Вершы, паэмы. — Мінск : Кнігазбор, 2018. — 260 с. — (Бібліятэка Саюза беларускіх пісьменнікаў “Кнігарня пісьменніка” ; выпуск 110).
ISBN 978-985-7207-25-1.
© Пракаповіч М., 2018
© ГА «Саюз беларускіх пісьменнікаў», 2018
© Афармленне. ПУП «Кнігазбор», 2018
Вершы, сабраныя ў гэтай кнізе з нешматлікіх зборнікаў розных гадоў, — гэта адбіткі шляху душы. А для аўтара — яшчэ і прытулак памяці. Бо за кожным вершам — ці жыццёвая сітуацыя, ці шчаслівая сустрэча, ці роздум на самоце. Магчыма, і ў чытача яны закрануць нейкія запаветныя струны, адгукнуцца радасцю ці болем, паклічуць да сумоўя.
ВЕРШ З КНІГІ * * * Ты з’яўляешся на світанні старадаўняй песняй сурмы і склікаеш стагоддзяў здані, — і ў здзіўленні прыходзім мы. А за намі, над намі — згукі: посвіст стрэлаў і звон падкоў… І зрастаюцца з цэглай рукі, запякаецца ў кладцы кроў. …Нам адведзены час кароткі, — чым пазначым мы гэты час? Вочы ў вочы — з байніцаў продкі запытальна глядзяць на нас. Прарастае з нябыту Памяць — і ў наструненай цішыні белай птушкай плыве над намі да тваёй святой чысціні.ШТО ЗЖЫЛОСЯ З ЛІСТАПАДАМ. Да творчага партрэта Міколы Пракаповіча Паглядзець
Наша сяброўства пачалося ў студэнцкія гады, а назаўсёды знітавалася ў лістападзе 1974-га, на семінары маладых літаратараў у Каралішчавічах. Яно мацавалася натхняльным подыхам коласаўскіх ялінаў з іскрынкамі першага снегу, зычлівымі, хоць не кожны раз ухвальнымі, словамі пра нашы вершапрактыкаванні такіх мэтраў, як Анатоль Вярцінскі, Рыгор Барадулін, Васіль Вітка, Еўдакія Лось, шматлікімі знаёмствамі з аднагодкамі, з якімі вялі спрэчкі не адно на паэтычных практыкумах. У кулуарах, вечарамі, распальваліся эмоцыі вакол яшчэ «падпольнага» тады «Сказа пра Лысую гару» і асабліва вакол «старой, якая не хоча паміраць», — роднай мовы. Даходзіла ледзь не да фізічных сутычак з тымі, хто ўжо меў партбілеты і адстойваў «мудрую» нацыянальную палітыку дзяржавы. Спадзяванні ж нашы былі іншыя — на народ ды найлепшых сыноў ягоных. Была вера і ў сябе, у сваю будучыню: «Абавязкова збудзецца ўсё, што сёння з лістападам не зжылося».
Ісці поплеч з такім аптымістам і жыццялюбам было лёгка і проста, хай ты і больш павольны за яго, і ўсумнёны. Разам дэбютавалі ў «ЛіМе» — адразу ж пасля творчага семінара, у калектыўным зборніку «Нашчадкі» — у 1979 годзе, асобнымі кніжкамі — у 1982-м… Мне, як і ягоным чытачам, ад самага пачатку ў вершах Міколы Пракаповіча імпанавала яшчэ адна, апрача патрыятычна-багдановічаўскай, пуцяводная зорка: мройная зорка свабоды чалавека ад гвалту, прыніжэння, неабходнасці быць «вінцікам» бяздушнага грамадскага механізму. Паэт нярэдка — у вершах «Кола», «Крылы», «Маналог прыпражнога каня», іншых — выходзіць на маштабныя філасофскія абагульненні, і ўсё ж агульналюдскія каштоўнасці і каштоўнасці нацыянальныя ў яго неад’емныя, дзве іпастасі свабоды злітныя, як святло падвойнай зоркі
ў Сусвеце.
Невыпадкова ў канцы 80-х—пачатку 90-х гадоў ён бярэ самы чынны ўдзел у адраджэнскім руху, як вядома, не толькі культурніцкім: «Быць па-за палітыкай сёння — гэта таксама палітыка, выгодная тым, хто хацеў бы мець народ за маўклівы статак». Гэтак сказаў паэт Пракаповіч у тадышнім інтэрв’ю газеце «Вечерний Брест». І прызнаваўся, што невыносна цяжка пры гэтым адчуваць, калі «твая праца, твае намаганні разбіваюцца аб глухую сцяну людской абыякавасці, неразумення, прагматызму». Больш за тое, спробы «адушавіць» тую частку грамадства, што ўсмактала ў кроў дыктат важакоў мінулых дзесяцігоддзяў, небяспечныя, пагрозлівыя для цябе:
Спакушаная абяцаным раем,
раз’ятраная пахамі крыві,
няслася за сваёй здабычай зграя,
звужаліся, звужаліся кругі…
Нагадаю, што апошняя ў пройдзеным часе кніжка Міколы Пракаповіча — «Трохперсце» (2008). Зборнік калектыўны, аднак перш за ўсё ягоны: менавіта яму належыць рыцарска-сяброўская ідэя паяднацца адной вокладкай з незабыўным рамантыкам Міхасём Рудкоўскім і сціплым аўтарам гэтага эсэ. У сваім паэтычным раздзеле «Літары на літоўцы» Мікола Пракаповіч па думцы, па нерву душы акумулюе і ўласцівае вершам «суаўтараў». Кранае гама пачуццяў, з якімі ён асэнсоўвае сённяшні ўласны маральна-псіхалагічны стан і стан краіны, народа. Пераважаюць характэрныя для цяперашняй беларускай паэзіі расчараванні, сумненні, трывогі. Паэтам-берасцейцам яны выказваюцца надзвычай абвострана, як, напрыклад, у радках пра адноўленую святыню Еўфрасінні Полацкай: «Крыж закляты — ён вяртаецца ў свой храм. Ці вернуцца душы, каб адрадзіць Радзіму?..» У іншых радках, аднак жа, скрозь боль і роспач прабіваюцца пробліскі спадзеву і трывання: «Не зламацца… Хапіла б сілы дачакацца зоркі сваёй, — і з крыжа вырастаюць крылы, каб узняць цябе над зямлёй».
Самы пранізлівы, як на маё ўспрыманне, у Пракаповічавых «Літарах на літоўцы» верш пра радзінны кут, першакрыніцу жыцця. Такой шчымлівай танальнасці, здаецца, не сустракаў у сябра ніколі раней:
Знікае адзінае, што яшчэ маю, —
сядзіба радзінная над небакраем…
Куды я ступлю са світальнага ганку,
калі ты забрала з сабой калыханку,
дзяцінства грыбное, пякучыя росы,
слядок мой, безабаронны і босы?
Ды ўжо сам зварот да непазбыўнага, самага святога хіба не здольны мацаваць дух, асушваць чуллівую слязу? Яно ж было. Яно і ёсць — у сэрцы і памяці.
Міколаў бацька быў рабочым-партавіком, балазе замухавецкая вёска Пугачова лічылася прыгарадам Брэста, а неўзабаве ягонай «задымленай вуліцай з імем Суворава стала». Зацяты руплівец і маўчун, бацька мала ўмешваўся ў сынаву школьную вучобу ды ў ягоныя захапленні. «Папраўлялі» іншыя, не менш зычлівыя людзі. Да яшчэ дзіцячых рыфмаванак-забаўлянак падахвоціў сусед, паэт і кампазітар-аматар з Масковіі Дзмітрый Васільеў. А ўжо на беларускі шлях скіравала школьная настаўніца Ніна Максімаўна Лук’янчык. Намацваў Мікола свае нацыянальныя карані і самастойна — праз «ліцвінства» (што азначала — непадобнасць, адметнасць) тутэйшых жыхароў, праз непаўторную прыроду, нарэшце праз сваю генетычную повязь. Ягоны дзед Ілля (Гальяш) са Слонімшчыны слыў майстрам не толькі пілы і сякеры, з якімі хадзіў у заробкі, але і скрыпкі. Не адзін верш прысвяціў яму ўнук-паэт. Менавіта такім вершам адкрываецца першы самастойны зборнік Міколы Пракаповіча «Неад’емнае» (1982):
Здаваўся бязважкім кляновы смычок
натруджаным пальцам ягоным,
а скрыпку лагодна прымала плячо,
і хата сціхала ўтрапёна.
Рыхтык малюнак з майго маленства! Скрыпка была адна на ўсю маю вялікую вёску і рэдка паяўлялася на вяселлях. Калі ж уключалася ў невялічкі аркестр, дык рабілася галоўнаю, «засланяла» і гармонік, і бубен. Зачароўваў усіх шчымлівы напеў, што зыходзіў, здавалася, з самой музыкавай душы, заўсёды з адценнем журбы, нават калі гучала бадзёрая мелодыя для скокаў. Ці не перш за ўсё яна, скрыпка, увасабленне-сімвал і музыкі, і паэзіі, і мастацтва наогул?..
Гэтае, суб’ектыўнае, успрыманне пераношу на блізкую мне паэзію майго сябра. Так, у вершах Міколы Пракаповіча гучаць «эпічныя» дуда і ліра, зазыўная труба і вячысты звон, аднак яны чаргуюцца, а мінорны голас скрыпкі чуецца найчасцей, водгук яго ўлоўліваеш і ў інтымнай лірыцы, і ў творах грамадзянскіх, публіцыстычных. Яскравы кантрапункт, напрыклад, у такіх радках: «Ты апошні ў мяне — не знікай, астравок неспаганенай веры!» — і тут жа: «Быццам выйшаў адзін з цягніка часам золкім і шэрым».
Зрэшты, прыведзеныя радкі — з верша ўжо сталага паэта, аўтара зборніка з характэрнаю назваю «Мяжа надзеі» (1993), услед за якім паплылі матывы і зусім элегічныя, са скрыпкаю, што не спявае, а толькі «роспачная ўздыхае і слухае». У гады ж, калі ствараліся «Неад’емнае» (1982) і «На кругі свае» (1986), ні час, ні свет, ні будучыня не здаваліся шэрымі, святло пераважала над ценямі, смутак быў тым, што мы называем вядомым аксюмаранам «светлы сум» або, як Мікола Пракаповіч, «белай журбою». Гэта былі гады маладосці, кахання, рамантыкі, якая ў студэнцтве паклікала паэта на сопкі ў Сібір, а пасля філфака Брэсцкага педінстытута — углыб Палесся.
Настаўнічанне ў палескай глыбінцы, потым працяглая, у чатыры дзесяцігоддзі, праца тэлежурналіста, пазнанне самабытнасці краю ў людзях, у прыродзе, сярод якой жывуць, у іх гісторыі і культуры моцна паўплывалі на творчасць паэта, узбуйнілі і паглыбілі яе. Найперш — духоўна ўзбагацілі самога аўтара. Таленавітасць народа не цуд, а неад’емная рыса, што складвалася і развівалася цягам многіх стагоддзяў, народнае мастацтва — яе праяўленне ў людзях найбольш здольных. Тое самае і з азначэннем паэзіі, калі без ідэалізацыі: гэта адна з формаў выказвання творчай асобы. Які ты ёсць у сваёй чалавечай сутнасці, такая твая паэзія. Ні больш, ні менш:
Язычнік я.
Другой не маю веры.
І, заварожаны, гляджу,
як тонкае лязо аеру
блішчыць у кропельках дажджу…
…Тут шчырым быць я не баюся.
І, як далёкі прашчур мой,
я зноў надоўга застаюся
сам-насам з небам і вадой.
Сёння язычніцтва, або паганства, з ягоным культам прыроды, роду і продкаў не рэлігійная вера, не света погляд, аднак жа вялізны жыццядайны пласт мінуўшчыны, у якім нарадзілася столькі цудоўных вобразаў міфалогіі і фальклору, адкуль яны перайшлі ў прафесійную літаратуру і дасюль сілкуюць яе сюжэтамі, метафарамі і г. д. І калі сучасныя паэты, у тым ліку Мікола Пракаповіч, не цураюцца біблейскіх матываў, дык «індустрыяльнай» паэзіі ў нас так і няма, як бы ў нядаўнім мінулым ідэолагі ні заклікалі творцаў ісці ў нагу з «жалезным поступам сацыялізму». Куды прывёў гэты поступ, мы добра ведаем… На бяздумную ды бяздушную меліярацыю, як і на чарнобыльскую бяду, берасцейскі паэт адгукнуўся адным з першых, і адразу ж трывога за будучыню роднай, такой любай яму зямлі стала скразною ў ягоных вершах і паэмах. Яна яшчэ больш абвастрыла погляд паэта-патрыёта на гістарычны лёс народа, на незлічоныя і шматгранныя праблемы сучаснасці. Добра, заўважу пры гэтым, што не ўмясцілася яна ў пракруставым горне публіцыстыкі, не шуганула толькі адкрытым, хай і палымяным, словам. Як лірык Мікола Пракаповіч заўсёды дбаў пра глыбіню, вобразнасць і душэўнасць сваіх твораў, таму кранаюць сэрца чытача, напрыклад, паэма «Неад’емнае» са славутымі маналогамі, «Казкай пра чорта» ды іншымі раздзеламі, паэма «На кругі свае» з трапяткім вобразам белай птушкі — пракаветнага духу Айчыны, змястоўныя баладныя цыклы гістарычнай тэматыкі, многія самабытныя вершы пра мову, тую самую «старую, якая не хоча паміраць» (Ніл Гілевіч). Ніхто, здаецца, так па-сучаснаму і так «па-свойму» не пісаў пра стаўленне да роднай мовы сённяшніх маладых спажыўцоў-пустадомкаў:
…І папыліць у горад,
між кумпякоў і бульбы, —
мазолістых рук набыткаў, —
у торбах, у сумках модных,
каторы ўжо раз забытая
мова мая — боль мой.
Вельмі шкада, вядома, што апошнім, і немалым ужо, часам ліра (скрыпка) Міколы Пракаповіча маўчыць ці зрэдзь «правярае» струны. Скончылася «мяжа надзеі» на адраджэнне Айчыны і духу народа? Або на шчодрасць сваіх лістападаў? І ўсё ж гэта не азначае, што схаладнела душа. Яна, цёплая і жывая, шчыміць адзінотаю і, як раней, цягнецца да палескай прыроды, некранутыя астраўкі якой дзе-нідзе захаваліся, да мудрых і творчых людзей Палесся, хоць іх, на жаль, таксама ўсё менш, да нездрадлівых сяброў і сваіх вучняў-паслядоўнікаў, нарэшце, да Слова — уласнага тэлеэфірнага і пісанага іншымі ў кніжках. Да кніжак многіх землякоў ён мае наўпроставае дачыненне, як да ўжо згаданага «Трохперсця», як да анталагічнага зборніка берасцейскай паэзіі «Дзядзінец» або калектыўных зборнікаў твораў пачаткоўцаў, укладзеных ім. З ліку літгурткоўцаў, што займаліся пры абласным Доме моладзевай творчасці пад апекаю Міколы Пракаповіча, даўно сцвердзілі сябе яркімі паэтамі Максім Шчур, Ярына Дашына, Сяргей Прылуцкі. Літаральна летась, дзякуючы яму, укладальніку і «прадзюсеру», пабачыў свет зборнік «… І нараджалася Слова» з твораў былых і цяперашніх супрацоўнікаў тэлерадыёкампаніі «Брэст». Сярод аўтараў — Міхась Рудкоўскі, Васіль Жуковіч, Ніна Загорская, Уладзімір Ягоўдзік, Таццяна Сапач…
Ну а ўнёсак у айчынную паэзію ўласнымі творамі — хіба ён малы? Не цягне на шматтомнік, аднак жа значны, і найперш — у патрыятычную лірыку, а таксама ў лірыку кахання. У датклівага чытача на слыху, думаю, шмат якія інтымна-спавядальныя радкі Міколы Пракаповіча — ад «я спяшаўся лугамі роснымі да даросласці напрасткі» і да «з раніцы дворнікі спаляць на лісці абцасікаў след».
Перабіраю адносна новыя паэтавы вершы і шукаю пільна патрэбны для канцоўкі майго эсэ. Вось ён, «Дыялектыка». Адценняў сумна-іранічных знарок не заўважаю — мяне радуе вось гэта:
…хапаю на поўныя грудзі
звонкі марозны ранак,
і як не было адчаю,
тупога падвальнага болю, —
я зноў залатога лісця,
пунсовых рабін абраннік!
Як мага часцей такіх настрояў, сябра, ва ўсіх тваіх наступных лістападах!*
Алесь КАСКО,
лаўрэат літаратурнай прэміі
імя Аркадзя Куляшова
* 1 лістапада 2018 года Мікола Пракаповіч адзначае сваё 70-годдзе (рэд.).
ЗМЕСТ Паглядзець
Што зжылося з лістападам. Да творчага партрэта Міколы Пракаповіча. Алесь Каско
Белая вежа мрояў
* * * Ты з’яўляешся на світанні…
* * * Ліпень. Чмялі. Саламяны падстрэшак…
Журавы
Дзяцінства
Лёнік
Першы дарослы страх
* * * Язычнік я…
* * * Майскі вечар, сіні вечар…
* * * Я самы шчаслівы сёння…
* * * За вакном галінка арабіны…
У Белавежы
* * * Свет таемны — няма пачатку…
Саяны
* * * Рассыпаў над сопкамі вечар…
* * * Жыццё падарыла нам дзіва…
* * * Калі ліхалецце знянацку…
Вырай
У Асобавічах
Паведамленне сіноптыка. 22 чэрвеня
* * * Адолець можна ўсё…
* * * Якая поўня!..
Дантон
* * * Не дакарай за доўгае маўчанне…
Папараць-кветка
Жывіца
Скрыпка
Ранішняя казка для цябе
* * * Я спяшаўся лугамі роснымі…
* * * У яе на шчаках румянец…
* * * Была…
* * * Усё не так у гэты вечар…
* * * Зноў я тут наездамі, транзітам…
* * * Я вуліцамі кружу…
Неад’емнае. Паэма
Па Краі — з краю ў край
* * * Праз белае, белае поле…
Ходзікі
* * * О, як далёка занясло мяне!..
Спяваюць жанчыны
Медаль
Памяць
Маці
* * * Прадвесне. Бэзавы світанак…
* * * Мы зноў на шчаслівай мяжы…
Прысвячэнне
* * * З вакзалаў пачынаюцца дарогі…
* * * Змірыцца з тым, што больш нічога…
* * * Пад сэрцам у цябе заб’ецца вечнасць…
Радавод
* * * Выццё сірэны не ўстрывожыць горад…
Дарога, якой не было
* * * Сонца заходзіць…
* * * Над Берасцем світанак…
* * * Чароўная восень Палесся…
Мой сын малюе
* * * Няўмольны час!..
Пытанне сына
* * * Яшчэ зіме калючым ветрам…
Дзве размовы з сынам пра Радзіму
Сяброўскі трыпціх
У самалёце
Варна
Сябрына
Коляды ў Берасці
* * * І зноў наперадзе дарога…
* * * Недзе тут канчаецца зіма…
* * * Дзень прамільгнуў, як знічка…
* * * То весняе сонца свеціць…
* * * У калаўроце шматгалосым…
* * * — Раскажыце што-небудзь харошае…
* * * Не табой пачынаецца ранак…
* * * Вось і ўсё. Закончыўся раман…
* * * Вытчы, ткачыха, мне долю…
Песня лёсу
* * * Я ўпарта латаю лодку…
На кругі свае. Паэма
Мяжа надзеі
* * * Спіць мой сын…
Плёшча
Палеская песня
* * * Я іду скрозь жывое людское трысцё…
* * * Было балота — даліна ворная…
Балада сорак пятага года
Элегія
* * * Жар-птушку за хвост злавіць…
Вяртанне дадому
Бабіна лета
* * * У клопатах, у шумнай мітусні…
У лялечным тэатры
* * * Не развітацца з мараю…
* * * Калі сціхае мітусня вакзалаў…
Маналог прыпражнога каня
* * * Міне, збуяе лета…
* * * Дажджы нас з табой аддзялілі ад свету…
* * * Рэклам неонавы разліў…
* * * Восень падлічыць страты…
Вёскі
Ганчар
Спроба першай малітвы
* * * Мы шлях выбіралі самі…
Вяртанцы
Паэтка
Мова
* * * Вершы перастаў пісаць мой сябра…
Крыж Еўфрасінні Полацкай
Восеньская сябрына
* * * Раскажы мне, надзея, казку…
* * * Быццам не мялі нявер’я сцюжы…
У майстэрні сябра
* * * Лістапад успаміны гукае…
* * * Радасць сустрэч праміне…
* * * …А восень са шчодрасцю лета…
* * * Ні душы…
Неба
Партрэт
Калыханка
* * * Было каханне — і сплыло…
* * * Лёд зжаўцелы. Набраклы след…
Элегія шматкроп’яў
* * * Застаўся толькі голас твой…
* * * Вачэй тваіх вясёлыя смяшынкі…
Роднае
* * * Які паэтычны туман…
Малітва адчаю
Будова нанова
Зона
Афганская вясна
* * * Дзень пачынаўся квола…
Дэфіцыт. Замалёўка з натуры
Кошка
* * * Лютавалі ў Шчэціне каты́…
Споведзь
Перасяленне
* * * зорнае неба…
* * * На стале — «Белая Русь»…
* * * Дзьмухавец на далоні сусвету…
* * * Вечар…
На Міколу
Сон перад тэлевізарам
* * * На мяне глядзіць з люстэрка…
Размова ля вясковай крамы
Натхненне
* * * Гэта ўжо здаралася са мною…
* * * Начная электрычка…
Знакі прыпынку, або Маналог правінцыйнага літаратара…
У часопіс «Крыніца»
* * * Як лёгка не збываюцца надзеі!..
Чаканне
Вялікі паход
* * * Ты апошні ў мяне — не знікай…
* * * Б’ёмся, як рыба аб лёд…
Двайнік
Роспач
* * * Забудзь, што ёсць сябры…
* * * Як чакаў ты гэтае сустрэчы!..
Прыходзіў час. Паэма
Літары на літоўцы
* * * Загарну касу ў транспарант…
Пагоня
Запавет
Ісціна
Доля
Воўк
Марыя
Ветэран
Лірнік
Шляхі
Водгулле
Спадарыня Вікторыя
Палешукі
Гара
Дзяды
Пераступаю парог…
Сляза
* * * …і вусны папросяць знямела…
* * * Якою адмераць мерай…
* * * Абдымі мяне, абдымі…
* * * Ужо нішто не паратуе нас…
* * * Няма мяне — ні дома, ні ў сяброў…
Сур’ёзны жарт
Дыялектыка
* * * Пасля надзей — спустошанасць і боль…
Грамніцы
* * * — Я, здаецца, Вас кахаю…
Імпрэсія
* * * Хораша ў бабіным леце…
* * * Роспачнай віхуры немата…
* * * Я сам ляцеў у клетку рук тваіх…
* * * Паміж мной і табой…
* * * Ты займала столькі месца ў маёй душы…
* * * Маё цела…
* * * Мне смешна…
* * * Я губляю цябе, губляю…
* * * Усміхніся, восень…
* * * Шляхам далёкіх венедаў…
* * * Я не цябе кахаю…
* * * Ты памірала ў маёй душы…
* * * Грамніцы, спадарыня, — то не вясна…
* * * Недзе за гэтым светам…
* * * Мы нават маўчым…
* * * Сярод шматлікіх надпісаў…
Крыж
* * * Як светла няпэўніца-восень…
Галасы берасцейскага дзядзінца. Паэма
Я яшчэ жыву
Развітанне
* * * Лямпу патушу. Прысяду…
* * * Мы прычакалі гэтую пару…
* * * Пайшоў — і ніхто не пакліча ўслед…
* * * Нікому не патрэбны — ну, нарэшце…
* * * Памерла Ніна…
* * * Час няўмольную справу давершыць…
* * * Спяшаемся, мінаем лістапады…
* * * У галаве, бы ў веснім небе, — чыста…
Вёсачка
Без бацькі
* * * Сплывае пясочкам падмурак у хаце…
Нядзельная замалёўка
* * * Напачатку вабіла нязнанае…
* * * У продкаў была…
Час
