Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі / Укладанне, прадмова, каментары Андрэя Бучы, Аляксандра Горнага. — Мінск : Кнігазбор, 2021. — Т. 2, кн. 1. — 272 с. Цвёрдая вокладка.
ISBN 978-985-7227-91-4.
У кнізе апублікаваныя крыніцы па гісторыі беларускага нацыянальнага руху, якія прадстаўляюць вялікую каштоўнасць для беларускай навукі, — пратаколы пасяджэнняў Народнага Сакратарыята Беларускай Народнай Рэспублікі (дзейнічаў у Мінску з лютага па лістапад 1918 года). Гэтыя дакументы захоўваюцца ў Дзяржаўным архіве Расійскай Федэрацыі і дзякуючы гэтаму выданню ўпершыню ўводзяцца ў навуковы ўжытак.
Кніга працягвае распачатую Сяргеем Шупам у 1998 г. серыю "Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі". Аснову першага тому серыі склалі дакументы з Літоўскага цэнтральнага дзяржаўнага архіва. У другім томе будуць надрукаваны дакументы па гісторыі Беларускай Народнай Рэспублікі з Дзяржаўнага архіва Расійскай Федэрацыі.
У апублікаваных дакументах адлюстравана палітычная, культурная дзейнасць урада Беларускай Народнай Рэспублікі, а таксама шматлікія іншыя аспекты гісторыі беларускага нацыянальнага руху ў 1918 г.
Выданне адрасуецца даследчыкам, выкладчыкам, студэнтам, усім, хто цікавіцца гісторыяй Беларусі.
Прадмова Паглядзець
Перад Вамі кніга 1 тома 2 серыі “Архіваў Беларускай Народнай Рэспублікі (далей — БНР)”. Серыю запачаткаваў журналіст і гісторык Сяргей Шупа. У 1998 г. ён апублікаваў дакументы фонду № 582 (“Рада Міністраў БНР”) Цэнтральнага дзяржаўнага архіва Літвы. Гэтыя дакументы склалі том 1 (кнігі 1 і 2)1. У том 2 серыі “Архіваў БНР” увайшлі дакументы з маскоўскага збору дакументаў па гісторыі БНР.
Кніга 1 тома 2 Архіваў БНР — гэта цалкам апублікаваная справа № 2 (Пратаколы пасяджэнняў Народнага Сакратарыята БНР) з фонду № 6063 (Рада БНР), якая захоўваецца ў Дзяржаўным архіве Расійскай Федэрацыі (Государственныйархив Российской Федерации, далей — ГАРФ) у Маскве.
Апублікаваныя ніжэй дакументы з’яўляюцца афіцыйнымі пратаколамі пасяджэнняў урада БНР — Народнага Сакратарыята — за 1918 г., за перыяд, калі дадзеная структура дзейнічала ў Мінску. Народны Сакратарыят Беларусі быў сфарміраваны са складу Выканкама Рады Усебеларускага з’езда 21 лютага 1918 г. паводле І Устаўной граматы, калі, у сувязі з нямецкім наступленнем, Мінск пакінулі бальшавіцкія ор ганы ўлады. Першапачаткова ў яго ўваходзілі 12 народных сакратароў, якія з’яўляліся прадстаўнікамі беларускіх і агульнарасійскіх палітычных арганізацый. Кіраўніком першага складу Народнага Сакратарыята Беларусі быў прызначаны юрыст, дзеяч Беларускай сацыялістычнай грамады Язэп Варонка2. 9 сакавіка 1918 г. пасля прыняцця ІІ Устаўной граматы і абвяшчэння Беларусі народнай рэспублікай, яе ўрад пачаў называцца “Народны Сакратарыят БНР”. 14 траўня 1918 г. Рада БНР даручыла сфарміраваць другі склад урада БНР Раману Скірмунту. Канчаткова новы ўрад быў сфарміраваны і зацверджаны Радай БНР 9 ліпеня 1918 г. Аднак у ходзе асабістых непаразуменняў паміж Я. Варонкам і Р. Скірмунтам першы ўрад БНР так і не перадаў справы другому складу і працягваў сваю дзейнасць. 22 ліпеня 1918 г. быў сфарміраваны трэці склад Народнага Сакратарыята БНР пад кіраўніцтвам Янкі Серады, які дзейнічаў да лістапада 1918 г. 13 лістапада 1918 г. на пасяджэнні Рады БНР на пасаду кіраўніка ўрада быў абраны Антон Луцкевіч, якому даручылі сфарміраваць чацвёрты склад Народнага Сакратарыята, перайменаванага пасля ў Раду Міністраў БНР3. Новы кабінет міністраў быў канчаткова сфарміраваны 22 лістапада 1918 г. Аднак у сувязі з наступленнем бальшавікоў на Мінск, прадстаўнікі ўрада БНР у пачатку снежня 1918 г. вымушаны былі пераехаць у Вільню, а пасля — у Гродна, дзе ўзнавілі сваю працу. З сакавіка 1919 г. урад БНР пачаў працаваць ва ўмовах эміграцыі.
Пратаколы пасяджэнняў Народнага Сакратарыята БНР за 1918 г. доўгі час лічыліся беззваротна страчанымі. Увядзенне ў навуковы зварот гэтай унікальнай гістарычнай крыніцы значна папоўніць нашы веды пра БНР. У прыватнасці, дакументы раскрываюць аспекты міжнароднай дзейнасці ўрада БНР, яго фінансавага стану на 1918 г., адлюстроўваюць паўсядзённасць беларускага нацыянальнага руху ва ўмовах фарміравання нацыянальнай дзяржаўнасці. Апублікаваныя дакументы прымушаюць перагледзець і па-іншаму асэнсаваць многія старонкі гісторыі БНР, якія сёння існуюць у навуковым дыскурсе.
Апублікаваная справа № 2 складаецца са 133 аркушаў. Гэта, за невялікім выключэннем, пратаколы пасяджэнняў Народнага Сакратарыята БНР за 1918 г. (люты — лістапад). Усіх пратаколаў у адпаведнасці з нумарацыяй — 104. Па факце ж, у справе 107 пратаколаў (104 пратаколы + пратаколы №№ 1а, 1б, 5а). Храналагічна самы ранні — пратакол № 1 — датуецца 21 (8) лютага 1918 г., а самы позні — пратакол № 104 — 26 лістапада 1918 г. У справе пратаколы размешчаны паводле храналагічнага прынцыпу, але ж у адваротным парадку — ад позняга (арк. 1 — пратакол № 104) да ранняга (арк. 133 — пратакол № 1).
105 пратаколаў у гэтай справе — машынапісныя. Большасць з іх з праўкамі. Два пратаколы (№№ 1а, 1б) — рукапісныя (напісаныя рукой Леанарда Зайца). Цікава, што пратакол № 1б (арк. 130–130 адв.) напісаны на бланку Журнала пасяджэнняў Савета народных камісараў Заходняй вобласці і фронту («ЖУРНАЛЪ Засѣданій Совѣта Народныхъ Комиссаровъ Западной Области и фронта»). Таксама на бланках, але ўжо іншых, “бээнэраўскіх” (“ЖУРНАЛ Пасяджэння Народнаго Сэкрэтарыяту Беларускай Народнай Рэспублікі”) набраны пратаколы №№ 10, 14, 15, 20, 29, 30–50.
Усе пратаколы аўтарызаваныя. Пратаколы №№ 1, 1а, 1б, 2–5, 5а, 6–58 завераны подпісамі Язэпа Варонкі і Л. Зайца. Пратаколы №№ 59–62 датаваны адным днём — 23 ліпеня 1918 г. І гэта першыя пратаколы, якія завераны не толькі подпісамі Я. Варонкі і Л. Зайца, але і іншых урадоўцаў БНР. Пратакол № 59 завераны подпісамі Я. Варонкі, Канстанціна Езавітава, Івана Серады, Аркадзя Смоліча, Л. Зайца. Пратакол № 60 (Злучанае пасяджэнне Народнага Сакратарыята БНР 1-га і 3-га складу) завераны подпісамі Я. Варонкі, Тодара Вернікоўскага, Васіля Захаркі, І. Серады, А. Смоліча, К. Езавітава, Л. Зайца. Пратакол № 61 (Ліквідацыйнае пасяджэнне 1-га складу Народнага Сакратарыята БНР) завераны подпісамі Я. Варонкі, К. Езавітава, І. Серады, Т. Вернікоўскага, А. Смоліча, Л. Зайца. Пратакол № 62 (першае пасяджэнне кабінета І. Серады) заверана подпісамі І. Серады, В. Захаркі, Т. Вернікоўскага, Л. Зайца. Астатнія пратаколы (№№ 63–104) завераны подпісамі І. Серады як старшыні Народнага Сакратарыята БНР і Л. Зайца як загадчыка спраў. Акрамя таго, гэтыя пратаколы падпісаны тымі народнымі сакратарамі, якія на адпаведным пасяджэнні прысутнічалі (Т. Вернікоўскі, В. Захарка, Павел Трамповіч). Адзіны ўрадовец БНР, чый подпіс стаіць пад усімі пратаколамі — гэта Л. Заяц.
Прыведзеная вышэй інфармацыя дазваляе зрабіць некаторыя заключэнні. Захаваннем і вядзеннем пратаколаў ў кабінетах Я. Варонкі і І. Серады займаўся Л. Заяц, бо гэта быў ягоны непасрэдны абавязак як загадчыка спраў Народнага Сакратарыята БНР. Тэхнічны бок дадзенай работы, на нашу думку, выглядаў наступным чынам. Відаць, спачатку Л. Заяц пісаў пратакол ад рукі. Пасля гэты пратакол набіралі на машынцы. На нашу думку, Л. Заяц падчас перадачы спраў урада Я. Варонкі ўраду І. Серады падрыхтаваў усе пратаколы пасяджэнняў урада Я. Варонкі ў машынапісным выглядзе. Гэтыя пратаколы яны разам з Я. Варонкам і падпісалі. Пачынаючы з 23 ліпеня 1918 г. (пратакол № 59), хутчэй за ўсё, па выніках кожнага пасяджэння Народнага Сакратарыята БНР з чарнавіка набіралі пратакол на машынцы. І ў той самы дзень ці, скажам, перад пачаткам наступнага пасяджэння Народнага Сакратарыята БНР прысутныя на пасяджэнні народныя сакратары падпісвалі адпаведны пратакол.
Такім чынам, можна казаць пра тое, што апублікаваная справа з “маскоўскага” збору БНР была сфарміравана загадчыкам спраў Народнага Сакратарыята БНР Л. Зайцам, праўдападобна, у канцы 1918 г. перад выездам яго з Мінска. На тытульным аркушы справы — уласнаручны надпіс Л. Зайца: “Пратаколы пасяджэнняў Народнаго Сэкрэтарыяту Б.Н.Р.”.
Цяпер паспрабуем высветліць, як і калі гэтая справа апынулася ў Маскве? На гэты конт яшчэ ў 1998 г. у прадмове да сваёй фундаментальнай працы (“Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі”) выказаўся С. Шупа. Ён лічыць, што, найверагодней, дзяржаўныя архівы БНР, а сярод іх і пратаколы пасяджэнняў Народнага Сакратарыята БНР, якія былі адной з самых каштоўных крыніц, паўтарылі шлях урада БНР: праз Гродна ў Берлін4. 29 красавіка 1921 г. шэф Дыпламатычнай місіі БНР у Берліне Андрэй Бароўскі прыняў ад Дзяржаўнага Кантралёра БНР Л. Зайца на часовае перазахаванне архіў Рады Народных Міністраў за 1918–1920 гг. Сярод здадзеных Л. Зайцам А. Бароўскаму дакументаў былі і "пратаколы (104) паседжаньняў Народнага Сэкрэтарыяту за 1918 г.".
У сувязі з цяжкасцямі дзейнасці Дыпламатычнай місіі БНР у Берліне яе шэф, А. Бароўскі, у канцы 1922 г. пераправіў маёмасць Місіі разам з архівамі ў Коўна Вацлаву Ластоўскаму. Вядома, што ў пачатку 1927 г. В. Ластоўскі пераехаў у Мінск. Але пратаколы Народнага Сакратарыята БНР за 1918 г. і цэлы шэраг іншых дакументаў В. Ластоўскі пакінуў у Коўне.
Пра пакінуты ў Коўне архіў Я. Варонкі напісаў у лісце ад 5 чэрвеня 1943 г. Івану Ермачэнку К. Езавітаў. Гэты ліст, апублікаваны архівісткай Ганнай Сурмач, пралівае святло на далейшыя “падарожжы” пратаколаў пасяджэнняў урадаў БНР Я. Варонкі і І. Серады. К. Езавітаў паведаміў, што пасля пераезду ў Мінск архівы і бібліятэка В. Ластоўскага захоўваліся ў Коўне на кватэры ў адной з яго дачок. Праз некаторы час муж дачкі В. Ластоўскага прадаў гэтыя дакументы невядомым асобам іудзейскага веравызнання. Самыя каштоўныя дакументы з архіва В. Ластоўскага набыў агент Рускага замежнага гістарычнага архіва (далей — РЗГА) і праз консульства Чэхаславакіі (далей — ЧСР) у Коўне пераслаў іх у Прагу. Менавіта такім чынам пратаколы Народнага Сакратарыята БНР у 1935 г. трапілі ў Прагу. Падкрэслім, што трапілі гэтыя дакументы на захоўванне не ў Беларускі замежны архіў у Празе, а ў РЗГА ў Празе.
Сфарміраваную Л. Зайцам справу ўзялі на ўлік архівісты аддзела дакументаў пражскага рускага архіва. Справу не змянялі. Пакінулі нават тытульны аркуш, напісаны Л. Зайцам. Адзінае — на тытульным аркушы ўверсе справа паставілі пячатку РЗГА пры Міністэрстве замежных спраў (далей — МЗС) ЧСР і прысвоілі гэтай справе парадкавы нумар 9029. Да 1945 г. справа № 9029 знаходзілася на захоўванні ў Празе.
6 снежня 1945 г. Чэхаславакія перадала пражскі РЗГА ў дар Савецкаму Саюзу. Ужо 13 снежня 1945 г. гэты каштоўны архіўны збор разам з беларускімі матэрыяламі пражскага рускага архіва вывезлі ў Маскву. 3 студзеня 1946 г. зборы РЗГА даставілі ў Маскву і размясцілі ў памяшканнях Цэнтральнага архіва Кастрычніцкай рэвалюцыі СССР (цяпер гэта ГАРФ). Пражскія дакументы трапілі ў склад аддзела сакрэтных фондаў дадзенага архіва. Грыф «сакрэтна» з дакументаў эмігранцкіх архіваў знялі ў 1988 г. Такім чынам, з гэтага часу даследчыкі атрымалі магчымасць працаваць з беларускімі дакументамі былога РЗГА, у тым ліку і са справай № 2 (Пратаколы пасяджэнняў Народнага Сакратарыята БНР) фонду №6063 (Рада БНР).
Прыёмы публікацыі дакументаў.
Ва ўсіх дакументах, якія друкуюцца, цалкам захаваны правапіс арыгінала. На кожны архіўны аркуш маецца адпаведная спасылка. Каментары да дакументаў напісаны на беларускай мове. Надпісы, дададзеныя ад рукі ў машынапісным тэксце, вылучаны курсівам. Тое ж тычыцца і ўласнаручнага подпісу. Словы, у правільным расшыфраванні якіх няма абсалютнай пэўнасці, а таксама адноўленыя па сэнсе словы альбо часткі слоў размешчаны ў [квадратных дужках]. Калі асобнае слова ў напісаных тэкстах расшыфраваць не атрымалася, то пра гэта паведамляецца ў квадратных дужках — [неразборліва]. Аўтарскія падкрэсліванні захаваны. Навукова-даведачны апарат выдання складаецца з прадмовы, іменнага і геаграфічнага паказнікаў. Прыведзены спіс выкарыстаных скарачэнняў і абрэвіятур.
Дакументы, якія друкуюцца ў гэтым выданні, выяўлены ў Дзяржаўным архіве Расійскай Федэрацыі Аляксандрам Горным. Пратаколы 1а (арк. 131–132) і 1б (130–130 адв.) набраў С. Шупа. Таксама С. Шупа дапамог у прачытанні некаторых слоў і словазлучэнняў з аркушаў 6–10 адв., 34, 68–72 адв., 118–118 адв. Пратаколы №№ 67–70, 80–83 набрала Карына Гінько. Усе астатнія дакументы набралі і апрацавалі Андрэй Буча і Аляксандр Горны.
Выказваем шчырую падзяку Аляксандру Кузняцову — за дапамогу ў сканаванні апублікаваных дакументаў і іх перасылцы з Масквы ў Мінск; Вользе Волкавай, Віталю Карнелюку, Ігару Пушкіну, Алесю Пашкевічу — за кансультацыі па асобных аспектах гісторыі беларускага нацыянальнага руху ў 1918 г.
