Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. №39: Навукова-папулярны альманах аб беларускай эміграцыі. — Belarusan Institute of Arts and Sciences: New York—Mіensk, 2018. — 796 с.
ISBN 978-0-9722020-7-7
Гэты том працягвае сэрыйнае выданьне ЗАПIСЫ, запачаткаванае ў 1952 г. Першыя 6 тамоў у 1952—1954 гг. выйшлi ў Нью-Ёрку; 5 наступных — у 1962—1970 гг. друкавалiся ў Мюнхэне. З 12-га (1974) да 24-га (1999) тому ЗАПIСЫ друкавалiся ў Нью-Ёрку. Ад 2002 г. ЗАПIСЫ — сумесны нью-ёркска-менскi праект.
Асноўная тэма гэтага тому альманаху —
“Амэрыканская гісторыя” — прадстаўленая тэкстамі пра розныя аспэкты беларускай прысутнасьці ў ЗША.
АД РЭДАКЦЫІ Паглядзець
Сёлета адзначаецца стагодзьдзе абвяшчэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі. “Запісы БІНіМ” робяць уласны ўнёсак у адзначэньне гэтага юбілею, публікуючы ўспаміны “Чутае, бачанае, перажытае” ўдзельніка Першага Ўсебеларускага кангрэсу 1917 г., які пасьля Другой сусьветнай вайны апынуўся на Захадзе, — Язэпа Гладкага (Адама Варлыгі, 1890—1972). Гэта не друкаваныя раней мэмуары пра дзяцінства на роднай Лагойшчыне, Першую сусьветную й міжваеннае жыцьцё ў савецкай Беларусі, настаўніцкую працу й уцёкі ад рэпрэсіяў, Другую сусьветную й выезд у Нямеччыну. Публікацыя ўспамінаў Адама Варлыгі — гэта яшчэ й нашая даніна павагі й любові нядаўна адышоўшаму сябру, колішняму рэдактару “Запісаў” і атрымальніку “Ўдзячнасьці БІНіМу”, мовазнаўцу Зьмітру Саўку, які рыхтаваў тэкст да друку, рэдагаваў яго.
Асноўная ж тэма сёлетняга альманаху — “Амэрыканская гісторыя” — прадстаўленая тэкстамі пра розныя аспэкты беларускай прысутнасьці ў ЗША. У разьдзеле “Архіваліі” зьмешчаныя й перадрукі зь беларускіх пэрыёдыкаў 1920-х гг. артыкулаў, прысьвечаных суродзічам у Чыкага й штаце Мічыган, і выяўленыя гарадзенскім гісторыкам Аляксандрам Горным у маскоўскім архіве лісты Янкі Чарапука й Язэпа Варонкі да дзеячаў Рады БНР у 1923 г. Тут жа падаюцца сьпісы сьвятароў і парафіянаў беларускай царквы Сьв. Юр’я, што дзейнічала ўжо ў паваенным Чыкага, а таксама лісты-сьведчаньні пра беларускія асяродкі ў Нью-Джэрзі й Ілінойсе грамадзкага дзеяча Аляксандра Асіповіча-Асіпчыка. Завяршае разьдзел “Архіваліяў” нарыс пра дыскусію адносна творчасьці Янкі Купалы, што ўзьнікла ў інтэлектуальных колах паваеннай эміграцыі ў сувязі з выданьнем зборніка паэзіі клясыка “Спадчына” (Мюнхен, 1955), і публікацыя артыкула М. Равіча (Янкі Ліманоўскага) “Фальшаваньне Купалы” ў рэчышчы згаданай дыскусіі.
Амэрыканская тэма працягваецца й аўтарамі ўспамінаў у адпаведным разьдзеле альманаху. Тут зьмешчаныя аўтабіяграфічныя тэксты грамадзкага дзеяча й выдаўца беларускага часопісу ў Саўт-Рывэры Жоржа Наумчыка (падрыхтаваныя Андрэем Блінцом), а таксама ўдавы грамадзкага дзеяча й выдаўца, пляменьніка Якуба Коласа Міколы Прускага (1928—2014) Веры Прускай. У гэтай жа рубрыцы месьціцца некалькі мэмуарных камэнтараў-згадак Вітаўта Кіпеля да гісторыі беларускага скаўтынгу і ўласных кантактаў з Васілём Быкавым.
Разьдзел “Эпісталярыі” сёлета прадстаўлены вялікай падборкай лістоў грамадзкага дзеяча Ўладзімера Бакуновіча да ягонага сябры Янкі Запрудніка пра беларускае студэнцкае жыцьцё ў Лювэне, сямейныя і грамадзкія падзеі ў Нью-Джэрзі, Мічыгане.
У сёлетніх “Запісах” зьявілася новая рубрыка “Людзі кнігі”, дзе публікуюцца дасьледчыя тэксты эміграцыйных аўтараў з мэтай іх пераасэнсаваньня і ўвядзеньня ў больш шырокі навуковы ўжытак. Асноўныя сёлетнія аўтары гэтай рубрыкі таксама амэрыканскія беларусы. Тут зьмешчаныя дасьледаваньні Часлава Будзькі й Леаніда Галяка, прысьвечаныя раньняй беларускай гісторыі, разам з камэнтарамі й рэфлексіямі адносна іх сучаснага айчыннага гісторыка Сяргея Емяльянава. Таксама ў разьдзеле пададзены беларускі пераклад прадмовы Зоры Кіпель да англамоўнай публікацыі “Беларускага Трышчана” (Нью-Ёрк — Лондан, 1988) і рэфэрат пра гісторыю Сьвіслацкай гімназіі, зроблены чыкагскім беларусам Вацлавам Пануцэвічам.
У працяг амэрыканскай тэмы й апублікаваных у “архіваліях” лістоў Янкі Чарапука й Язэпа Варонкі ў разьдзеле “Архіў” пададзенае апісаньне дакумэнтаў гэтых дзеячаў, што разам зь іншымі паперамі БІНіМу былі перададзеныя ў Беларускі дзяржаўны архіў-музэй літаратуры й мастацтва ў Менску.
“Установы” прадстаўленыя ў сёлетніх “Запісах” адноўленай Лявонам Юрэвічам на падставе пратаколаў гісторыяй заснаваньня навуковай арганізацыі беларускай паваеннай эміграцыі — Крывіцкага (Беларускага) навуковага таварыства Пранціша Скарыны, ініцыяванага Янкам Станкевічам, а таксама двума тэкстамі, прысьвечанымі Беларуска-Амэрыканскаму задзіночаньню. Віталь Зайка напісаў нарыс-успаміны пра падзеі ў БАЗА ў 2007—2011 гг., а побач зьмешчанае інтэрв’ю колішняй старшынькі арганізацыі Ганны Сурмач.
Жанр інтэрв’ю працягнуты і ў адмысловай рубрыцы, дзе зьмешчаная гутарка Натальлі Гардзіенкі зь дзьвюма амэрыканскімі беларускамі Лізай Літаровіч і Надзеяй Запруднік пра асаблівасьці нацыянальных страваў на эміграцыі. Гэтую размову можна лічыць пралёгам да перадруку напрыканцы сёлетняга альманаху ў адмысловым разьдзеле «Кніга ў “Запісах”» адзінай кнігі беларускіх кулінарных рэцэптаў, якая выйшла на эміграцыі (Нью-Ёрк, 1959) — “Вялікалітоўскай (беларускай) кухаркі” Марыі Станкевіч. Да напісаньня прадмовы да гэтай публікацыі далучыўся сын аўтаркі — Вячка Станкевіч.
Безумоўна цікавая ў сёлетніх “Запісах” і рубрыка “Публікацыі”, дзе можна знайсьці й тэкст прафэсара Ірыны Чыкалавай, прысьвечаны амэрыканісту зь Беларусі Ісааку Гурвічу (1860—1924), і артыкул Лявона Юрэвіча пра жанр эпітафіяў у эміграцыйнай літаратуры, і высьвятленьне гісторыкам з Клецку Андрэем Блінцом дакладнага месца нараджэньня прэзыдэнта БЦР Радаслава Астроўскага.
“Будучыя кнігі” ў працяг папярэдняга нумару зьмяшчаюць нізку тэкстаў Макара Краўцова для плянаванага зборніка пісьменьніка. Гэтым разам тут публікацыі, прысьвечаныя жыцьцю й творчасьці паэтаў Уладзімера Жылкі і Ўладзімера Дубоўкі. У гэтай жа рубрыцы прадстаўлены праект выданьня ўнікальнага альбома-даведніка “Беларускія могілкі ў сьвеце”, які рыхтуецца Натальляй Гардзіенкай й Лявонам Юрэвічам.
У разьдзеле “Ўгодкі” публікуюцца ўспаміны-згадкі Лявона Юрэвіча пра свайго выкладчыка мовазнаўцу Фёдара Янкоўскага (1918—1989), яму ж прысьвечаны артыкул Станіслава Станкевіча, а таксама ўспаміны Вітаўта Кіпеля пра мовазнаўцу, пэдагога, сябру БІНіМу Алену Юрэвіч (1928—2006). 70-годзьдзе аднаўленьня Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы на эміграцыі адзначаецца адмысловым артыкулам Натальлі Гардзіенкі.
Адносна сьціпла па колькасьці аўтараў выглядае сёлета рубрыка “Эміграцыязнаўчая сэкцыя на VIІ Кангрэсе дасьледчыкаў Беларусі”, дзе зьмешчаныя даклады Натальлі Гардзіенкі пра іміграцыйную палітыку Канады, Юрыя Грыбоўскага пра дзейнасьць Кастуся Езавітава ў акупаванай Латвіі й Вольгі Зубко пра Янку Геніюша. Затое надзвычай багатая сёлетняя “Кніжная паліца”, дзе зьмешчаныя агляды й рэцэнзіі асобных значных эміграцыязнаўчых выданьняў апошніх гадоў.
Чарговы выпуск альманаху традыцыйна насычаны тэмамі й тэкстамі й спадзяемся, што кожны чытач знойдзе ў ім нешта цікавае.
ЗЬМЕСТ Паглядзець
Ад рэдакцыі
ДА 100-ГОДЗЬДЗЯ БНР
Лявон ЮРЭВІЧ. Пра двух мовазнаўцаў
Адам ВАРЛЫГА. Чутае, бачанае, перажытае
ТЭМА НУМАРУ: АМЭРЫКАНСКАЯ ГІСТОРЫЯ
Архіваліі
Да гісторыі беларускай міжваеннай эміграцыі ў ЗША
Аляксандар ГОРНЫ. “Ідзём ўсё упярод і упярод...”: ліставаньне амэрыканскіх беларусаў з Радай БНР у 1923 г.
Парафіяльныя сьпісы Беларускай праваслаўнай царквы Сьв. Юр’я ў Чыкага (з архіву Міколы Латушкіна)
Аляксандар АСІПОВІЧ-АСІПЧЫК. Лісты
Натальля ГАРДЗІЕНКА, Лявон ЮРЭВІЧ. Змаганьне за Купалу
Успаміны
Жорж НАУМЧЫК. Мае ўспаміны з жыцьця на Беларусі, у Нямеччыне і Амэрыцы
Вера ПРУСКАЯ. Успаміны
Вітаўт КІПЕЛЬ. Эпілёг Згуртаваньню беларускіх скаўтаў на чужыне (ЗБСЧ) ды новыя ініцыятывы маладых беларускіх эмігрантаў
Вітаўт КІПЕЛЬ. Кантакты з Васілём Быкавым
Эпісталярый
Адысея Уладзімера Бакуновіча
Людзі кнігі
Часлаў БУДЗЬКА. Да гісторыі нацыянальнага ўсьведамленьня. Лісты
Леанід ГАЛЯК. Паходжаньне “літоўскіх” князёў
Сяргей ЕМЯЛЬЯНАЎ. Памылкі як урокі: Развагі над двума тэкстамі па беларускай гісторыі
Зора КІПЕЛЬ. Беларускі Трышчан
Вацлаў ПАНУЦЭВІЧ. Пра Сьвіслацкую гімназію й лісты
Архіў
Натальля ГАРДЗІЕНКА. Дакумэнты Янкі Чарапука-Змагара й Язэпа Варонкі з калекцыі БІНіМУ ў БДАМЛіМ
Установы
Лявон ЮРЭВІЧ. Крывіцкае (беларускае) навуковае таварыства Пранціша Скарыны й часапіс “Веда” . . .541
Віталь ЗАЙКА. Да гісторыі БАЗА: перадумовы й разьвіцьцё закалоту 2007-2011 гг.
Пра БАЗА й ня толькі (Гутарка Натальлі Гардзіенкі з Ганнай Сурмач)
Інтэрвію
Беларуская кухня на эміграцыі (Гутарка Натальлі Гардзіенкі зь Лізай Літаровіч і Надзеяй Запруднік)
ПУБЛІКАЦЫІ
Ірына ЧЫКАЛАВА. Ісаак Аронавіч Гурвіч (1860–1924): навуковец-амэрыканiст, публіцыст, грамадзкi дзеяч зь Беларусі ў ЗША
Лявон ЮРЭВІЧ. “Надпіс гэты хто прыкмеце, хай Бога папросе...”
Андрэй БЛІНЕЦ. Аб месцы нараджэння Радаслава Астроўскага
БУДУЧАЯ КНІГА
Макар КРАЎЦОЎ. Пра Жылку й Дубоўку
“Беларускія могілкі ў сьвеце” (альбом-даведнік)
УГОДКІ
Лявон ЮРЭВІЧ. 100 год Фёдару Янкоўскаму
Вітаўт КІПЕЛЬ. “Гістарычны слоўнік беларускай мовы” і ўспаміны пра Алену Казіміраўну Юрэвіч
Натальля ГАРДЗІЕНКА. Сабор у Канстанцы, або 70 гадоў аднаўленьня Беларускай Аўтакефаліі
ЭМІГРАЦЫЯЗНАЎЧАЯ СЭКЦЫЯ НА VIІ КАНГРЭСЕ ДАСЬЛЕДЧЫКАЎ БЕЛАРУСІ
Натальля ГАРДЗІЕНКА. Уплыў іміграцыйнай палітыкі Канады на фармаваньне хваляў
беларускай эміграцыі
Юры ГРЫБОЎСКІ. Культурна-асьветная й грамадзкая дзейнасьць Кастуся Езавітава ў Латвіі падчас нямецкай акупацыі (1941—1944 гг.)
Вольга ЗУБКО. Янка Геніюш і Саюз украінскіх лекараў у ЧСР (1922—1940) (праца й паўсядзëннасьць)
КНІЖНАЯ ПАЛІЦА
Зьміцер МАТВЕЙЧЫК. Успаміны Зыгмунта Мінейкі
Сяргей РУСЕЦКІ. Пра беларускіх артыстаў у расейскім выданьні
Аляксандар СЬЛЕСАРАЎ. Новы дакумэнтальны зборнік аб царкоўным жыцьці беларускай эміграцыі
Віктар СКОРАБАГАТАЎ, Ганна КАРЖАНЕЎСКАЯ, Кірыла НАСАЕЎ, Ігар АЛОЎНІКАЎ. Першы збор твораў: Да выданьня Збору твораў Міколы Равенскага
Ціхан ЧАРНЯКЕВІЧ. Як рабілі галоўную кнігу беларускага замежжа
Ціхан ЧАРНЯКЕВІЧ. Паэт, які перайменаваў “Менск” у “Мінск”
Зьвесткі пра аўтараў
Summary
КНІГА Ў “ЗАПІСАХ”
Натальля ГАРДЗІЕНКА, Вячка СТАНКЕВІЧ. Марыя Станкевіч і яе кніга
Марыя СТАНКЕВІЧ. Вялікалітоўская (Беларуская) кухарка
