Альманах. — Мінск: Галіяфы, 2014. — 334 с.
Большасць тэкстаў, змешчаных у альманаху, прысвечаная выбітнаму беларускаму дзеячу Тадэвушу Рэйтану (1740—1780). Зміцер Юркевіч, Уладзімер Варанец, Алесь Жлутка, Здзіслаў Сіцька, Вольга Гарбачова і многія іншыя даследуюць спадчыну легендарнай асобы Рэйтана. У нумары таксама ёсць проза Юрыя Станкевіча, Мікалая Плавінскага, Георгія Барташа, гутарка з філосафам Валянцінам Акудовічам, бумбамлітаўскія дзённікі Віктара Жыбуля. Напрыканцы альманаху прадстаўлены новы раздзел пад назвай “Не-Тэксты”, дзе прадстаўленыя фотаматэрыялы.
ISSN 2306-6396
ЗМЕСТ Паглядзець
Зміцер ЮРКЕВІЧ. Прадмова
(быць)
Уладзімір ВАРАНЕЦ. Пагудкі
Юры СТАНКЕВІЧ. Песня пра Леніна
Зміцер ГУД. Гара на даляглядзе
Мікалай ПЛАВІНСКІ. Змяіны замак
Не гучыць блюз надвячоркам у верасні
Алесь БЫЧКОЎСКІ. Помста
Адам ШОСТАК. Вяртанне ў СССР
Кастусь КАСЯК. Чарназём
Беларускі вакзал
Валянцін АНЦІПЕНКА. Генерал Андэрс. Сапраўднае аблічча
(пераклады)
Тадэвуш МІЦІНЬСКІ. У падзямеллях Геванта (фрагмент рамана “Нятота. Таемная кніга Татраў”)
Нільс Хенрык СМІТ. Небакрай над Манхэтанам (фрагмент рамана)
(тэорыя)
Алесь ЖЛУТКА. Рэйтан. Таямніца імя
Фёдар ЧАРНЯЎСКІ. Успаміны. Нарыс пра Валадковічаў, продкаў Тадэвуша Рэйтана з боку яго маці
Здзіслаў СІЦЬКА. Энцыклапедычны палімпсест
Зміцер ЮРКЕВІЧ. Станіслаў Рэйтан. Радавод і жыццярыс
Станіслаў Рэйтан: пісьменнік з роду Рэйтанаў, атрымаўшы вырок на забыццё
Вольга ГАРБАЧОВА. Ганна Герыч з роду Рэйтанаў
Алесь ДУДАР. Вільня ўлетку 1863 г.
Гісторыкі і паўстанцы
Кастусь КАСЯК. Па слядах Ластоўскага
(нетутэйшыя)
Васіль ДРАНЬКО-МАЙСЮК. Пясняр
(«бум-бам-літ»)
Віктар ЖЫБУЛЬ. Дзённік бумбамлітаўца. 1998 г. (працяг)
(акварыум)
Гутарка з Валянцінам АКУДОВІЧАМ. Літаратурных прарокаў ужо болей не будзе
(tabula rasa)
Ніна ДЫДЫШКА. Мроі ў жнівеньскую ноч
Віталь ВОРАНАЎ. Вудзельцы
Зміцер КРЫМОЎСКІ. Terra incognita
(беларушчына)
Павал БУЛАТЫ. Шлях памяці і гонару
Георгій БАРТАШ. Вяльняс
(не тэксты)
УСТУП Паглядзець
Мінула ўжо 240 гадоў з тых драматычных падзей, якія вывелі на першы план беларускай гісторыі асобу Тадэвуша Рэйтана. Але як так сталася, што ні яго асоба, ні той ганебны сойм, які зацвердзіў пад націскам агрэсараў першы падзел Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў (Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага), і да гэтага часу не знайшлі ўсебаковага асвятлення ў нашай гістарыяграфіі?
Не, не скажаш, што пра Тадэвуша Рэйтана, пра Надзвычайны сойм 1773—1775 гг. не пісалі. Пісалі. З вялікай цяжкасцю можна адшукаць тузін артыкулаў, якія раскіданы ў часе. Але да грунтоўных працаў пакуль што рукі ў адмыслоўцаў не даходзілі. Таму і быў задуманы нашай арт-суполкай імя Тадэвуша Рэйтана літаратурны конкурс, які з ахвотай падтрымала выдавецтва “Галіяфы”. Мэты конкурсу — выклікаць цікавасць да асобы нашага нацыянальнага героя, стымуляваць грамадскую думку. Прымаліся матэрыялы не толькі пра Тадэвуша Рэйтана, але і на самыя розныя гістарычныя тэмы, таму гэты нумар альманаха вельмі разнастайны. У склад журы ўвайшлі Уладзімір Арлоў, Зміцер Вішнёў, Міхаіл Галдзянкоў, Ілля Сін і я.
Як так сталася, што чалавек, слава пра якога рэхам адгукнулася ў тыя злавесныя часы ва ўсім свеце, герой, якім ганарыліся сучаснікі, у незалежнай Беларусі застаўся паза ўвагай?
Як так сталася, што на сына гэтай зямлі, які ганарыўся сваім тутэйшым, ліцвінскім паходжаннем, які бараніў межы сваёй Бацькаўшчыны і гатовы быў даць сябе ўкрыжаваць, але выратаваць родны кут, забыліся менавіта тут, на Радзіме? А радавое котлішча Рэйтанаў стала месцам паломніцтва каго заўгодна, але не ліцвінаў або беларусаў?
Варты жалю стан сядзібы роду ў Грушаўцы не выкліча тугі толькі ў чалавека з каменным сэрцам. І пра гэта друкавалі ў нашай прэсе, але амаль безвынікова.
Каб выратаваць сядзібу ад канчатковага знішчэння, наша арт-суполка імя Тадэвуша Рэйтана распрацоўвае і гатовая заняцца здзяйсненнем плана па ператварэнні сядзібы і сядзібнай прасторы ў гісторыка-культурны цэнтр, дзе б меліся пляцоўкі для правядзення мастацкіх, музычных, літаратурных фестываляў і канцэртаў, пленэраў і выстаў, навуковых ды гістарычных пасяджэнняў. А галоўнае — стварэння музейных экспазіцый, якія маглі ахапіць трохсотгадовы перыяд гісторыі роду і разам з тым гісторыі нашай краіны з XVII па XX ст.
А месца гэтае з цягам часу, з вяртаннем Тадэвуша Рэйтана з гвалтоўнага “выгнання” з нашай памяці, павінна стаць Святыняй для людзей, якія ведаюць словы “гонар”, “павага”, “мужнасць”. Для людзей з вялікім сэрцам і шырокай душой. Бо толькі яны зразумеюць учынак Тадэвуша, яго апошнія словы і той стан, у якім апынуўся герой-самотнік, калі выступіў адзін супраць варожага мора і таму быў забіты тымі ворагамі ў сваёй любай Грушаўцы.
Забіты — але ён не здрадзіў ні на крок. Забіты — але ён ахвяраваў сабой, выратаваўшы гонар цэлага народа. Выратаваўшы гонар Чалавека!
Забіты — але ён даў надзею нашым продкам, нам і нашым нашчадкам!
Нездарма за тыя гады, што мінулі з моманту загадкавай смерці Тадэвуша Рэйтана, быў створаны пэўны яго культ у выглядзе мастацкіх твораў: карцін, вершаў, паэмаў, драмаў, спеваў. Да таго ж варта дадаць назвы вуліц, школ і школьных дружынаў імя Тадэвуша Рэйтана. Але цяпер гэты культ квітнее толькі ў суседняй краіне, якая больш за нас шануе яго памяць. Ад ганьбы нас ратуе тут адзінае — тое, што памяць пра Рэйтана і пра сотні нашых патрыётаў сціралася з нашай гісторыі прымусова, перапісвалася і прыстасоўвалася для іншых патрэб. Так зацерліся ў нашай памяці і ліцвінскае, а па-сучаснаму беларускае, паходжанне роду Рэйтанаў і самога Тадэвуша, і шматвяковае супрацьстаянне дзвюх частак Рэчы Паспалітай — супольнай дзяржавы Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага, назву якой некаторыя сёння ўжо зусім недарэчна перакладаюць на беларускую мову як “Рэч Паспаліта Польшча”.
Мы вяртаем імя не толькі аднаго чалавека — мы вяртаем трохсотгадовую гісторыю аднаго з найзнакаміцейшых ліцвінскіх родаў — Рэйтанаў. Тых Рэйтанаў, якія на працягу стагоддзяў не толькі супрацьстаялі ворагам, але яшчэ і займаліся асветай, дабрачыннасцю і пісалі кнігі.
Дзякуючы намаганням даследчыкаў вяртаюцца ў гісторыю імёны пляменнікаў Тадэвуша Рэйтана — пісьменнікаў сярэдзіны ХІХ ст. Ганны Герычовай і... Станіслава. Да гэтага часу ў нашым друку няма аніводнай, нават маленькай, нататкі пра ягоную асобу, як і ніводнага перакладу яго твораў.
Варта пералічыць аўтараў, якія тым ці іншым чынам закраналі постаці Рэйтанаў у сваіх працах. Пошукі прывядуць цікаўнага чытача да іх твораў. Гэта З. Сіцька, М. Турыянскі, А. Марціновіч, У. Емяльянчык, С. Чарановіч, Я. Анішчанка, В. Пазднякоў, З. Санько, А. Федарук, Л. Несцярчук...
І усё ж напісана пра Рэйтанаў да крыўднага мала. А калі паглядзець больш уважліва, давядзецца канстатаваць — шмат міфалогіі.
Таму і з’явілася задума сабраць “пад адным дахам” шэраг артыкулаў, якія адным махам дадуць нейкую агульную выяву, запоўняць вакуум.
Цягам 2013 г. у супрацоўніцтве з дзяржаўнымі ўстановамі Беларусі мы тройчы правялі Фестываль “ДАХ”, прысвечаны памяці Тадэвуша Рэйтана. Адзін з фестываляў — у самой Грушаўцы. У выніку з’явіўся шэраг адпаведных артыкулаў у СМІ, была знятая дакументальная стужка “Тадэвуш Рэйтан. Беларускі Дон Кіхот” з цыклу “Зваротны адлік” канала “ОНТ”. А за год да гэтага выйшаў фільм “Зямля беларуская: Высокія ноты Ляхавіцкае шляхты”. Гэта ўсё тыя знакі, што сведчаць: рух распачаўся! Рух “знізу”, рух аматараў Рэйтана — мастакоў, кінарэжысёраў, літаратараў.
Таму мы заклікаем усіх цікаўных падтрымліваць хвалю — шукайце, пішыце, стварайце, здымайце і малюйце! Бо гэта праца дзеля Беларусі, дзеля нашай краіны, дзеля Будучыні!
І памятайце: асоба Тадэвуша Рэйтана стаіць вышэй за ўсе палітычныя плыні, яна належыць усёй нашай Бацькаўшчыне, усяму Чалавецтву!
Зміцер Юркевіч
