Прадмова, каментары Наталлі Гардзіенкі. — Мінск : Кнігазбор, 2018. — 564 с. [12] с. : іл. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кніга 37).
ISBN 978-985-7207-13-8.
Кніга «Абрэзкі з мінулых гадоў» (37-я ў серыі «Бібліятэка Бацькаўшчыны» Згуртавання беларусаў свету «Бацькаўшчына») — гэта ўспаміны беларускай мастачкі Тамары Стагановіч-Кольба. Дзяцінства на роднай Наваградчыне, выезд разам з бацькамі ў Нямеччыну ў часе Другой сусветнай вайны, украінская гімназія ў лагерах для перамешчаных асобаў, прыбыццё ў ЗША на сталае жыхарства, навучанне мастацтву, сямейнае, прафесійнае і грамадскае жыццё — пра ўсё падрабязна і эмацыйна распавядае аўтарка. Свае ўспаміны яна пісала пасля выдання мемуараў бацькі і маці, і гэты тэкст стаў своеасаблівай фінальнай часткай «сямейнай сагі» Стагановічаў.
Наталля Гардзіенка пра кнігу на сайце "Новага часу"ПРАДМОВА Паглядзець
«Cямейная сага» Стагановічаў: фінальная частка
Цягам апошняга дзесяцігоддзя ў беларускай мемуарыстыцы з’явілася своеасаблівая “сямейная сага” — чатыры тэксты ўспамінаў, што належаць членам аднае сям’і. Гэта дзве кнігі, што ўбачылі свет у 2011 і 2012 гг. у серыі “Беларуская мемуарная бібліятэка”: “Успаміны пасла” Аляксандра Стагановіча (перавыдадзеныя ў 2014 г.) і “Мае ўспаміны” Марыі Стагановіч, а таксама дасюль не друкаваныя ўспаміны іх дзяцей — Льва і Тамары.
Згаданыя мемуары цікавыя з некалькіх гледзішчаў. Гэта ўнікальны выпадак у беларускай культурнай прасторы, калі столькі мемуарных тэкстаў створана ў адной сям’і. Пры гэтым яны розныя паводле зместу, характару, храналогіі.
Аляксандр Стагановіч ва “Успамінах пасла” засяродзіўся на падзеях грамадскага жыцця, у якіх браў удзел пачынаючы ад Першай сусветнай вайны. Ён даволі падрабязна апісаў свае вайсковыя вандроўкі па Еўропе яшчэ ў царскай арміі, палітычныя падзеі ў Беларусі ў міжваенны час, калі быў абраны паслом у Сейм, а потым зняволены на шэсць гадоў польскімі ўладамі. Распавёў пра падзеі Другой сусветнай, грамадскую працу на Наваградчыне, удзел у БКА, уцёкі на Захад, грамадскае жыццё на эміграцыі. Гэтыя ўспаміны пісаліся менавіта грамадскім дзеячам. Магчыма, яны былі вынікам тых дыскусій адносна беларускага міжваеннага нацыянальнага руху, што разгарнуліся на старонках эміграцыйнай прэсы ў 1950-я гг.1. Таму ў тэксце Аляксандра Стагановіча амаль не відаць ягонай сям’і, вельмі мала звестак пра бацькоў, жонку і дзяцей, прытым што, паводле згадак сваякоў, ён быў вельмі прывязаны да сям’і.
“Мае ўспаміны” Марыі Стагановіч, наадварот, канцэнтруюцца менавіта на сямейнай гісторыі. Аўтарка мела невялікую адукацыю і на просьбу дачкі Тамары ўжо ў даволі сталым веку пачала запісваць свае аповеды “як было раней”. У гэтым тэксце можна знайсці апісанні сямейных адносінаў, сваяцкіх сувязяў, пачынаючы ад прадзедаў і дзядоў, побыту сям’і ўпраўляючага маёнткаў Храптовічаў (кім быў бацька Марыі). Жанчына шмат і падрабязна распавяла пра традыцыйныя народныя абрады: вяселле, паховіны, зажынкі, дажынкі, Вялікдзень, Каляды. Апісанні суправаджаліся запісамі па памяці народных песень. Аповеды Марыі — каштоўная крыніца для этнографаў. Дадаткамі да асноўнага тэксту сталі рэцэпты традыцыйных страваў, што гатаваліся ў сям’і, звесткі пра лекавыя зёлкі, апісанне традыцыйных абрадаў каляндарнага цыкла. У тэксце прысутнічала не толькі родная Наваградчына, але і Менск пачатку ХХ ст., дзе дзяўчына вучылася нядоўгі час, і Смаленшчына, дзе была ў бежанстве.
Успаміны Льва Стагановіча, сына Аляксандра і Марыі, адпачатку мелі толькі ўмоўна самастойны характар. Гэтыя 47 старонак рукапісу з’явіліся ў якасці своеасаблівай прадмовы да ўспамінаў бацькі падчас падрыхтоўкі іх да друку. Аднак з розных прычынаў тэкст не быў
ні дапісаны, ні апублікаваны і захоўваецца сёння ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва, таму ахарактарызуем іх тут крыху шырэй. Успаміны Льва Стагановіча — гэта найперш аповед пра бацьку. Значную частку тэксту займае пераказ мемуараў Аляксандра Стагановіча, пераважна ў значна больш скарочаным выглядзе. Найбольш цікавыя ўспаміны Льва ў тых момантах, калі ён да пачутага ў сям’і ды прачытанага ў бацькавым тэксце далучае ўласныя ўражанні. Прыкладна ад 1939 г. аповед робіцца больш самастойным. Аўтар згадвае сваё навучанне ў наваградскай беларускай дзесяцігодцы, Наваградскай настаўніцкай семінарыі.
Важную частку ўспамінаў Льва Стагановіча займаюць падзеі выезду з Беларусі ў 1944 г. і тулянняў па Нямеччыне, вызваленне брата з канцлагера. І гэта ўжо менавіта ўласныя ўражанні аўтара, якія выдатна дапаўняюць успаміны бацькі, як і пазнейшыя ўспаміны сястры Тамары. У Нямеччыне Леў Стагановіч вучыўся ва ўкраінскай гімназіі, потым ва ўніверсітэце ў Марбургу. Пераехаўшы з бацькамі, братам і сястрой у ЗША, стаў фактычна адзіным працаўніком у сям’і, часта мяняў працу, пакуль не быў пакліканы ў сярэдзіне 1950-х гг. у амерыканскае войска. На аповедзе пра службу ўспаміны і спыняюцца. Пры канцы зробленая пазнака, што працяг будзе, але тэкст так і не быў дапісаны: у 2008 г. аўтар памёр.
Успаміны Тамары Стагановіч “Абрэзкі з мінулых гадоў” — найвялікшыя з усіх папярэдніх — ствараліся найпазней, з веданнем тэкстаў бацькоў ды брата і ўяўляюць з сябе самастойны аповед. Народжаная 15 лістапада 1930 г. у тых самых бацькоўскіх Нясутычах на Наваградчыне Тамара Стагановіч нібыта піша працяг і заканчэнне гісторыі, якую расказвала маці. Вельмі падобны стыль і сямейныя акцэнты тэксту. У першых частках яе ўспамінаў багата звестак пра дзіцячыя гады, пра маці і бацьку, пра сямейныя справы. Тут шмат наіўна-дзіцячага. Найбольш эмацыйныя раздзелы датычаць падзей Другой сусветнай вайны і першых гадоў паваеннага часу. Вельмі падрабязна апісаны выезд з Беларусі, праблемы з харчаваннем, складанасці пераездаў. Часам з натуралістычнымі і драматычнымі падрабязнасцямі. Шмат месца ў тэксце прысвечана тулянням па Нямеччыне, працы на нямецкага гаспадара-нацыста. Потым быў прыход амерыканцаў, вызваленне брата Аляксандра з канцлагера, навучанне ў той самай украінскай гімназіі, дзе вучыўся і Леў, прыезд у ЗША, хвароба маці, навучанне мастацтву…
Тамара Стагановіч — яшчэ адна прадстаўніца “пакалення Ды-Пі”, якое склалі тысячы хлапцоў і дзяўчат, народжаных у Беларусі і вымушаных разам з бацькамі ў часе Другой сусветнай вайны пакінуць радзіму. Іх сталенне прыпала на першыя паваенныя гады, што прайшлі ў лагерах для перамешчаных асобаў (Displaced persons — DP), а прафесійная рэалізацыя адбывалася ўжо на чужыне. Сярод мемуараў прадстаўнікоў “пакалення Ды-Пі” можна згадаць найбольш яскравыя: “З фальварку Марцінова да Фармінгтонскіх узгоркаў” Святаслава Шабовіча (Мінск, 2015), “Птушкі пералётныя” Галіны Руднік (Радыё Свабода, 2011), “Дарога” Івонкі Сурвілы (Радыё Свабода, 2008). Напэўна, па агульным характары зместу “Абрэзкі з мінулых гадоў” найбольш блізкія да ўспамінаў Святаслава Шабовіча: такія самыя эмацыйныя ўспаміны пра дзяцінства на радзіме, драматычны досвед сталення ў лагерах для перамешчаных асобаў і шчыры падрабязны аповед пра амерыканскае жыццё.
Мемуары “пакалення Ды-Пі” ў параўнанні з успамінамі больш сталых эмігрантаў адметныя значнай увагай менавіта да падзей на чужыне: яны, што лагічна, зместава пераважаюць над аповедам пра жыццё на Бацькаўшчыне. Гэтак і вялікая частка аповеду Тамары Стагановіч датычыць менавіта амерыканскага перыяду жыцця. Успаміны пра прыезд у ЗША, уражанні ад задушнага Нью-Ёрка з ягонымі хмарачосамі, падрабязныя апісанні навучання ў Вестэрн каледжы ў Оксфардзе (Агаё) і ў Калумбійскім універсітэце ў Нью-Ёрку пераходзяць у пагадовыя пералікі выставаў, у якіх мастачка брала ўдзел, згадкі іншых творчых праектаў, падарожжаў. Падзеі ў бацькоўскай сям’і дапаўняюцца, а на пэўны перыяд і цалкам замяняюцца аповедамі пра ўласную гісторыю кахання (у драматычным супрацьстаянні бацькам) і шчаслівае сумеснае жыццё з мужам Аляксандрам. Шчымлівыя ўспаміны пра яго смерць у 2012 г. — своеасаблівы апагей аповеду. Ёсць тут месца і для вяртання на радзіму, дзе ў 1994 г. у Менску адбылася персанальная выстава мастачкі, адведвання родных Нясутычаў.
Аповед Тамары Стагановіч падрабязны і маляўнічы. Яна стварае цікавыя, запамінальныя вобразы і з жыцця на радзіме, і з жыцця на чужыне. У яе ўспамінах шмат апісанняў прыродных і культурных асаблівасцяў Нямеччыны, дзе прайшлі цяжкія юнацкія гады, Злучаных Штатаў, па якіх яна разам з мужам шмат вандравала, Ізраіля, паездка ў які пасля смерці Аляксандра зрабіла на яе моцнае ўражанне. Месцамі мемуары ператвараюцца ў сапраўдныя травелогі і могуць выкарыстоўвацца як дапаможнік для зацікаўленых вандроўнікаў. Наяўнасць шматлікіх апісанняў прыроды тлумачыцца асноўнай скіраванасцю мастацкай творчасці аўтаркі, яе перакананнем, што “прырода ёсць найлепшы твор, які можна сабе ўявіць”.
Важна адзначыць вялікую цікавасць Тамары Стагановіч да культуры карэнных насельнікаў амерыканскага кантынента. У часе свайго побыту ў Беларусі ў адным з інтэрв’ю Валянціне Трыгубовіч на пытанне пра вытокі захаплення карэннымі жыхарамі Амерыкі мастачка адказала: “Не столькі імі, колькі іх філасофіяй, іх стаўленнем да наваколля. Індыяне глядзелі на прыроду зусім інакш, чым новапрыбылыя людзі. […] Я шмат чытала пра індыянаў, іх стаўленне да прыроды, іх цесную сувязь з наваколлем. Калі ім трэба забіць звера ці ссячы дрэва, яны просяць прабачэння ў прыроды і тлумачаць, дзеля чаго яны мусяць такое зрабіць. І я, калі малюю, раблю тое самае”.
Успаміны Тамары Стагановіч вылучаюцца з шэрагу тэкстаў беларускай эміграцыйнай, дый не толькі, мемуарыстыкі сваёй скрайняй шчырасцю, адкрытасцю аповеду. Назіранні, сумневы, роздумы над жыццём, спробы разабрацца ва ўласных і чужых пачуццях, патлумачыць тыя ці іншыя ўяўленні пра людзей і наваколле складаюць неад’емную частку аповеду. Таксама важна, што ў адрозненне ад іншых эміграцыйных мемуараў у цэнтры “Абрэзкаў з мінулых гадоў” выразна стаіць сама жанчына-аўтарка з яе імкненнем да самарэалізацыі. Гэта не традыцыйныя мемуары жанчын-эмігрантак пра знакамітых мужоў, як у Раісы Жук-Грышкевіч, Марыі Ганько, Вольгі Грыцук, не пераважны аповед пра жыццё беларускай грамады, як у Галіны Руднік ці Івонкі Сурвілы. Безумоўна, беларускі кантэкст ва ўспамінах Тамары Стагановіч прысутнічае, і дзякуючы бацьку (хоць сэнс ягонай дзейнасці на эміграцыі дачка, паводле яе прызнання, доўгі час не разумела), і дзякуючы ўласнай мастацкай творчасці, праз якую аўтарка шмат удзельнічала ў беларускіх фестывалях і іншых мерапрыемствах. Але асноўны змест “Абрэзкаў…” — жыццё і творчасць самой Тамары на фоне гісторыі сям’і ды наогул сусветнай гісторыі. З падзей апошняй у мемуарах прысутнічае не толькі Другая сусветная вайна, як гэта часта бывае ў эміграцыйных успамінах. Мастачка згадвае, прыкладам, пра прыезд Хрушчова ў ЗША, Чарнобыль, тэракт 11 верасня 2011 г.
З’яўленне “сямейнай сагі” Стагановічаў у айчыннай гістарыяграфіі — вынік уздзеяння вонкавых фактараў. Пра ўспаміны Аляксандра і Марыі доўгі час ведалі толькі дзеці. Тыя тэксты маглі ніколі не быць апублікаваныя, калі б не настойлівыя пераконванні прадстаўнікоў БІНіМа. Шлях успамінаў да друку — асобная гісторыя. Але ў выніку пад уплывам уражання ад надрукаваных бацькоўскіх мемуараў Тамара Стагановіч на прапанову Лявона Юрэвіча і пачала пісаць уласныя ўспаміны. Водгукі гісторыі ўзнікнення ўспамінаў знаходзім у “Відымусах” нью-ёркскага архівіста:
«Унікальны выпадак, з розных бакоў: напісаныя бацькам успаміны трымала дзесягоддзямі, не хацела выдаваць, бо — для яе пісаліся, ёй. Браў яе цягам гадоў і прыступам, і зморам. Нарэшце забраў. Выдалі. Пра ўспаміны маці загаварыла ўжо сама, таксама з засцярогаю, але з большым даверам. Выдалі! І вось, няпроста перажыўшы смерць мужа, наважылася пісаць успаміны ўласныя, трэція ў сям’і!
“Шаноўны сп. Юрэвіч! Дзякую за тэлефон ды наагул за Вашыя парады ды дапамогу. Калі спатыкаюся часам з пісанінай, чую Вашыя словы: “сьпявайце на старонках”. Гэта надае мне адвагі пісаць далей. Сяньня рана апісала прыгоду на станцы ў Брно. Яна была вельмі непрыемнай, дык узяцца, каб апісаць яе, мне ня было адвагі. Сяньня рана я яе пераадолела!” (Ліст ад 02.04.2014)».
“Абрэзкі…” ствараліся цягам колькіх гадоў, ад пачатку 2013 г. да сярэдзіны 2015 г., і ў арыгінале складаюць шэсць рукапісных сшыткаў па 200 старонак. На працягу аповеду аўтарка часам па колькі разоў вярталася да тых ці іншых падзей дзяцінства і юнацтва, не толькі дадаючы невялікія ўстаўкі-каментары да асобных старонак, але і зноў пераказваючы іншымі словамі ўжо наяўныя ва ўспамінах важныя для яе сюжэты. Асабліва гэта датычыць балючых падзей Другой сусветнай вайны. Пры падрыхтоўцы да публікацыі было вырашана не захоўваць арыгінальную цыклічнасць аповеду, але падаць некаторыя цікавыя паўторы-згадкі паралельна з асноўным тэкстам.
Важнай адметнасцю “Абрэзкаў з мінулых гадоў” з’яўляецца мова. І тое, што Тамара Стагановіч закончыла ў Нямеччыне ўкраінскую гімназію, і ўкраінскае паходжанне мужа паўплывалі на своеасаблівую мяшаную лексіку мастачкі. Доўгае жыццё ў Амерыцы таксама наклала адбітак на мову Тамары, асабліва на словаўтварэнне. Згаданыя адметнасці былі захаваныя пры падрыхтоўцы ўспамінаў да друку, выпраўляліся пераважна розначытанні словаў і часам канструкцыі сказаў.
“Сямейная сага” Стагановічаў ахоплівае каля 100 гадоў. Гэта і стагоддзе гісторыі Беларусі. Нават калі аповед ідзе пра баварскія мястэчкі ці гарадкі ў амерыканскім штаце Нью-Джэрсі — гэта таксама беларуская гісторыя, бо і там, і там жывуць і дзеяць беларусы. Гэтак і трэба чытаць усю “сагу” і яе фінальны раздзел.
Наталля Гардзіенка
ФРАГМЕНТ З КНІГІ Паглядзець
Мой радавод
Кожны чалавек ёсьць тым, кім былі ягоныя бацькі, дзяды, бабкі, наагул усе продкі з пакаленьня ў пакаленьне. Я веру, што іхні характар адлюстроўвае мінулае членаў ягонай сям’і ў агульнай суме прыкметаў і здольнасьці. Але гэта ня значыць, што калі я мастачка, дык нехта з маіх продкаў быў мастаком. Некаторыя прыкметы таленту маглі быць, напрыклад, ва ўяўленьні, вышываньні, у музыцы, сьпевах, у размаітасьці думак, а можа, нават і толькі ў духовых.
Ня кожны талент у чалавеку разьвіваецца да паўнаты. Усё залежыць ад абставінаў, ад матэрыяльнага становішча сям’і. Колькі ж дзяцей таленавітых ня мелі магчымасьці стаць тымі, якімі яны прагнулі быць толькі дзеля беднаты іхніх бацькоў! Але ж бедната бацькоў была спрычыненая дыктатурай заваёўнікаў, цароў, дыктаратаў ды іншых набежнікаў, каторыя не дазвалялі заваёваным землям, як Беларусь, разьвівацца матэрыяльна, а трымалі людзей у рабстве. Гэтую страту я пераношу з болем у сэрцы, бо толькі падумаць, сколькі ў нас было б мастакоў, музыкаў, паэтаў, пісьменьнікаў, матэматыкаў, фізікаў, астраномаў, дактароў, праўнікаў і г. д., як бы ўсе нашыя дзеці мелі аднолькавыя правы дасягнуць іхняе мэты…
Прачытаўшы ў кнізе Уладзімера Арлова, што кожны беларус(ка) павінны знаць свой радавод да сёмага пакаленьня, я была вельмі ўражаная ягонымі словамі ды вывадам. Чаму якраз сёмага, а не дзявятага ці дзясятага? Чаму? Але, думаючы сур’ёзна ўвесь час пра гэта ды стараючыся даведацца пра мой радавод, я прыйшла толькі да чацьвертага пакаленьня. Спачатку я наракала на Папу й Маму, чаму яны не цікавіліся іхнімі радаводамі, іхнімі продкамі. Але цяпер я разумею, асабліва пра Папаў радавод. Мой Папа быў маленькім трохгадовым дзіцянём, як памёр ягоны бацька, а мой дзед Лявон, і ў той жа год таксама памёр ягоны дзед Тамаш, а мой прадзед. Якую інфармацыю мог ён атрымаць, калі зь ягонае сям’і асталася толькі адна цётка Юстына, каторая памагала даглядаць малых дзяцей Лявона, пасьля ягонае сьмерці. Яна была замужам за Мазалевічам, багатым селянінам у Нясутычах9. Мелі двох сыноў.
Мама любіла ўспамінаць пра сваё жыцьцё, дый мы хацелі ведаць пра сваіх дзядоў і бабак, бо ў нашым дзяцінстве мы мелі аднаго толькі дзеда Сьцяпана, Мамінага папу. А з бабак — ніводнае. Мне было заўжды сумна, што я ня маю роднае бабкі. Маміна мама памерла падчас Першае сусьветнае вайны аж у Смаленшчыне, у Зубаве, а Папава мама — перад Першай сусьветнай вайной у Нясутычах. Мне заўжды хацелася знаць і надалей у мінуўшчыну пра прапрадзеда й прабабку. Цешуся хоць і за тое, што знаю, як яны называліся: Тамаш і Праксэда. Такога імяні, як Праксэда, я ў нашай вёсцы ня чула. Яна паходзіла з Гарадэчні, 4 км ад Наваградка, а ад Нясутыч нейкіх 6.
Мама найбольш расказвала нам пра сваю сям’ю, дый знала многа прыгодаў пра кожнага. Мама была адданая сваёй маме ды любіла яе бязьмерна. Кожны раз, як гаварыла пра яе, у Маміных вачох былі слёзы. Тады мне было вельмі шкада мае Мамы. Таксама любіла сваю сястру Зоську-Соню, бо яна была вельмі баязьлівая. Аднак, як пасьля вайны яны вярнуліся ў Нясутычы, Соня хутка выйшла замуж за Валодзю, брата роднага майго Папы. Няшчасьце пры родах, сьмерць забрала яе й яе маленькага сыночка. Тут жа йзноў, калі Мама расказвала пра Соню, вочы былі поўны сьлёз… (канец фрагменту)
ЗМЕСТ Паглядзець
Наталля Гардзіенка. «Cямейная сага» Стагановічаў: фінальная частка
Мой радавод
Каханьне Стагановічаў
Успаміны Мамы пра бежанства ў Смаленшчыну
З успамінаў Папы
Пад Польшчай
Раньнія ўспаміны дзяцінства
Вяртаньне Бацькі
Залатая пара дзяцінства. Каляды
Хваробы
Вясна
Нашая гаспадарка ў Нясутычах
Летнія забавы
Здарэньне на возеры Кромань
Школьныя гады
Брат Шура
Бацькі й рэлігія
Бацькавы пляны
Гады страху: 1939–1941
Пачатак нямецка-савецкай вайны, “разбор калхозу!”
Яшчэ пра брата Шуру
Юрачка
Партызаны
Наваградак
1944 год. Перад выездам
Шлях на Захад
Бэрлін
На дарозе ў Аўстрыю
Аўстрыя
Новыя ўцёкі
Амэрыканцы
На пошукі Шуры
Пераезд у Мерынг
Першы год у гімназіі
Калядныя канікулы
Пагроза рэпатрыяцыі
Пераезд у Мітэнвальд
Лета з бацькамі
Вяртаньне ў Мітэнвальд
Пра скаўтынг і царкву
Настаўнікі ў гімназіі
Гімназійныя справы й жыцьцёвыя
Уцякацкае жыцьцё
Бацькі ў Мітэнвальдзе
Заканчэньне гімназіі
З надзеямі на выезд
Дарога ў Амэрыку
На амэрыканскай зямлі
Когоўз
Выезд на вучобу
Калядныя вакацыі
Навучаньне
Другі год у каледжы
Апошні год каледжу
Нью Брансьвік
Калюмбійскі ўнівэрсытэт
Заканчэньне навукі
Амэрыканскае грамадзянства
Праца
Пераезд у Нью Ёрк
З Аляксандрам
Сумеснае жыцьцё
Хрушчоў у Амэрыцы
Грынвіч Вілідж
На Рывэрсайд Драйв
Творчыя праекты
Разьвітаньне зь Нью Ёркам
На новым месцы
Сыход Шуры
У гармоніі з прыродай
Мае выставы і Беларускія фэстывалі
Каларада
Яшчэ пра фэстывалі й выставы
Шура-малодшы
Выставы і падарожжы 1982–1986
1986 год
Падарожжы 1980-х
Падарожжа ў Канаду
Цяжкія часы
Нашыя Маці й іншыя сваякі
1993–1994 гады і паездка ў Беларусь
Сыход Мамы
Канец стагодзьдзя
2001 год
Віктар-малодшы, Лёва й хвароба Аляксандра
Адыход Аляксандра
Перад падарожжам
Ад’езд
У Сьвятой зямлі
Пасьля…
Паказнік асобаў
