З гісторыі нацыянальнага руху 1909—1939 гадоў. — Мінск: А. М. Янушкевіч, 2015. — 172 с.: іл.
ISBN 978-985-90346-7-1
Кніга сучаснага беларускага даследчыка Андрэя Чарнякевіча распавядае пра фармаванне ў Гародні аднаго з галоўных цэнтраў беларускага нацыянальнага руху ў першай палове ХХ ст. На падставе малавядомых архіўных і друкаваных крыніц аўтар стварае шырокую панараму сацыяльна-палітычнага жыцця даваеннай Гародні, апісвае яе беларускае аблічча на фоне бурлівых падзей, звязаных са шматлікімі зменамі ўлады і ўсталяваннем новых парадкаў у горадзе.
Кніга адрасаваная ўсім, хто цікавіцца гісторыяй беларускага нацыянальнага руху, а таксама мінулым Гародні і гарадзенскага рэгіёна.
Пра кнігуАндрэй Вашкевіч. Шукаючы беларускую Гародню (PALITYKA.ORG)ЗМЕСТ Паглядзець
Уступ
Раздзел I. ПЕРШЫЯ КРОКІ
Раздзел II. ПРЫТУЛАК ВЫГНАНЦАЎ
Раздзел III. ПЕРШЫ ГАРАДЗЕНСКІ БЕЛАРУСКІ ПОЛК
Раздзел IV. ЗМЕНА АТАЧЭННЯ
Раздзел V. МЕХАНІЗМ УПЛЫВАЎ
Раздзел VI. БЕЛАРУСКІ КУЛЬТУРНІЦКІ ПРАЕКТ
Раздзел VII. “ПРАВАМ ЦІ МЯЧОМ”
Раздзел VIII. “ПАТРЫЁТЫ АД ГРОШАЙ”
Раздзел IX. ПАРТРЭТ У ІНТЭР’ЕРЫ
Заключэнне
УСТУП Паглядзець
Я адзін,
але я адчуваю прысутнасць кожнага, хто тут быў...
Пётр Сяўрук, “Дзённік”
Ідэя гэтай кнігі нарадзілася падчас самотных блуканняў па калідорах былога будынка старых тытунёвых складоў братоў Шэрашэўскіх. Для тых, хто не ведае — гэта такі гарадзенскі Каўчэг, дзе разам можна пабачыць польскае консульства, ці не з дзясятак страхавых агенцтваў, майстэрню па вырабе надмагільных помнікаў, некалькі турыстычных фірмаў ды шмат чаго яшчэ.
Менавіта тут, на чацвёртым паверсе, пад самай страхой захаваліся парэшткі партыйнай сістэмы сучаснай Беларусі: сядзібы Беларускага народнага фронту, сацыял-дэмакратаў, Аб’яднанай грамадзянскай партыі, руху “За Свабоду”. Падымаючыся сюды, быццам трапляеш у іншы сусвет. Калі гаспадары пакойчыкаў на сваіх месцах, часамі я наведваюся да іх, каб пазычыць кавы і па-сяброўску папляткарыць. Звычайна тут вельмі ціха, толькі калі-некалі на калідоры робіцца гучна ад галасоў. Тады будынак на вуліцы Будзённага становіцца сапраўднай беларускамоўнай выспай у рускамоўным горадзе.
Раптам надыходзіць момант, калі на цябе навальваецца своеасаблівае déjà vu, ці дакладней — нейкае адчуванне зачараванага кола, калі дзень за днём даводзіцца чуць адны і тыя ж галасы, бачыць тыя самыя постаці. Толькі з аднымі ты сустракаешся ў сутарэннях, а іншых знаходзіш на старонках архіўных дакументаў і старых газет. Колькасць паралеляў і супадзенняў паміж сучаснымі гарадзенскімі беларускімі дзеячамі і колішнімі, сёння амаль невядомымі, уражвае.
З аднаго боку, розніца паміж сёння і ўчора вельмі адчувальная. На карце Еўропы з’явілася суверэнная дзяржава з назваю Беларусь. У Гародні ёсць музей Максіма Багдановіча, імёнамі класікаў беларускай літаратуры, прынамсі тых — з пачатку мінулага стагоддзя, названы вуліцы і дзяржаўны ўніверсітэт. Дзеці ў школах здаюць іспыт па беларускай мове, дзе-нідзе можна пабачыць беларускія шыльды, а беларускамоўны дыктар у грамадскім транспарце абвяшчае прыпынкі.
Аднак беларускім паводле зместу горад так і не стаў. “Быць беларусам” у Гародні, як і ў Беларусі, па-ранейшаму вызначаецца свядомым грамадскім выбарам. Гэтаму не вучаць, з гэтым нават не нараджаюцца. Адсюль і адчуванне няўпэўненасці ў сваім праве на гістарычную спадчыну. Нядзіўна, што навешаныя ярлыкі “тлум дзяцей” або “жлобская нацыя” гучаць, нібыта прысуд самім сабе.
Беларускасць у Гародні на ўзроўні этнічных прыкметаў заўсёды была з’явай натуральнай. І калі ў XVIII стагоддзі яна тут ледзь бачна на старонках гарадскіх кніг у выглядзе лексічных запазычанняў, то ў 1818 годзе прыёр гарадзенскіх кармелітаў, ксёндз Уладзіслаў Казакевіч наўпрост запісаў сваё паходжанне як “шляхціц” і “беларус”. Па брукаванцы гарадзенскіх вуліц хадзіў шмат хто з будучых беларускіх дзеячаў. Вацлаў Ластоўскі нават прысвяціў гэтым мясцінам верш “На Каложы ў Горадні” з цыклу “Конадні”, у якім, дарэчы, выкарыстаў вядомую легенду, быццам Барысаглебская царква — знакамітая Каложа — паўстала на месцы язычніцкага капішча. Тут нарадзіўся Уладзімір Пігулеўскі — пазнейшы консул БНР у Латвіі, вучыўся Уладзімір Тамашчык — будучы адміністратар Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. У Вяцкім палку ў Гародні служыў Дамінік Аніська — карэспандэнт і супрацоўнік беларускіх каталіцкіх выданняў.
Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР) у 1918 годзе ўдыхнула новы сэнс у паняцце беларускасці. Рытарычнае пытанне “ці была БНР дзяржавай?” у нашым выпадку набывае зусім іншы, нерытарычны змест. У Гародні амаль адначасова існавалі беларускі ўрад, Міністэрства беларускіх спраў Літвы і беларускі полк. Пры гэтым палітычныя функцыі ўрада ці нацыянальны характар вайсковых частак, якія паўставалі пад беларускай шыльдай, мелі хутчэй сімвалічнае значэнне. Іх прысутнасць тут прычынілася да “выбуху” грамадскай актыўнасці на нацыянальнай глебе. Ужо пазней, на “міжваенны час”, прыпадае фармаванне беларускага парламенцкага прадстаўніцтва і антыпольскага падполля, спробы стварэння “праўрадавых” арганізацый, дзейнасць Беларускай работніцка-сялянскай грамады (БСРГ, Грамада) і Таварыства беларускай школы (ТБШ). З гэтых прычын горад і набывае пачэснае імя “Другой сталіцы БНР”.
На сённяшні дзень існуе ўжо даволі вялікая колькасць літаратуры на тэму беларускага адраджэння ў Гародні. Аднак некаторыя пытанні беларускага нацыянальнага руху, разгледжаныя гісторыкамі ў рэгіянальным кантэксце, не знайшлі свайго працягу ў больш агульных даследаваннях, у прывязцы да іншых беларускіх асяродкаў, пры тым, што сам горад з’яўляўся толькі адным з цэнтраў беларускай справы. Важна адзначыць, што гістарыяграфія ахоплівае амаль усе асноўныя этапы развіцця беларускага руху на Гарадзеншчыне, хаця яны і прадстаўлены не аднолькава шырока.
Самае складанае, аднак, што ўжо з самага пачатку фармавання ідэі нацыянальнай ідэнтычнасці Беларусі і змагання за яе самастойную палітычную будучыню паўстала праблема яе разумення і інтэрпрэтацыі. Амаль кожную партыю ці аб’яднанне, дзе ў назве прысутнічае слова “беларускі”, мы гатовы апрыёры ўспрымаць у якасці нацыянальнай! Нават сам выраз “беларускі рух” нясе ў сабе перадусім ідэалагічны змест, замацоўваючы стэрэатып працягласці ўласнай традыцыі і маштабнасці яе праяўлення. Аднак эвалюцыя беларускага руху на гарадзенскім грунце выявілася пазбаўленай відавочнай храналагічнай паслядоўнасці. Адна з найбольш масавых беларускіх культурна-асветніцкіх арганізацый — ТБШ — па часе паўстала ўжо пасля беларускага партызанскага руху, беларускага войска, і нават — беларускага ўрада!
Нам прыйдзецца пазнаёміцца з рознымі бакамі нацыянальнага жыцця ў Гародні, зазірнуць у самую глыбіню дзейнасці “Другой сталіцы БНР”. Мы паспрабуем наблізіць да чытача постаць гарадзенскага беларускага дзеяча, зрабіць яе больш зразумелай і асэнсаванай, у першую чаргу, для самога сябе.
Аднак, як звычайна бывае ў падобных выпадках, пытанняў пакуль значна больш, чым адказаў на іх...
