Вялікае княства Літоўскае і Швэцыя ў часе эўрапейскага крызісу сярэдзіны XVII ст. / Пераклад з ангельскай Вольгі Калацкай. — 2-е выданьне. — Смаленск: Інбелкульт, 2015. — 305 с.
ISBN 987-5-00076-010-9
Пераклад зроблены паводле выданьня:
Kotljarchyk, Andrej. In the Shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisis of the mid-17th Century. Södertörns högskola, 2006. — 347 s.У манаграфіі знайшлі адлюстраваньне спробы Вялікага Княства Літоўскага заключыць дзяржаўную унію са Швэцыяй пад час вайны Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай 1654—1667 гг. Асобныя часткі манаграфіі прысьвечаныя ўкраінска-швэдзкім і ўкраінска-расейскім дачыненьням.
Артыкул пра аўтара ў Вікіпедыі
Рэцэнзія Натальлі Сьліж на сайце "Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў"Рэцэнзія Міхала Дуды на сайце часопісу "Беларускі Гістарычны Агляд"Тэрытарыяльныя спрэчкі за Літву і Беларусь былі галоўнай прычынай швэдзка-расейскіх, польска-расейскіх і ўкраінска-расейскіх сутыкненьняў. Відавочная роля літоўскай, казацкай ці трансыльванскай эліты ва ўсходнеэўрапейскім крызісе. У той час кожная зь іх мела ўласныя геапалітычныя мэты, дзеля дасягненьня якіх супрацоўнічала з магутнымі суседзямі. Усё гэта ўплывала ня толькі на разьвіцьцё гэтых паўнезалежных пэрыфэрыйных дзяржаваў, але і на балянс сілаў ва Ўсходняй Эўропе ў цэлым.20 кастрычніка 1655 г., у Кейданах Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае і Швэцыя падпісалі дамову аб утварэньні супольнай фэдэратыўнай дзяржавы. У выніку вуніі былі прыняты тры асноватворныя дакумэнты. Па-першае, акт аб дзяржаўным саюзе паміж Швэцыяй і Літвой. Гэтае пагадненьне падпісалі 1172 прадстаўнікі літоўскай палітычнай нацыі. Па-другое, літвіны прынялі зварот да эўрапейскай супольнасьці, у якім патлумачылі прычыны разрыву вуніі з Польшчай і заключэньня саюзу са Швэцыяй. Па-трэцяе, 23 кастрычніка 1655 г. была заснавана Рада швэдзкай Літвы на чале з Бэнгтам Шутэ, намесьнікам швэдзкага караля ў Літве.
Галоўнымі юрыдычнымі пунктамі Кейданскай уніі былі палітычны разрыў з Польшчай і заснаваньне швэдзка-літоўскага саюзу, у рамках якога ВКЛ спадзявалася адрадзіцца ў якасьці самастойнага суб'екта міжнародных адносін. Кейданская вунія сымбалізавала новы – балтыйскі – выбар для ВКЛ.
Прадмова да беларускага чытача Паглядзець
Вельмі прыемна ўбачыць беларускае выданьне маёй доктарскага дысэртацыі, прысьвечанай уніі ВКЛ са Швэцыяй 1655 г., абароненай у 2006 г. у Стакгольмскім унівэрсытэце. Тым больш прыемна зазначыць, што ініцыятыва і фінансаваньне друку зыходзіла ад беларускага боку.
Беларускі чытач атрымаў манаграфію пасьля яе выхаду ў Швэцыі і Нямеччыне. Спадзяюся, менавіта ў Беларусі кніга займее найбольшы розгалас. Пошукі альтэрнатыўных шляхоў палітычнага разьвіцьця дасюль застаюцца актуальным для Беларусі пытаньнем. У 1655 г. пратэстанцкая частка палітычнай эліты ВКЛ марыла пазбавіцца залежнасьці ад Польшчы і Расеі ды далучыцца ўсьлед за Эстоніяй і Латвіяй да дынамічнай Швэдзкай дзяржавы. На жаль, мары патрыётаў ня зьдзейсьніліся. Контрарэфармацыя зьнішчыла ўсе асяродкі іншадумства, скасавала моцныя повязі з найбольш разьвітымі народамі сьвету. У XVIII ст. краіна нашых продкаў пачала разам з Польшчай тэхналягічна і культурна адставаць ад перадавых эўрапейскіх дзяржаваў. Па зьнікненьні Рэчы Паспалітай з малы сьвету Беларусь і Літва, наагул апынуўшыся ў ізаляцыі, "праспалі" прамысловую рэвалюцыю і пераход ад фэўдалізму да буржуазнага дэмакратычнага ладу. Калі сяляне Швэцыі ўвесь час былі вольнымі, а з XVI ст. мелі ўласную фракцыю ў сойме і рэальна бралі ўдзел у кіраваньні дзяржавай, дык беларускія сяляне заставаліся прыгоннымі шляхты да 1861 г., а прыгнёт таталітарных сыстэмаў цярпелі ажно да канца XX ст. Як гісторык, мушу зазначыць: адказ на пытаньне, чаму штодзённы лад жыцьця беларускіх вёсак і гарадоў сёньня так моцна розьніцца ад швэдзкага, – менавіта ў гэтай трагічнай спадчыне.
Вядома, што значная частка беларускага грамадзтва марыць пра эўрапейскія пэрспэктывы. Трэба адзначыць: Эўразьвяз як адзіная дэмакратычная, юрыдычная і культурная прастора ўжо існаваў у XVI-ХVIIІ стст., да зьяўленьня навачаснага нацыяналізму. Беларускія студэнты масава вучыліся на Захадзе, выдадзеныя на Беларусі дыплёмы, тэстамэнты і прывілеі без праблемаў прызнаваліся ў Швэцыі або Партугаліі. Галоўныя падпісанты Кейданскай уніі Януш і Багуслаў Радзівілы шчыра сябравалі зь вядучымі швэдзкімі палітыкамі, вучыліся разам з Магнусам Дэлягарды і Бэнгтам Шутэ ў Галяндыі, ва ўнівэрсытэце Ляйдэна. İ размаўлялі яны са швэдамі безь перакладнікаў – на нямецкай і лацінскай мовах. Абодва літвінскія палітыкі ўважліва сачылі за новымі тэхналёгіямі і зьдзяйсьнялі маштабныя эканамічныя рэформы на Радзіме. Колькі сучасных беларускіх палітыкаў маюць падобныя здольнасьці?
Далучэньне да Эўропы – доўгі працэс, які патрабуе карпатлівай, разьлічанай не на адно дзесяцігодзьдзе працы цэлага пакаленьня, каб палепшыць эканамічны, праўны і духоўны стан грамадзтва. Акурат так было пасьля скону дыктатуры Франка ў Гішпаніі – на той момант адной з найбяднейшых краінаў кантынэнту, а сёньня лідэра Эўропы. Найбольш адукаваныя людзі нашага краю яшчэ ў XVII ст. зразумелі: без прававой дзяржавы і павагі да правоў чалавека няма дабрабыту. Сёньня для эўрапейскага грамадзтва гэта аксіёма.
Спадзяюся, што ўважлівы чытач знойдзе ў гэтай кнізе, прысьвечанай нібыта далёкім ад нас падзеям, адказы на актуальныя пытаньні сучаснага жыцьця.
Андрэй Катлярчук
Стакгольм, 17 жніўня 2008 г.
ЗЬМЕСТ Паглядзець
Сьпіс мапаў
Сьпіс ілюстрацыяў
Сьпіс скарачэньняў
Прадмова да беларускага чытача
1. Прадмова
1.1. Уводзіны
1.2. Назвы і трансьлітарацыя
1.3. Тэарэтычныя асновы, выбар мэтадаў і мэтаў дасьледаваньня
1.4. Папярэднія дасьледаваньні
1.5. Апісаньне крыніцаў
2. Сэпаратызм і польская палітыка
2.1. Вялікае Княства Літоўскае пасьля Люблінскай уніі
2.2. Партыя Радзівілаў: пратэстанцкая яднота і контрарэфармацыя
2.3. Гандлёвыя аспэкты літоўска-швэдзкіх адносінаў
2.4. Швэдзка-літоўскія дачыненьні
2.5. Кантакты паміж пратэстантамі Літвы і Швэцыі
2.6. Партыя Радзівілаў і швэдзкая геапалітыка
2.7. Высновы
3. У пошуках бясьпекі: швэдзкі напрамак
3.1. Кейданская дэклярацыя 17 жніўня 1655 г.
3.2. Нараджэньне швэдзка-літоўскай фэдэрацыі: Кейданская унія 20 кастрычніка 1655 г.
3.3. Роля Кейданскай уніі ў зьмене балянсу сіл у рэгіёне: асьвятленьне уніі ў Эўропе
3.4. Швэдзкая Літва і яе ўлада
3.5. Антышвэдзкае паўстаньне ў Жамойці і канец Кейданскай уніі
3.5.1. Матывы паўстаньня і яго першы этап
3.5.2. Швэдзкі "Drang nach Жамойць"
3.5.3. Езуіты і Расея
3.5.4. Ад паўстаньня да хаосу і грамадзянскай вайны
3.6. Адыход Жамойці пад швэдзкую апеку і выхад з-пад яе
3.7. Высновы
4. Змаганьне за Вялікае Княства Літоўскае
4.1. Парадоксы вайны: тры вялікія князі літоўскія і адзін гетман
4.2. Роля занятых Расеяй літоўскіх земляў у швэдзка-расейскім канфлікце
4.2.1. Перамовы паміж Расеяй і літоўскай шляхтай
4.2.2. Роля літоўскай шляхты ў пачатку расейска-швэдзкай вайны
4.3. Літва Багуслава Радзівіла: Радноцкая дамова і аблога Берасьця 1657 г.
4.4. Украінска-расейскі канфлікт вакол Беларусі
4.5. Беларускае і літоўскае пытаньне ў швэдзка-ўкраінскіх дачыненьнях
4.6. Спроба Ўкраіны далучыць да Гетманшчыны Пінскі павет
4.7. Месца Вялікага княства Літоўскага ў швэдзкай палітыцы ў 1658–1661 гг.
4.8. Высновы
5. Агульныя высновы
5.1. Паваенны крызіс у ВКЛ
5.2. Заняпад пратэстантызму
5.3. Самаўсьведамленьне шляхты ВКЛ пасьля вайны
5.4. Эўрапейскі крызіс: выпадак ВКЛ
5.5. Літва і Швэцыя пасьля эўрапейскага крызісу
Дадатак I. Дэклярацыя ў Кейданах 17 жніўня 1655 г.
Дадатак II. Публічнае абвяшчэньне пра дамову ў Кейданах 20 кастрычніка 1655 г.
