Вінцэнт Гадлеўскі : насуперак часу / Андрэй Вашкевіч. — Мінск : А. М. Янушкевіч, 2018. — 188 с., [12] л. іл. : іл. — (Серыя “Беларускія жыццяпісы”. Выпуск 1).
ISBN 978-985-7165-57-5.
Імя Вінцэнта Гадлеўскага (1888–1942) добра вядома ўсім, хто цікавіцца беларускім нацыянальна-вызваленчым рухам першай паловы ХХ ст. Гэты чалавек быў не толькі адным з лідараў Беларускай хрысціянскай дэмакратыі — самай уплывовай незалежніцкай арганізацыі Заходняй Беларусі міжваеннай эпохі, але і на ўласным прыкладзе паказваў жыхарам вёсак і мястэчак іх права ўжываць у касцёле родную мову.
Біяграфія Вінцэнта Гадлеўскага створана на падставе дэтальнага даследавання разнастайных дакументаў, успамінаў і матэрыялаў перыядычнага друку. Аўтар арганічна ўпісаў дзейнасць святара ў шырокі кантэкст драматычнай эпохі, калі беларусы ўпершыню заявілі аб сваім праве на нацыянальную дзяржаўнасць. Яго жыццёвы шлях падрабязна апісаны ад нараджэння ў вёсцы Шурычы, што пад Ваўкавыскам, да трагічнай смерці ў Трасцянецкім лесе пад Мінскам.
Артыкул пра Вінцэнта Гадлеўскага ў ВікіпэдыіБыў палітвязьнем, пераклаў Эвангельле. 10 фактаў пра сьвятара Гадлеўскага з новай кнігі (пра кнігу на Радыё Свабода)ЗМЕСТ Паглядзець
Прадмова
Пачатак шляху
У віры падзей
Жодзішкі
Суды, рэпрэсіі, паўстанне БХД
Зняволенне
Кіраўнік Беларускага інстытута гаспадаркі і культуры
Даследчык і перакладнік
“Беларускі фронт”
Паміж Сцылай і Харыбдай
Страшная ноч
Пасляслоўе
Дадаткі
Спасылкі
ПРАДМОВА Паглядзець
У канцы “нулявых” мы з сябрам вырашылі паехаць на Свіслач чыну, у вёску Шурычы, пашукаць слядоў Вінцэнта Гадлеўскага і па гаварыць з тымі, хто яго памятаў. Такіх людзей мы там знайшлі. Пахадзілі па пустой, пераробленай у цяслярную майстэрню хаце Гадлеўскіх, а пасля паехалі ў Поразава, цэнтр парафіі, каб паспрабаваць адшукаць магілу бацькі ксяндза — Яна Гадлеўскага. Па немалых поразаўскіх могілках мы блукалі амаль гадзіну, магілу так і не адшукалі (ці захавалася яна наогул?), але перадумалася тады шмат. І пра тое, як мясцовы святар-паляк не дазволіў ксяндзу Гадлеўскаму, свайму “брату ў Хрысце”, з’есці вячэру разам са святарамі з мясцовага дэканата, і Гадлеўскі пайшоў на магілу да свайго бацькі; і пра кулямёт на ганку касцёла ў Жодзішках, які паставілі там мясцовыя паліцыянты, каб разагнаць няўдалы “моўны плебісцыт”; і пра памятную дошку Гадлеўскаму, якую ў 2008 г. не дазволілі павесіць у жодзішкаўскім касцёле. Таксама я ўзгадаў, як старэнькі закрыстыян з Жодзішак па прозвішчы Рогач стукаў кульбай па зямлі і казаў: “А хай бы павесілі гэтую шыльду Гадлеўскаму, хай бы павесілі, бо я памятаю, як ён казаў нам летам 42-га пра незалежную Беларусь…”
Доўгія гады незалежная Беларусь была толькі марай. І сам Вінцэнт Гадлеўскі, і многія іншыя заплацілі за гэтую мару вельмі дарагую цану, але яна не памерла і дала свой плён. Тады, на могілках у Поразаве, я зразумеў, што некалі напішу кнігу пра ксяндза і яго запаветную мару.
Асобу Вінцэнта Гадлеўскага даследуюць мала. У Савецкай Беларусі пра тых, хто ў гады вайны супрацоўнічаў з немцамі, пісалі толькі ў прапагандысцкіх брашурах, хаця ў даваенны час Вінцэнт Гадлеўскі заслужыў у савецкай прэсе некалькі станоўчых водгукаў як святар, які змагаўся з “белапольскай акупацыяй” Заходняй Беларусі. Эмігранты Гадлеўскага збольшага хвалілі, але, на жаль, ні праслаўленне асобы Вінцэнта Гадлеўскага аднымі, ні ганьбаванне другімі не стала стымулам для вывучэння біяграфіі і творчай спадчыны святара.
Адзінай працай перыяду 1940–1980-х гг., якая можа прэтэндаваць на ролю навуковага даследавання, з’яўляецца тэкст Вацлава Пануцэвіча (Папуцэвіча) “Ксёндз Вінцэсь Гадлеўскі. Дзяржаўны муж і павадыр народу”, надрукаваны ў чыкагскім часопісе “Беларуская царква” ў 1965 г. Аўтар артыкулу, які ў 1936–1939 гг. з’яўляўся супрацоўнікам В. Гадлеўскага, самааддана працаваў над біяграфіяй ксяндза, сабраў цікавыя матэрыялы ад прадстаўнікоў беларускай эміграцыі, аднак слабая дакументальная база даследавання (В. Пануцэвіч абапіраўся галоўным чынам на вусныя сведчанні і міжваенную прэсу, якую можна было адшукаць за акіянам), адсутнасць спецыяльных навыкаў і безумоўная ідэйная заангажаванасць аўтара дазваляюць ахарактарызаваць яго працу ў лепшым выпадку як “дакументальны нарыс”. Яшчэ больш прыкра, што В. Пануцэвіч, намагаючыся быць аб’ектыўным, амаль не ўклаў у сваю працу асабістых успамінаў і рэфлексій пра В. Гадлеўскага, што магло б стаць, безумоўна, найбольш каштоўнай часткай даследавання.
У незалежнай Беларусі палеміка вакол асобы В. Гадлеўскага працягваецца. Праўда, вядуць яе ўжо галоўным чынам нацыянальна арыентаваныя навукоўцы і датычыць яна перадусім ступені ўдзелу ксяндза ў антыфашысцкім супраціве і стварэнні Беларускай незалежніцкай партыі. Але дасюль, таксама як і ў пасляваенныя гады, не пабачыла свет ніводная грунтоўная біяграфія ксяндза, ніводзін грунтоўны зборнік яго твораў. І гэта пры тым, што агульная колькасць публікацый пра яго істотна павялічылася.
І сёння Вінцэнт Гадлеўскі застаецца аб’ектам ідэалагічнай палемікі. Для адных ён — “рыцар незалежнасці”, для іншых — “перакананы германафіл”. Афіцыйная беларуская гістарыяграфія па-ранейшаму мае негалоснае табу на тэмы, якія нейкім чынам не ўпісваюцца ў сучасны ідэалагічны канон. Падчас адной навуковай канферэнцыі даследчык гісторыі Другой сусветнай вайны з Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі Аляксей Літвін сфармуляваў гэты казус наступным чынам: “Напрыклад, Гадлеўскі з пункту гледжання беларускай гістарычнай навукі — няма пытанняў. Рукі ў яго ў крыві? Не. Лічу, што павінны быць навуковыя працы па ўсіх праблемах. Аднак на сённяшні дзень у ВАК яна не пройдзе па шэрагу прычын. Трэба расставіць акцэнты. І яны будуць з часам расстаўлены».
Аўтар гэтай кнігі таксама спадзяецца, што слушныя акцэнты з часам будуць расстаўлены. Як прыклад, індусы шануюць свайго Гадлеўскага — Субхаса Чандра Боса, гэтак жа як Джвахарлала Неру і Махатму Гандзі. У гонар Чандра Боса названы аэрапорт у Калькуце, яму прысвячаюць фільмы і ставяць помнікі. Ён адзін з прызнаных “бацькоў” індыйскай незалежнасці, хаця супрацоўнічаў з немцамі і японцамі, зрабіў, так бы мовіць, няправільную гістарычную стаўку.
Беручыся за біяграфічны нарыс, прысвечаны Вінцэнту Гадлеўскаму, мы не ставілі сваёй мэтай вырашыць усе актуальныя пытанні біяграфіі ксяндза. Сёння гэта, мабыць, пакуль яшчэ немагчыма. Хацелася ў першую чаргу стварыць партрэт на фоне часу. Але адразу падкрэслім — партрэт гэты ствараўся выключна на аснове гістарычных фактаў. Напрыклад, ніводная з версій забойства ксяндза не набыла ў кнізе такога гучання, быццам гэта ісціна ў апошняй інстанцыі.
Яшчэ адна важная рэч, якую трэба падкрэсліць у прадмове да гэтай кнігі. Вельмі не хочацца, каб Вінцэнт Гадлеўскі быў на сцягах нейкай адной палітычнай плыні ў нашай краіне. Гэта нашмат больш цікавая і шматгранная асоба, вартая нашай па мяці і шанавання — і як святар, і як перакладчык Бібліі, і як нацыянальны дзеяч.
ФРАГМЕНТ З КНІГІ Паглядзець
ПАЧАТАК ШЛЯХУ
Сям’я Гадлеўскіх жыла ў Шурычах спрадвеку
Вінцэнт Гадлеўскі
Пра дзяцінства, бацькоў і родных Вінцэнта Гадлеўскага вядома даволі мала. Галоўнай крыніцай звестак з’яўляецца аўтабіяграфія ксяндза, надрукаваная ў “Беларускай крыніцы” — газеце беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў. Свае ўспаміны В. Гадлеўскі, на жаль, давёў толькі да 1921 г. (хаця газета і абяцала працяг у наступных нумарах), аднак дзяцінства, гады вучобы і пачатак грамадска-палітычнай дзейнасці ён апісаў даволі падрабязна. Апрача гэтага з надрукаваных крыніц можна карыстацца апублікаванай В. Пануцэвічам у чыкагскім часопісе “Літва” нататкай арганіста Станіслава Васюкевіча, земляка ксяндза. На гэтым вельмі кароткім, менш чым на тры старонкі, аднак змястоўным сведчанні, а таксама на асобе яго аўтара варта спыніцца больш дэтальна, паколькі дасказанага ці напісанага С. Васюкевічам нам давядзецца вяртацца яшчэ не адзін раз. Нататка “Пра ксяндза Гадлеўскага” была надрукавана В. Пануцэвічам у 1969 г., датавана ж яна 2 лютага 1966 г. С. Васюкевіч паведамляе шэраг важных фактаў пра сям’ю ксяндза, а таксама апісвае апошнія гадзіны жыцця В. Гадлеўскага, сведкам якіх ён з’яўляўся. Ён згадвае сваю сустрэчу з маці ксяндза ўжо пасля яго забойства. Апрача аўтабіяграфіі В. Гадлеўскага і нататкі С. Васюкевіча, некаторыя факты пра сваякоў ксяндза аўтару гэтага тэксту ўдалося даведацца ад яго аднавяскоўцаў падчас наведвання Шурыч летам 2008 г.
Вінцэнт Гадлеўскі нарадзіўся 16 лістапада 1888 г. у вёсцы Шурычы Баярскай (пазней — Поразаўскай) гміны Ваўкавыскага павета ў сям’і Яна Гадлеўскага і Кацярыны з роду Дзямянчыкаў (радавод Гадлеўскіх у дадатку). Прозвішча Гадлеўскі амаль адназначна паказвае на сувязь рода з населеным пунктам Годлева (Godlewo). На абшарах былой Рэчы Паспалітай некалькі паселішчаў з такой назвай вядома на паўночным Падляшшы, у ваколіцах Граева, Вострава і Марыямпаля. Усе яны раней знаходзіліся ў складзе Вялікага Княства Літоўскага, і менавіта адтуль (а большасць паселішчаў з назвай Годлева — шляхецкія аколіцы) дробныя шляхцічы Гадлеўскія маглі перасяліцца ў ваколіцы Поразава. Ваўкавыскі гісторык Мікалай Быхаўцаў мяркуе, што на Поразаўшчыне на пачатку ХІХ ст. існавала як мінімум дзве лініі Гадлеўскіх: адна шляхецкая, з вёскі Масушын, а другая сялянская — з Шурычаў. Спадзяемся, што гэтыя здагадкі некалі будуць пацверджаны ці абвергнуты гісторыкамі, аднак не выклікае сумневу, што шляхецкае мінулае (калі яно ўсё ж такі мела месца) продкаў В. Гадлеўскага забылася за шмат дзесяцігоддзяў да нараджэння ксяндза, а сам ён ганарыўся сваім сялянскім паходжаннем і шанаваў працу на зямлі як самы ганаровы занятак: “Сям’я Гадлеўскіх жыла ў Шурычах спрадвеку. У Паразоўскіх парахвіяльных актах спатыкаецца яна перад 1700-х гадоў”.
Поразаўская зямля, а суцэльна каталіцкія Шурычы ўваходзілі і ўваходзяць цяпер усклад парафіі ў Поразаве, — цікавы куток Гродзеншчыны. Гэта паўднёвая частка пояса каталіцкіх парафій, які цягнецца праз усю Ваўкавышчыну ад Белавежскай пушчы на поўдні да Нёмана на поўначы (парафіі Поразава — Мсцібава — Гнезна — Ваўкавыск — Рось — Рэпля— Воўпа— Лунна). Гэта — парафіі пераважна з так званым старакаталіцкім насельніцтвам, што паўсталі яшчэ ў XV–XVI стст. у якасці цэнтраў рэлігійнага жыцця балцкага насельніцтва, якое канчаткова славянізавалася яшчэ ў познім Сярэднявеччы. Тым не менш, успамінаючы аб Шурычах свайго дзяцінства, В. Гадлеўскі адзначаў насваёй малой радзіме і адчувальныя палескія ўплывы: “Вёска Шурычы — тыповая беларуская. Аднак носіць на сабе пячаць паўднёвых уплываў: хлявы і гумны ня так збудаваны, як у паўночнай Беларусі, крыты яны болей на спосаб украінскі, на ўсе чатыры бакі, бяз шчытоў. Дык выглядаюць вельмі арыгінальна. Гутарка ў Шурычах таксама ня маець таго шырокага аканьня, якое спатыкаем далей на поўнач, каля Ліды, Маладэчна і Дзісны. У нас ка жуць: дзядзько, Ясько, бацько і г.д. Ёсьць таксама саўсім адменныя словы, як: судашаць (спатыкаць), устаўне (заўсёды) і шмат іншых. Мова Шурыч — гэта будзе тая мова, якую мы відзім у зборніку Федароўскага “Lud Białoruski”… (канец фрагменту)
