было ў рацэ, зрабілася качкамі ды рыбамі. Плецены кош ператварыўся ў ягуара, небарака рыбар са сваім каноэ ператварыўся ў гусь. Нос каноэ зрабіўся гусінай дзюбай.
Дачка Вялікага гада зірнула ўгору, пабачыла зорку Венеру і сказала мужу:
– Набліжаецца раніца. Трэ аддзяліць ноч ад дня.
З тым дзяўчына разматала нітку і загадала:
– Ты цяпер – птушка куйюбі.
Белай глінаю дзяўчына вымазала галаву птушкі, пер'е размалявала чырванню з урукуму і загадала:
– Ты цяпер заўжды будзеш спяваць, калі набліжаецца раніца.
А другую нітку дзяўчына скруціла вакол вуголля ды ператварыла ў птушку іньямбу і загадала ёй спяваць у адпаведныя гадзіны ночы і раніцою. Так дачка Вялікага гада зрабіла і з іншымі птушкамі. Цяпер яны заўжды ведаюць час свайго спеву, аддзяляюць дзень ад ночы і радуюць раніцу.
А калі вярнуліся дахаты пахалкі, дзяўчына сказала ім так:
– Не вытрымалі вы, здрадзілі свайму пану, выпусцілі ноч і ўсе рэчы згубіліся, разгубіліся і болей не размаўляюць, ператварыўшыся ў пачвар. Таму і вам лёс ператварыцца ў пачвар. Рабіцеся малпамі, скачыце ўсё жыццё па галінах, не ведаючы хаты, ды гаманіце без сэнсу і ладу.
А ў пазнаку таго, як яны запэцкаліся, аддзіраючы смалу з шалупіння, зрабіліся ў малпаў чорныя пашчы і жоўтыя палосы на лапах. Так яны дасюль і скачуць, і не служаць анікому, і няма ім шляху дахаты.
А цяперашні сусвет зрабіўся нашмат дурнейшым ад мінулага.
(канец фрагменту)