Вітаўты і Вітарты: Двухасноўныя імёны старабалцкага тыпу на ўсходзе / Алесь Мікус. – Масква: Рукопись, 2025. – 224 с. Цвёрдая вокладка.
ISBN 978-5-00076-062-8
Кніга прысвечаная рэканструкцыі аўтэнтычных тутэйшых двухасноўных імёнаў старабалцкага тыпу на грунце антрапанімічных і тапанімічных звестак (прозвішчы, геаграфічныя назвы). Для сучаснай рэнавацыі прапанавана 180 двухасноўных імёнаў (у тым ліку для жаночага называння), для кожнага з іх падаюцца структурныя паралелі (больш за 2 000 іменных адзінак). Апроч асноўнага матэрыялу старых метрыкаў, багата скарыстана звестак з масіва старапрускіх імёнаў, з сучасных літоўскіх і латышскіх прозвішчаў.
Пра кнігу на сайце SVAJKSTA.COM
УВОДЗІНЫ Разгарнуць
Наяўнасць аўтэнтычнага іменніка – паказнік самастойнасці духу народу.
У гэтай кнізе прапанаваныя да рэнавацыі 180 двухасноўных імёнаў старабалцкага тыпу (і яшчэ больш за 2 000 іменных адзінак падаюцца з мэтамі паілюстраваць іменную структуру).
Усе яны не пазычаныя аднекуль, але ўзятыя з тутэйшых крыніцаў – з прозвішчаў і назваў. Адпаведныя прозвішчы збольшага пабраныя са старых метрыкаў (найперш каталіцкіх), якія на сёння аказаліся алічбаваныя і вольна дасяжныя (і таму ўвесь матэрыял лёгка верыфікуецца пры патрэбе).
Скарыстаныя прозвішчы і з больш усходніх тэрыторый, прычым не толькі з шырокай паласы, што ад цяперашняй літоўскай мяжы адыходзіць углыбкі цяперашняй Беларусі.
Для гэтага выкарыстаныя актуальныя тэлефонныя даведнікі, у тым ліку параённыя смаленскія. Прыкметна, што цэлы шэраг смаленскіх прозвішчаў напрасткі перагукаецца з прозвішчамі латышскімі, абмінаючы і сучасную літоўскую, і сумежную з ёй з нашага боку “пост-літоўскую” прастору.
З “прыбалтыйскай” паласы адпаведнікі ўзятыя з літоўскіх прозвішчаў (і сучасных, і зафіксаваных так жа сама ў старых метрыках), з латышскіх прозвішчаў, са старых прускіх імёнаў. Прускія імёны ўтвараюць тут, як выглядае, асабліва архаічную частку. Літоўскія, калі ўзятыя не з захаду з Жамойці, найчасцей славізаваныя, спольшчаныя (з адпаведнымі пазнейшымі канчаткамі), тады як латышскія збольшага захоўваюць адпачатны выгляд, прайшоўшы нязменнымі праз вякі нямецкага панавання. Многія фрагменты старабалцкага іменніка сярод латышскіх прозвішчаў захаваліся лепей, але ў рэканструцыйных мэтах іх пагэтуль прыцягваюць недаравальна рэдка.
Асаблівую частку матэрыялу складаюць назвы, тапонімы. Адыменных, вядома, найболей у згаданай “пост-літоўскай” паласе (яна, умоўна, да лініі Свіслач-Слонім-Мір-Валожын-Даўгінава-Глыбокае-Дзісна).
Але багата скарыстана і тапанімічнага матэрыялу зусім далёкага, нават ад цяперашняй Беларусі. Мова не толькі пра сумежны Смаленскі край на ўсходзе ці Пскоўскі на поўначы. Але нават і відавочна пост-балцкага (мяркуючы з гідраніміі) Калужскага краю аказалася замала. Тапонімаў, якія выглядаюць паходзячы ад двухасноўных імёнаў старабалцкага тыпу, аказалася на дзіва багата і на Завоччы і Заволжы – за Цвер’ю, за Разанню, за Масквой.
Нешта з гэтага можна кропкава патлумачыць – напрыклад, назвы рэчак Нальша і Курша ля Мураму (на Ацэ ніжэй за Разань) звязваюць з назвамі балцкага прыморскага племені куршаў і літоўскай Нальшанскай зямлі (меркаваныя “нальшы”), аджа яшчэ мовазнавец К. Буга казаў пра прыход балтаў з усходу (ён казаў пра Пасожжа, але пазней абсяг балцкай гідраніміі давялі да Завочча). Спакусліва было б звязваць распаўсюджанне такіх адыменных тапонімаў на Паволжы з т.зв. “фаццянаўскай” археалагічнай культурай (яе ахоп на ўсходзе шырэйшы за прызнаны абсяг балцкай гідраніміі).
Праца над іменнікам вялася на працягу чатырох гадоў. За гэты час удалося назбіраць больш за 10 000 імёнаў. Некаторыя з іх відавочныя, некаторыя – зусім пэўна паўстаюць паводле аналогіі, ёсць і каторыя больш хісткія. Атрыманая ўрэшце лічба выглядае, трэба сказаць, сімвалічнай – менавіта дзесяць тысячаў у даўніну было максімальна канструяваным лікам, як паказваюць ці не ўсе старыя культуры.
Аднак не ўсе з гэтых імёнаў, трэба прызнаць, дастатковай мілагучнасці як на нашае сённяшняе вуха. У шмат чым рэч тут нават не ў нейкіх “невымоўных” збегах гукаў, а менавіта ў тым, як успрымае нашае вуха, што міжволі адсочвае сувязі са знаёмымі словамі. Напрыклад, былы смаленскі тапонім Дуракова не адно стагоддзе, трэба думаць, зрушчаныя ўжо жыхары той мясціны ўспрымалі па-аднакаваму, аджа ёсць латышскае адыменнае двухасноўнае прозвішча Duraks, і яно з таго шэрагу імёнаў, што і структурна падобныя Muraks, Ruraks, Suraks, Žuraks і інш. (з другой асновай Rak- і першай тыпу Bu-).
Пагэтаму ў гэтым зборы прапануецца самы “экстракт”, выцяг з тых дзесяці тысячаў. Адабрана найперш паводле мілагучнасці (і тут аўтар, вядома, не здымае з сябе адказнасці за зусім суб’ектыўны адбор). Але не толькі паводле гэтага.
180 прапанаваных імёнаў размеркаваныя па шэсць групаў, у кожнай па 30 імёнаў.
Першыя тры групы – гэта імёны, якія:
a) выцягнутыя з тапонімаў на ўсходзе і абавязкова ўнікальныя (без дакладных адпаведнікаў у літоўскай ды пост-літоўскай прасторы) ды з абедзвюма закрытымі асновамі (тыпу Bab-);
b) перагукаюцца з засведчанымі старапрускімі імёнамі (такіх перагукаў увогуле назбірана больш за дзвесце);
c) “жаночага” тыпу з другой адкрытай асновай тыпу -ba.
На апошняй групе трэба запыніцца асобна. На такі магчымы тып першым звярнуў увагу мовазнавец З. Зінкявічус, хоць у свой іменны каталог ён такіх імёнаў (тыпу Gar-ba, ад адпаведнага прозвішча) уключыць усё ж не ўключыў. Магчыма, таму што такіх сярод літоўскіх прозвішчаў не так шмат і яны збольшага патоеныя ў аформленых у пазнейшы спосаб прозвішчах тыпу “Гарбоўскі”. А сапраўднае багацце такіх імёнаў паўстае якраз з латышскіх прозвішчаў, якія на той час яшчэ не былі выдадзеныя ў слоўнікавым выглядзе.
Імёны такога тыпу былі ў тым ліку і мужчынскімі (выгляду як цяперашнія прынесеныя Даніла ці Мікіта), але ў нашым часе менавіта яны найлепей прыдаюцца на тое, каб “закрыць” жаночы сегмент старадаўніх двухасноўных імёнаў. Тым больш двухасноўныя імёны былі аднолькава прыдатныя і для мужчынскага, і для жаночага называння, хіба рэальныя жаночыя імёны дайшлі да нас у адзінкавай фіксацыі (як Гедзімінава дачка Айгуста, Альгердава дачка Вільгейда, Кейстутава дачка Рымгайла, Трайдзенева дачка Гаўдзіманта).
Далей, калі першыя тры групы канцэнтруюцца на свайго роду “інакшасці” (“усходніцкія”, “прускія”, “жаночыя”), дык другія тры згрупаваныя канкрэтна паводле тыпаў імяўтварэння:
a) з першай асновай з пачатковым галосным, тыпу A-, Ab-,
b) з абедзвюма закрытымі асновамі (сюды ж з першай асновай тыпу Bai-, хоць тут дыфтонгі і такія імёны пахарошаму трэба ў наступную групу адкрытых асноў, аджа для нашага вуха такія асновы гучаць усё ж як закрытыя),
c) з першай адкрытай асновай тыпу Ba-.
Апроч таго, закранаюцца і нашмат радзейшыя трохасноўныя імёны (тыпу гістарычнага Жывінбуд).
У артыкулах іменныя сувязі падаюцца не вычарпальна, а выбарачна, з мэтай лягчэйшага ўспрымання. Вычарпальна тыя сувязі пададзеныя ў поўным каталогу, які, трэба спадзявацца, усё ж некалі таксама пабачыць свет, пры адпаведным запыце на яго. Хоць дарога датуль, відаць, мела б перш прайсці праз асобныя даследаванні, прысвечаныя і прускім імёнам у нашых пост-літоўскіх прозвішчах, і тапонімам на ўсходзе ад двухасноўных імёнаў старабалцкага тыпу (з вылучэннем як меркавана зусім старога слою, так і слою пазнейшага “раннелітоўскага” – тыпу заволжскага Ягайлава), і “жаночым” імёнам тыпу Gar-ba. Апошнія два накірункі трэба ацаніць як наватарскія; праўда, і пра прускія імёны ёсць што сказаць новага.
Пытанне з вытлумачэннем асобных іменных асноў закранаецца ў тэксце напрыканцы, пасля іменных артыкулаў, і гэтае пытанне не з лёгкіх. Павязанае яно найперш з іншым пытаннем – пра функцыю такіх імёнаў; пра гэта таксама ідзецца ў канцавым тэксце.
Вяртанне старабалцкіх двухасноўных імёнаў ва ўжытак – справа годная, справядлівая, вартая духу продкаў. І не заўсёды ў аглядны гістарычны перыяд накірунак быў толькі “ўпрочкі” ад такіх імёнаў – было і прэцэдэнтаў развароту.
Напрыклад, звесткі Перапісу войска ВКЛ 1528 г. паказваюць, што сярод эйшышскага баярства многія бацькі, самі ўжо маючы прынесеныя пазнейшыя імёны, дзецям сваім дзе-нідзе надавалі імёны старэтныя, (пра-)дзядоўскія: “Радивилъ Станьковичъ”, “Довъкгял Петьковичъ”, “Воишвилъ Анъдровичъ”, “Товтвилъ Михаилович”, “Римовидъ Ромашъковичъ”, “Кгестовтъ Якубович”. Іншымі словам, такія Станька, Пецька, Андр[эй], Міхаіл, Рамашка, Якуб (калі тут, вядома, яшчэ імёны па-бацьку, а не ўжо прозвішчы) валявым чынам вярталі, надаючы сваім сынам, імёны Rad-i-vilas, Dau-gelas, Vaiš-vilas, Taut-vilas, Rim-a-vydas, Ges-tautas. Гэты прыклад варты пераймання і праз паўтысячагоддзя.
Алесь Мікус
ФРАГМЕНТ З КНІГІ Разгарнуць
Алеп
Алепэвіч – старое налібоцкае прозвішча. Былі віленскія Алеповіч і Алепкевіч, падвіленскае Алепік.
Алепшчына была паміж Васілішкамі і Астрынай.
Прускае
Alleps (= A-lep-) прускі храніст С. Грунаў падае як імя апошняга, 46-ага па ліку Крывейты; быццам бы Крывейту Алепу “багі сказалі зрабіцца хрысціянінам, бо не маглі ўжо дапамагчы яму супраць [ордэнскіх] братоў”.
З аднагукавай асновай
U- старое іўеўскае прозвішча Улепэвіч
(< U-lepas). Увогуле, аднагукавыя асновы
A-, I-, U- у прускіх імёнах
A-wes, I-butte, U-gide (Авес, Ібут, Угід), у старых жамойцкіх тапонімах XVI ст. “Абутаны”, “Амонтовичи” (
< A-butas, A-mantas).
Яшчэ з асновай
Lep- прускае імя
Au-leps (Аўлеп), тут
Au- як у прускіх
Aw-gons, Aw-yoth, Aw-nok (Аўган, Аўят, Аўнак). Тая ж аснова і ў старых прозвішчах Барлепка (з-пад Слоніма), Шурлеп (Глыбокае), што ад
Bar-lepas, Šur-lepas.
Рэдкія асновы са складнікам -ep- у прускім адыменным бяссуфіксным тапоніме
Kudieph (< Ku-dep), у старым бабруйскім прозвішчы Дэптула, у латышскіх прозвішчах
Inteps, Kepsels, Retseps, Sepkens, Sepmanis, у аднаасноўным літоўскім Repeika, у пскоўскім тапоніме Цеплісы (
< Tep-lisas).
Ве́йга
Вэйга – старое прозвішча з-пад Зейцелы. З сугучнымі першымі асновамі латышскія
Beiga, Leiga, Seiga, і тыя ж асновы ў старых прозвішчах Габей (Скідзель), Галееўскі (Ваверка), Гасэевіч (з-пад Лынтупаў).
З асновай
Ga- старыя прозвішчы:
• Вінга (Ліда) і Гавін (Ружана),
• Шульга (з-пад Глыбокага) і Гашулецкі (з-пад Шчучына, ад
Ga-šulas),
• латышскія
Barga, Dalga, Lenga – і старыя прозвішчы Габарук (Ліда), Гадалеўскі (Опса), Галенеўскі (Шчучын).
З асновай
Vei- бабруйскае Вейгант, старое браслаўскае Вэйкул, з Беняконяў было Вэйдэлоўскі...
(канец фрагменту)
ЗМЕСТ Разгарнуць
Уводзіны
Імёны:
I. З тапонімаў на ўсходзе
II. Адпаведнікі прускім імёнам
III. З другой асновай тыпу ba-
IV. З першай асновай тыпу A-, Ab-
V. З абедзвюма асновамі тыпу Bab-
VI. З першай асновай тыпу Ba-
Свет двухасноўных імёнаў
Ад двухасноўных імёнаў – да сучасных прозвішчаў
Santrauka lietuvių skaitytojui
Santrauka lietuvių skaitytojui Разгарнуць
Dvikamieniai vardai pirmiausia žinomi iš ankstyvosios lietuvių praeities. Šiuolaikinėje Lietuvoje daugiau kaip šimtmetį tokie vardai aktyviai atnaujinami, grąžinami vartosenon, pabrėžiant naujojo lietuvių valstybingumo tąsą su „kunigaikščių Lietuvos“ laikais.
Šių vardų tyrinėjimo istorija dar ilgesnė, ji siekia XIX amžių, prasidėjusi nuo senprūsių vardų tyrimo. Iš pradžių aktyviai ieškota paaiškinimo kiekvienam tokių vardų komponentui (kamienui), juolab kad ankstyvojo lietuvių laikotarpio vardai iš tiesų teikė pakankamą pagrindą tokioms paieškoms ir sėkmingiems atradimams.
Tačiau gana anksti tyrinėtojai susidūrė su daugelio tokių vardinių kamienų nepaaiškinamumu. Be to, laikui bėgant paaiškėjo, kad tų neiššifruojamų kamienų yra ištisa jūra, palyginti su ne tokiu jau dideliu „semantiškai skaidrių“ vardų segmentu.
Šioje knygoje tęsiama kai kurių lietuvių tyrinėtojų pradėta „struktūrinio“, o ne „semantinio“ požiūrio į dviakamienių vardų aiškinimą linija. O sprendžiant iš toponimikos ir pavardžių duomenų, buvęs tokių vardų paplitimo arealas driekėsi toli rytuosna nuo „lietuviškojo“ Nemuno–Neries tarpupio, siekdamas Volgos ir Okos bei maždaug koreliuodamas su senbaltų hidronimijos zona (o galbūt net peržengdamas jos ribas ir sietinas, kaip galima manyti, su vadinamąja „Fatjanovo archeologine kultūra“, kuri, beje, taip pat siejama su ankstyvaisiais protobaltų bendruomenės etapais).
Gana novatoriškas šioje knygoje yra ne tik toks onomastinės erdvės „pratęsimas“ gerokai į rytus – į Pavolgį, bet ir siūlymas, be pakankamai skambių vyriškų vardų, dar ir „moteriško“ tipo vardų (su antruoju kamienu tipo ba-). Dauguma čia rekonstruojamų ir renovacijai siūlomų vardų pirmąkart paskelbiami viešai.
Be to, siūlomas kilmės iš dvikamienių vardų aiškinimas daugiau kaip penkiasdešimčiai pavardžių, kurios mūsų laikais yra dabartinės Gudijos informacinėje erdvėje.
