Пераклад з італьянскай Змітра Коласа. — Мінск: Зміцер Колас, 2008. — 134 с. — (
Галерэя чалавечай думкі).
ISBN 978-985-6783-47-3
"Уладар" — найбольш вядомы твор Нікало Мак’явэлі (1469—1527), выбітнага італьянскага палітычнага дзеяча і мысляра, філосафа і літаратара эпохі Адраджэння.
Пераклад зроблены з выдання
Niccolo Machiavelli. Il Principe e opera politiche minori (Firenze, Successori Le Monnier, 1888).
Артыкул пра аўтара ў Вікіпэдыі
Уступ да каментароў (замест прадмовы)
Паглядзець цалкам
Нікало Мак’явэлі, чый бацька Бэрнарда быў доктарам права і папскім скарбнікам, атрымаў выдатную адукацыю, дзякуючы якой меў шырокія веды ў лацінскай і італьянскай класіцы. Нарадзіўся ён у Фларэнцыі ў 1469 г., калі горад перажываў уздым і дзякуючы палітыцы свайго ўладара Ларэнца Медычы Цудоўнага быў цэнтрам італьянскага Адраджэння. Аднак у 1492 г. Ларэнца памёр. Незадоўга да смерці ён наблізіў да сябе манаха Саванаролу, які ў сваіх пропаведзях заклікаў да сацыяльных рэформаў, чым хутка прывабіў да сябе народ. У 1494 г. у Італію са сваім войскам прыйшоў французскі кароль Карл VІІІ. Ларэнцаў сын П’еро не змог супрацьстаяць яму і саступіў значную частку фларэнтыйскіх уладанняў. За гэта фларэнтыйцы абвінавацілі яго ў здрадзе і выгналі з горада. Так улада ў Фларэнцыі перайшла ад роду Медычы да рэспубліканскага ўрада, а яе кіраўніком фактычна стаў Саванарола. У гэтых варунках Мак’явэлі ў 1494 г. упершыню прыйшоў на дзяржаўную службу.
На працягу некалькіх гадоў ён выконваў абавязкі пасла, выпраўляючыся з місіямі ў розныя краіны, у тым ліку, да двароў французскага караля Людовіка ХІІ, арагонскага караля Фэрдынанда ІІ, папы рымскага. Па звяржэнні Саванаролы ў 1498 г. Мак’явэлі назначаецца падканцлерам Фларэнтыйскай рэспублікі і займаецца, апроч дыпламатычных пытанняў, стварэннем рэспубліканскага апалчэння. У 1512 г. (у той самы год, калі Скарына атрымлівае ступень доктара медыцыны ў недалёкай Падуі) Медычы вяртаюць сабе ўладу ў Фларэнцыі. Мак’явэлі абвінавачаны ў змове супраць П’ера Медычы, арыштаваны і аддадзены катаванню на дыбе, але віну не прызнае. У 1513 г. ён адпраўлены ў выгнанне і пасяляецца ў сваім маёнтку ў невялікай тасканскай вёсцы Сант-Андрэа. У 1520 г. ён вяртаецца да дзяржаўнай службы ў якасці гісторыёграфа і на замову Джуліё Медычы піша «Гісторыю Фларэнцыі» ў 8 кнігах, прысвячаючы гэтай працы больш за 5 год. Прыкладна ў гэты ж час (з 1518 па 1522 гг.) у Рыме пры папскім двары знаходзіцца з дыпламатычнай місіяй Мікола Гусоўскі, які на просьбу Льва Х, дзядзькі Джуліё Медычы, піша «Песню пра зубра». У 1423 г. папам выбіраюць самога Джуліё, які ў сваёй палітыцы займае прафранцузскую пазіцыю. Гэта абурае германскага імператара, і ў 1527 г. германскія войскі бяруць Рым. У выніку род Медычы зноў выганяецца з Фларэнцыі, а рэспубліканскі ўрад, да якога пераходзіць улада, адпраўляе Мак’явэлі ў апалу цяпер ужо за супрацоўніцтва з «супастатамі». Апынуўшыся зноў у сваім маёнтку ў вёсцы, Нікало неўзабаве раптоўна памірае, адчуўшы боль у страўніку.
Будучы паслом Фларэнтыйскай рэспублікі, Мак’явэлі меў магчымасць пазнаёміцца са звычаямі многіх магутных двароў Еўропы і з паводзінамі іх уладароў. Яго назіранні выліваюцца ў шэраг нарысаў: «Апісанне становішча рэчаў у Нямеччыне», «Апісанне становішча рэчаў у Францыі». Ён складае невялікія трактаты на сацыяльныя тэмы, выпускае зборнік вершаў. У 1512 г. ён пачынае пісаць «Развагі над першымі дзесяццю кнігамі Ціта Лівія», у якіх абгрунтоўвае свае погляды на рэспубліканскае кіраванне, як найбольш дасканалае. Пазней гэтая грунтоўная праца складзе тры тамы, а пакуль Мак’явэлі, ледзь паспеўшы скончыць першы, апынаецца ў выгнанні.
Будучы адлучаны ад бурных палітычных падзеяў, якія толькі што яго так займалі, Мак’явэлі занураецца ў чытанне антычных аўтараў, перакладае, піша камічныя тэатральныя п’есы і нават навелу «Архід’ябал Бэльфагор». Але грамадская незапатрабаванасць гняце яго, і таму ўжо ў першы год свайго выгнання, адклаўшы пачаты трактат аб рэспубліцы, ён пачынае трактат аб самаўладдзі. Хутка гэта адыгрывае сваю ролю, і Мак’явэлі зноў пры справах.
У апошні перыяд свайго жыцця, апроч згаданай «Гісторыі Фларэнцыі», ён піша трактат «Мастацтва вайны», а таксама такія палітыка-філасофскія творы, як «Развагі аб рэфармаванні Фларэнтыйскай дзяржавы», «Жыццё Каструча Кастракані з Люкі» і г. д.
З усяго напісанага Мак’явэлі толькі «Мастацтва вайны» было надрукаванае пры яго жыцці. Зрэшты, гэта не дзіўна, бо друк яшчэ толькі развіваўся і не паспяваў своечасова выдаваць тую безліч літаратуры, якая стваралася аўтарамі Адраджэння. Але і ў рукапісах Мак’явэлевы творы хутка разыходзіліся, чыталіся і ўплывалі на многіх. І найбольшую ўвагу прыцягваў ягоны «Уладар», менавіта з гэтым творам у першую чаргу выклікае асацыяцыю імя Мак’явэлі, менавіта ён спарадзіў такое паняцце як мак’явэлізм, пад якім разумеюць палітыку набыцця і ўтрымання ўлады любымі метадамі, уключаючы хітрасць, крывадушнасць, падступнасць і нават фізічнае вынішчэнне сапернікаў. Але наўрад ці можна лічыць, што гэты твор адлюстроўвае погляды аўтара (хоць і напісаны ён у выглядзе ягоных парадаў уладару, якім у Фларэнцыі у той час стаў 21 гадовы юнак). Дарэчы, само прысвячэнне шмат у каго выклікае здзіўленне. Многія лічаць загадкай: як мог Мак’явэлі, сам тонкі палітык, ускладаць надзеі, звязаныя з аб’яднаннем Італіі і вызваленнем яе ад чужынцаў, на юнака, які ні да, ні пасля таго нічым не вызначыўся і чыё імя засталося ў гісторыі, бадай, толькі дзякуючы таму, што ён стаў бацькам Кацярыны Медычы, будучай каралевы Францыі (дый яна нарадзілася за 21 дзень да яго смерці, а значыць, на яе выхаванне ён не паўплываў). Але Мак’явэлеў зварот да Ларэнца ІІ Медычы будзе выглядаць не так дзіўна, калі дапусціць, што напісаннем твора аўтар пераследаваў падвойную мэту. З аднаго боку, ён хацеў засведчыць сваю нібыта адданасць уладару і, паказаўшы, наколькі ён можа быць яму карысным сваімі ведамі і шчырымі парадамі, заслужыць гэтым магчымасць вярнуцца з выгнання (што яму і ўдалося). З другога боку, дзякуючы шчырасці сваіх парадаў і яскравасці прыкладаў, ён выкрываў агідны твар адзінаўладнага кіравання і гэтым помсціўся за тыя «вялікія і бясконцыя ўдары лёсу, якія яму даводзілася несправядліва цярпець». У 1959 г. англійскі даследчык Гарэт Мэтынглі нават высунуў гіпотэзу, што «Уладар» быў напісаны як сатырычны твор. Можа быць, таму адукаваныя манархі ставіліся да яго з непрыязнасцю: у елізавецінскай Англіі ён быў забаронены, а прускі кароль Фрыдрых ІІ Вялікі нават сам напісаў скіраваны супраць яго трактат «Антымак’явэлі». Пад уплывам ад «Уладара» былі многія мысляры і пісьменнікі, пачынаючы ад Леанарда да Вінчы. На мак’явэліевы канцэпцыі абапіраўся і Шэкспір, выпісваючы характары найбольш непрывабных сваіх персанажаў: Рычарда ІІІ, Эдмунда, Яга... Разам з тым многія манархі, дыктатары і тыраны прымалі парады мудрага фларэнтыйца за кіраўніцтва да дзеяння: такімі былі, напрыклад, Мусаліні і Гітлер. Мы ведаем, чым гэта для іх скончылася.
Каб зразумець сапраўдны погляд Мак’явэлі на ўладу, трэба пазнаёміцца і з тым яго творам, дзе ён гаворыць пра рэспубліку. У «Развагах над першымі дзесяццю кнігамі Ціта Лівія» ён падрабязна апісвае структуру рэспубліканскай улады і яе перавагі. Хочацца спадзявацца, што і гэты твор таксама будзе неўзабаве даступны чытачу ў перакладзе на беларускую мову.
ЗМЕСТ Паглядзець змест цалкам
Раздзел I. Колькіх кшталтаў бываюць уладарствы і якімі спосабамі яны набываюцца
Раздзел II. Пра ўладарствы спадчынныя
Раздзел III. Пра ўладарствы мяшаныя
Раздзел IV. Чаму царства Дарыя, заваяванае Аляксандрам, не паўстала супраць яго наступнікаў пасля яго смерці
Раздзел V. Як кіраваць гарадамі альбо дзяржавамі, якія заваяваныя жылі па сваіх законах
Раздзел VI. Пра новыя дзяржавы, здабытыя праз уласную зброю і асабістыя вартасці
Раздзел VII. Пра новыя дзяржавы, здабытыя праз чужую зброю і ласку лёсу
Раздзел VIII. Пра тых, хто набывае ўладу злачынствамі
Раздзел IX. Пра грамадзянскую дзяржаву
Раздзел X. Якім чынам павінна вымярацца сіла кожнай дзяржавы
Раздзел XI. Пра царкоўныя дзяржавы
Раздзел XII. Пра тое, колькіх кшталтаў бываюць войскі, і пра жаўнераў-наймітаў
Раздзел XIII. Пра войскі падсобныя, змяшаныя і ўласныя
Раздзел XIV. Як уладару належыць ставіцца да ваеннай справы
Раздзел XV. Пра тое, за што людзей, і асабліва ўладароў, хваляць ці ганяць
Раздзел XVI. Пра шчодрасць і ашчаднасць
Раздзел XVII. Пра лютасць і літасць і пра тое, што лепш – каб цябе больш любілі, чым баяліся, ці наадварот
Раздзел XVIII. Наколькі ўладары мусяць быць верныя свайму слову
Раздзел XIX. Як пазбегнуць пагарды і нянавісці
Раздзел XX. Ці ёсць карысць у крэпасцях і шмат у чым іншым, што звычайна робяць уладары
Раздзел XXI. Як уладару належыць сябе паводзіць, каб быць шанаваным
Раздзел XXII. Пра сакратароў, якіх трымаюць пры сабе ўладары
Раздзел XXIII. Як пазбягаць лісліўцаў
Раздзел XXIV. Чаму ўладары ў Італіі страчвалі свае дзяржавы
Раздзел XXV. Якую ўладу мае над чалавечымі справамі лёс і як яму можна супраціўляцца
Раздзел XXVI. Заклік узяць Італію ў свае рукі і вызваліць яе ад варвараў
Каментар
