Генерал, які дайшоў да Беларусі. Жыццяпіс Кіпрыяна Кандратовіча / Леанід Лаўрэш. – Гродна: ЮрСаПрынт, 2018. – 154 с.
ISBN 978-985-7134-47-2
Кніга з’яўляецца вынікам амаль што дваццацігадовых пошукаў інфармацыі пра выбітнага дзеяча БНР, генерала ад інфантэрыі, Кіпрыяна Антонавіча Кандратовіча (1859–1932).
Кніга будзе цікавай аматарам біяграфій, краязнаўцам і прафесійным гісторыкам, таксама ўсім чытачам, якія цікавяцца беларускай мінуўшчынай.
ЗМЕСТУступнае слова
(Дарота Міхалюк)Ад аўтара
Дзяцінства і юнацтва
Руска-турэцкая вайна, акадэмія
Паўстанне “баксёраў”
Руска-японская вайна
Паміж войнамі
Першая сусветная вайна
Беларускае войска
У Парыжы
У Гародне
Дадаткі
УСТУПНАЕ СЛОВА Паглядзець
На стагоддзе абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі ў рукі чытача патрапляе біяграфія генерала Кіпрыяна Кандратовіча, ветэрана руска-турэцкай, руска-японскай і Першай сусветнай войнаў, які ў 1917 г. далучыўся да беларускага нацыянальнага руху і стаў абаронцам незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі, абвешчанай 25 сакавіка 1918 г. Вяртанне на старонкі гісторыі гэтай постаці адбылося дзякуючы пісьменніку і гісторыку Леаніду Лаўрэшу, які ўжо каля дваццаці гадоў даследуе лёс генерала і публікуе працы пра яго жыццё. Ягонай заслугай з’яўляецца адшуканне магілы генерала, пахаванага каля царквы ў Воранаве.
Прадстаўленая ў кнізе біяграфія генерала значна шырэйшая за папярэднюю, выдадзеную ў 2007 годзе. Праца мае высокую навуковую каштоўнасць, бо падмацаваная дакументамі і добра напісаная. Аўтар рупліва прааналізаваў вялікую колькасць крыніц: дакументы, прэсу, успаміны, і навуковыя працы. Крок за крокам мы даведваемся пра лёс генерала Кандратовіча, які жыў у складаныя часы ўпадку і скону Расійскай імперыі ды фармавання новай палітычнай карты Усходняй Еўропы.
Леанід Лаўрэш праводзіць чытача праз дзяцінства і маладосць генерала, які нарадзіўся ў 1859 годзе у Зінавічах (Лідскі павет), апісвае яго сямейнае кола і школьныя гады ў Лідзе, а потым вучобу ў 2-й Канстанцінаўскай вучэльні і Мікалаеўскай акадэміі Генеральнага штаба. Аўтар цікава піша пра прыступкі вайсковай кар’еры Кандратовіча, ілюструючы пры гэтым яе ўспамінамі сучаснікаў. Чытач пачуе галасы асобаў, якія ведалі Кандратовіча ў розныя часы ягонай вайсковай службы на Далёкім Усходзе: падчас паўстання баксёраў у Пекіне ў 1899–1901 гг. Ці руска-японскай вайны 104–1907 гг. Чытача будуць весці па кнізе сведчанні вайскоўцаў пра генерала, якія розняцца ад прыхільных да не вельмі станоўчых. Гэта датычыць і яго дзейнасці на пачатку вайны ва Усходняй Прусіі ў 1914 годзе і ў часе падрыхтоўкі да бітвы каля возера Нарач у 1915 г. Пасля гэтага аўтар паказвае чытачу драматычныя падзеі рэвалюцыі, якія адводзілі армію далёка ад рускіх вайсковых традыцый, да якіх быў прызвычаены генерал высокага ўзроўню – дэмакратызацыі арміі і нацыяналізацыя вайсковых частак.
Генерал Кандратовіч зрабіў свой выбар – далучыўся да беларускага нацыянальнага руху і ўвосень 1017 г. узначаліў Беларускую Цэнтральную Вайсковую Раду. Ён не ўзяў на сябе рашэнне пра стварэнне беларускага войска, што не дадало яму сімпатыі з боку маладых, энергічных афіцэраў і прывяло да адстаўкі з пасады. Аднак генерал Кандратовіч не збочыў з абранай дарогі. У 1918 г. мы бачым яго ў другім урадзе БНР, створаным Раманам Скірмунтам, а на наступны год ён ствараў беларускія вайсковыя фармаванні пры літоўскім урадзе, а потым быў чальцом дэлегацыі БНР на мірнай канферэнцыі ў Парыжы. Нейкі час генерал жыў у Парыжы, дзе – як вынікае з апошніх даследванняў Леаніда Лаўрэша – нарадзіўся яго пазашлюбны сын Уладзімір, чалавек трагічнага лёсу.
Апошнія гады жыцця генерал Кандратовіч правёў у Польшчы. Пасяліўся ў Гародне пад Лідай разам з нашмат малодшай за сябе жонкай Адай фон Рыхтэр, з якой пашлюбаваўся ў 1910 г. у Тыфлісе, калі камандаваў 1-м Каўказскім корпусам. Яго насычанае падзеямі жыццё скончылася ў апошні дзень кастрычніка 1932 г.
На вялікі жаль, генерал не пакінуў пасля сябе ўспамінаў, без чаго цяжка тлумачыць прычыны яго ўчынкаў і цалкам зразумеў асобу. Аднак жыццяпіс, створаны Леанідам Лаўрэшам, дазваляе сістэматызаваць біяграфію генерала, які перайшоў на службу БНР.
Вельмі жадаю прыцягнуць увагу ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй Беларусі пачатку XX ст., да гэтага незвычайна цікавага для аматараў біяграфій, краязнаўцаў і прафесійных гісторыкаў тэкста. Аўтар не толькі з захапленнем праводзіць нас праз жыццё генерала Кіпрыяна Кандратовіча, але таксама дзеліцца з чытачом этапамі сваіх пошукаў і даследванняў і паказвае, якой надзвычай захапляльнай можа быць праца гісторыка.
Дарота Міхалюк,
Універсітэт Мікалая Каперніка ў Торуні
АД АЎТАРА Паглядзець
З канца 2000 г. я дакладна ведаў, што сям'я генерала Кіпрыяна Антонавіча Кандратовіча гаспадарыла ў маёнтку Гародна на Лідчыне (зараз – Воранаўскі раён). Увесну 2000 г. мы з сябрамі выехалі ў краязнаўчую вандроўку і амаль што першы апытаны намі жыхар Гародна (Пагородна) накіраваў нас да Уладзіслава Янавіча Струкеля (1916–2008?), чалавека, які яшчэ хлопчыкам служыў у маёнтку Кандаратовічаў, а ў 1932 г., як служка, удзельнічаў у пахаванні генерала. У 1998 г. ён паказаў унуку генерала Кандратовіча Джорджу Рэйнi месца пахавання на расцярушаных лідскіх праваслаўных могілках і потым удзельнічаў у перазахаванні парэшткаў у Воранава на гарадскіх могілках. Уладзіслаў Янавіч расказаў нам пра тое, што помніў пра жыццё маёнтка Гародна ў 1930-х гг. і падрабязна апісаў месца на воранаўскіх могілках, дзе трэба было шукаць магілу. Пафатаграфаваўшы парк і капліцу маёнтка, мы паехалі ў Воранава і хутка знайшлі магілу генерала. Інфармацыя, якую захоўваюць файлы першых здымкаў магілы беларускага генерала лічбавай камерай, сведчаць, што яны былі зроблены 17 сакавіка 2001 г. у 13.12. Стоячы тут, мы ўсведамлялі, што ўпершыню з 1930-х гг. над магілай генерала ад інфантэрыі знаходзяцца людзі, якія прыйшлі, каб запаліць знічку і аддаць даніну памяці і павагі выбітнаму дзеячу БНР, аднаму з тых, хто зрабіў нашу Бацькаўшчыну незалежнай.
Часопіс “Спадчына” адразу ўзяў наш артыкул, у якім упершыню, яшчэ фрагментарна, падавалася біяграфія генерала і ўказвалася месца яго пахавання, у тым жа часопісе на вокладцы былі надрукаваны каляровыя здымкі магілы Кіпрыяна Кандратовіча. Ужо ў траўні 2000 г. парэшткі славутага беларуса былі яшчэ раз перазахаваны, і зараз магіла генерала Кандратовіча знаходзіцца каля воранаўскай царквы.
Пасля было шмат маіх публікацый, з якіх можна вылучыць кніжку пра генерала і найбольш грунтоўны артыкул пра яго ў альманаху “Асоба і час”.
Атрымалася так, што праца сталася не дарэмнай. І вельмі прыемна, што зараз асоба генерала Кандратовіча добра вядома ў Беларусі, пра яго здымаюць дакументальныя фільмы, выпускаюць рэкламныя плакаты, а ў Мінску прайшла ўжо “трэцяя канферэнцыя, прысвечаная памяці генерала Кандратовіча”.
За апошні час у мяне назапасілася шмат новай інфармацыі, што і прымусіла паклапаціцца пра другое, пашыранае і перапрацаванае, выданне кнігі пра земляка. Добра, што кніга выходзіць у 100-гадовы юбілей абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі – падзеі, з якой пачалася незалежнасць нашай Радзімы і да якой Кіпрыян Кандратовіч мае самае непасрэднае дачыненне.
