Успаміны, артыкулы, прысвячэнні, мастацкія творы / Укладанне Міхася Казлоўскага. — Мінск: Мастацкая літаратура, 2014 — 543 с.: іл. Цвёрдая вокладка.
ISBN 978-985-02-1629-8
У кнігу ўвайшлі ўспаміны і артыкулы пра вядомага беларускага пісьменніка, мастака, гісторыка і этнографа Язэпа Драздовіча, якога руплівы даследчык яго жыцця і творчасці Арсень Ліс назваў “вечным вандроўнікам”. Своеасаблівы вянок гонару і пашаны творцу — вершы-прысвячэнні беларускіх паэтаў. Завяршаюць зборнік літаратурныя і мастацкія творы Язэпа Драздовіча, а таксама “Дзённік” і факсімільнае выданне яго кнігі “Нябесныя бегі”.
Артыкул пра кнігу ў “Маладзечанскай газеце”Зоя Хруцкая. Чаму Язэп Драздовіч — гэта беларускі Леанарда да Вінчы (“Рэгіянальная газета”)Артыкул пра Язэпа Драздовіча ў ВікіпэдыіЗМЕСТ Паглядзець
Вяртанне Язэпа Драздовіча
I. ШЛЯХАМ ДРАЗДОВІЧА
Змітрок Бядуля. Штрыхі аб беларускай культуры
Суліма. 3 “Гаспадарства кветак васілька і пралескі” на заваяванне места
Казімір Сваяк. 3 нівы беларускага мастацтва
Пётра Сергіевіч. Язэп Дразловіч (да 50-годдзя народзін мастака)
Арсень Ліс. Язэп Драздовіч
Мікола Гуліцкі. У нястомным пошуку
Ніл Гілевіч. На выставе Язэпа Драздовіча
Мікола Купава. Пачатак
Арсень Ліс. Даніна пашаны земляку
Максім Танк. Самабытны мастак і цікавы чалавек
Янка Багдановіч. Жменя ўспамінаў пра Язэпа Драздовіча
Валеры Дудзько. “Я слухаў Язэпа Драздовіча”
Уладзімір Содаль. Кушлянскія вобразы
Ала Лявонава. Свет любімых вобразаў
Андрэй Майсяёнак. Хвароба і скананне вандроўнага мастака
Бярнард Стаповіч. 3 успамінаў пра Казіміра Сваяка (фрагмент)
Лідзія Збралевіч, Яніна Кісялёва. Таямнічасць і рэальнасць у жыцці Язэпа Драздовіча
Тамара Габрусь. Шлях да сваёй зоркі
Віктар Шматаў. Язэп Драздовіч і праблемы станаўлення беларускай мастацкай школы
Людміла Вакар. Тыпалагічныя метамарфозы Язэпа Драздовіча
Яўген Шунейка. Стылістыка мадэрна і сімвалізму ў творчасці Язэпа Драздовіча
Міхась Раманюк. Язэп Драздовіч — этнограф і збіральнік
Міхась Райчонак. Літаратурная творчасць Язэпа Драздовіча 1920—1930 гадоў
Людміла Дучыц, Эдвард Зайкоўскі. Язэп Драздовіч — археолаг
Люлміла Налівайка. Патрыятызм вымагае працы
Анатоль Фурс, Яніна Кісялёва. Рукапісная спадчына Я. Драздовіча
Мікола Гайба. Язэп Драздовіч у Навагрудку
Кліменцій Кожан. У Германавічах і ваколіцах
Галіна Каржанеўская. Космас Язэпа Драздовіча: ява і сны
Юры Шайкоў. Маляваныя дываны Язэпа
Касмічныя гіпотэзы Язэпа Драздовіча
Сяргей Харэўскі. Язэп Драздовіч. Пагоня Ярылы
Алесь Марціновіч. Паміж зямлёй і небам
Аляксандр Адамковіч. “Я ўкланіўся яму”
Ірына Багдановіч. “Вы мне ідэёвы сваяк...”
Надзея Усава. Матывы і вобразы графікі Язэпа Драздовіча
Юрась Малаш. Язэп Драздовіч — вандроўнік, мастак, гісторык
Людміла Вакар. Мужыцкасць Фердынанда Рушчыца і шляхетнасць Язэпа Драздовіча
Аксана Коўрык. Праламленне мастацкіх традыцый у маляванках Язэпа Драздовіча
Галіна Багданава. Космас Драздовіча
Анатоль Мяснікоў. Жыў для духоўнага ўзвышэння народа
Тамара Габрусь. Зорны шлях вечнага вандроўніка
II. ВЯСТУН, ПАЭТ, МАСТАЦТВА БОГ
Уладзімір Содаль. Маляваў і роднае слова шанаваў
Яўген Шунейка, Вольга Архіпава. Фантастычныя вандроўкі Язэпа Драздовіча
Уладзімір Содаль. Засценак Пунькі
Юрась Малаш. “На пакрасу жыцця..”
Галіна Горава. Касмалагічныя тэзісы Язэпа Драздовіча ў кантэксце еўрапейскай касмалогіі і астраноміі
Надзея Усава. Язэп Драздовіч
Людміла Мінкевіч. Дываны ад Язэпа Драздовіча
Марыя Баравік. Ад роднага — да вышыні мары
Маргарыта Грудзінава. Паэма Язэпа Драздовіча “Трызна мінуўшчыны”
Вячаслаў Лубчонак. Дзядзька Язэп у маёй памяці
Валеры Бурэнь. Іду да Драздовіча
Лідзія Гардынец. Любоў і вера Язэпа Драздовіча
Ганна Запартыка. Язэп Драздовіч і Браніслаў Эпімах-Шыпіла
Таццяна Кабжыцкая. Антон Грыневіч — паплечнік Язэпа Драздовіча
Міхась Казлоўскі. Колькі слоў пра забытую кніжную графіку Язэпа Драздовіча
Вячаслаў Рагойша. Асоба і творчасць Язэпа Драздовіча ва ўспрыманні Максіма Танка
Уладзімір Мароз. Кніжная графіка Драздовіча
Людміла Сільнова. Аўтографы Язэпа Драздовіча
Рыгор Шарыпкін. Язэп Драздовіч на Залешчыне
Арсень Аіс. Вечны вандроўнік
Марыя Баравік. Язэп Драздовіч
Згадай мяне
Рыгор Барадулін. Споведзь калосся
***Язэп Драздовіч
Навум Гальпяровіч. Язэп Драздовіч
Віталь Гарановіч. Глыбокае
Мар’ян Дукса. Нябесны і айчынны пілігрым
Васіль Жуковіч. Чароўны творца
Алесь Жыгуноў. Маналог Язэпа Драздовіча
Казімір Камейша. Посах. (Паэма)
Ала Клемянок. Да Язэпа Драздовіча
Георгій Ліхтаровіч. Вандроўная песня Язэпа Драздовіча
Мікола Маляўка. Вечны вандроўнік
Сяргей Панізьнік. Язэп Драздовіч
Людміла Рублеўская. Драздовіч хадзіў па палях тваіх цёмных, айчына
Максім Танк. Язэп Драздовіч
Рыгор Шарыпкін. Камень Язэпа Драздовіча
Тры волаты
Віктар Шніп. Балада Язэпа Драздовіча
III. ПАМІЖ МНЮТАЙ І АУТАЙ
Вялікая шышка. Аповесць
Трызна мінуўшчыны. Паэма
Дзённік
Мастацкія творы Язэпа Драздовіча
Факсімільнае выданне кнігі Язэпа Драздовіча “Нябесныя бегі”
Прадмова. Вяртанне Язэпа Драздовіча Паглядзець
Летась споўнілася 125 гадоў з дня нараджэння геніяльнага мастака зямлі беларускай Язэпа Драздовіча. Многа гэта ці мала? 3 пункту гледжання вечнасці, гэта імгненне, але як для падвядзення пэўных рахункаў, то значны ў гістарычных вымярэннях адрэзак часу. I з гэтым нельга не пагадзіцца. Бо яшчэ зусім нядаўна, нейкіх дваццаць—трыццаць гадоў таму, пры згадцы яго прозвішча даводзілася сутыкацца з няўцямным поціскам плячэй, поўным няведаннем творчай біяграфіі.
Цяпер сітуацыя кардынальна змянілася. У гонар Драздовіча называюць вуліцы і навучальныя ўстановы. У Мінску, у старажытным Траецкім прадмесці, пастаўлены помнік легендарнаму дзядзьку Язэпу. Арыгінальны помнік-бюст з’явіўся ў гарадскім скверыку Глыбокага, на радзіме мастака. У 2002 годзе пабачыў свет альбом-манаграфія “Язэп Драздовіч”, любоўна ўкладзены яго паслядоўнікамі ў мастацтве. Выйшлі невялікія кніжыцы, каталогі, буклеты, у якіх робіцца спроба па-новаму асэнсаваць зробленае творцам. У некаторых гарадах Беларусі праходзяць рэспубліканскія навукова-краязнаўчыя канферэнцыі, прысвечаныя яго жыццю і дзейнасці.
Пачаткам 1990-х гадоў пазначаны выхад філатэлістычнай маркі-блока, дзе поруч з выдатнымі беларускімі мастакамі мінулага — Фердынандам Рушчыцам і Пётрам Сергіевічам — змешчаны і партрэт Язэпа Драздовіча.
Усё часцей і часцей чуваць галасы аб ператварэнні імя і спадчыны мастака ў своеасаблівы брэнд сучаснай Беларусі. I што асабліва цікава, такія думкі выказваюць не толькі айчынныя інтэлектуалы, але і іх замежныя калегі. Так, дырэктар Луўра спадар Лэўрат, наведваючы Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь, сказаў: “Гэта незвычайны мастак, для мяне яго творы — нешта новае, адрознае ад таго, што прызвычаіўся бачыць...”
Але гэта ўсё, што тычыцца сённяшняга дня. А былі яшчэ і далёкія 20-я гады мінулага стагоддзя, калі беларускія інтэлектуалы рабілі толькі першыя крокі ў пазнанні творчай спадчыны Язэпа Драздовіча, у разуменні маштабу яго асобы ў кантэксце роднай культуры. Артыкулы Змітрака Бядулі, Уладзіміра Самойлы-Сулімы, Казіміра Сваяка... Не вельмі багаты той творчы даробак мінулага, але ён быў, як і іх мудрае, шчырае слова. Потым, праўда, прайшлі цэлыя дзесяцігоддзі негалоснага табу на ўпамінанне імя Драздовіча ў гісторыі беларускага мастацтва, поўнае ігнараванне ім зробленага як унікальнай культурнай з’явы беларускага народа. I віной таму не толькі змрочная тагачасная палітычная атмасфера, якая панавала ў краіне, але і наша “славутая” беларуская абыякавасць і бяспамяцтва. Хіба што ў пачатку 1960-х, дзякуючы найперш рупнасці маладога беларускага даследчыка Арсеня Ліса, творчасць мастака спакваля пачала вяртацца ў лона роднага мастацтва, і нават шырэй, у лона роднай культуры. Публікацыі Ліса, змешчаныя ў часопісах “Полымя” і “Помнікі гісторыі і культуры Беларусі”, выклікалі вялікую цікавасць як у паспалітага люду, так і ў беларускіх гуманітарных колах. У след за ягонымі матэрыяламі з’явіліся працы і іншых даследчыкаў, у якіх разглядаўся феномен асобы Язэпа Драздовіча. I разглядаўся ў розных ракурсах і іпастасях: Драздовіч — як мастак, скульптар, навуковец, пісьменнік, астраном...
Прайшоў зусім кароткі прамежак часу, і слядамі пошукаў творчай спадчыны нашага слыннага земляка пайшлі маладыя беларускія мастакі, духоўныя спадчыннікі дзядзькі Язэпа. Хутары і вёскі гістарычнай Дзісеншчыны, мястэчкі і гарады былой Заходняй Беларусі, сціплыя кватэры цудам ацалелых ад бясконцых рэпрэсіяў заходнебеларускіх асветнікаў у старадаўняй Вільні рабіліся месцамі нечаканых знаходак. 3 цягам часу тыя адшуканыя духоўныя скарбы станавіліся экспанатамі беларускіх музеяў, архіваў, карцінных галерэй. А потым быў памятны 1979 год. Перапоўнены неабыякавым людам сталічны Палац мастацтваў, дзе праходзіла першая рэспубліканская мастацкая выстава, прысвечаная “вечнаму вандроўніку” беларускай культуры. Станоўчыя водгукі ў прэсе, усеагульнае захапленне яго творчасцю ў асяроддзі беларускай творчай інтэлігенцыі. Заснаванне Музея рамёстваў у мястэчку Гарадзец на Шаркаўшчыне, дзе, нарэшце, знайшлося месца і для яго непаўторных работ. Адкрыццё мастацкай гасцёўні імя Язэпа Драздовіча, выхад значка, а потым і паштоўкі з выявай мастака на фоне зорнага неба і заходнебеларускіх краявідаў у Маладзечне, эскіз для якіх, дарэчы, таленавіта выканаў вядомы кніжны графік Юрась Герасіменка-Жызнеўскі. А потым былі шматлікія артыкулы і допісы ў перыядычных выданнях, выхад так доўгачаканай кнігі Арсеня Ліса “Вечны вандроўнік: Нарыс пра мастака Язэпа Драздовіча”, першыя публікацыі раздзелаў са знакамітага “Дзённіка”, безліч іншых добрых спраў па ўвекавечванні яго памяці...
Дык у чым усё ж палягае сакрэт славы і незвычайнай папулярнасці аўтара касмічных візіяў і заходнебеларускіх краявідаў? Мусіць, не памылюся, калі скажу: у яго нацыянальнай прынцыповасці і шматграннай універсальнасці. У сувязі з гэтым Людміла Рублеўская, вядомая пісьменніца і журналістка, пісала: “Сапраўды, асобу Язэпа Драздовіча можна ператварыць у пазнавальны брэнд, для гэтага нібыта ёсць усе складнікі. Але складнікі трэба ўспрымаць менавіта ў сукупнасці, таму што паасобку ягоныя наробкі ў розных жанрах, у сферах грамадскай дзейнасці, навукі не дадуць такога эфекту”. Па такім прынцыпе, дарэчы, складалася i гэта кніга, якую ты, шаноўны чытач, трымаеш у сваіх руках. Паказаць яго ўніверсальную разнастайнасць і адначасова грамадзянскую мужнасць і чалавечую прывабнасць. I тым самым яшчэ раз нагадаць, якая вялікая работа была зроблена ў напрамку вяртання яго імя Беларусі і шырэй — чалавецтву. Магчыма, не ўсе творы, прысвечаныя яго памяці, улічаны ў гэтым выданні, штосьці застанецца па-за кадрам часу, але трэба спадзявацца, што гэта з’ява часовая, якая будзе выпраўлена ў наступных перавыданнях. Структурна кніга падзелена на тры раздзелы: навукова-папулярная публіцыстыка, прысвечаная мастаку, паэтычныя прысвячэнні і ўласна мастацкія творы, пра якія неаднойчы даводзілася чуць, што яны не вытрымалі выпрабавання часам. Але, як нам здаецца, пра такія далікатныя рэчы, як публікацыя забытых твораў пэўнага аўтара, павінны сказаць сваё слова не толькі аўтарытэтныя даследчыкі, але і неабыякавыя чытачы. Бо і яны маюць права самім разабрацца ў іх мастацкіх вартасцях і заганах ды і пазнаёміцца з творчым стылем і манерай пісьма аўтара. Што тычыцца парытэтных суадносін у змесце, то тут выразна дамінуючае месца займаюць творы мастацтвазнаўчага i гістарычна-краязнаўчага характару. Не суразмерны з імі выглядае блок мемуарыстыкі i нават паэтычныя прысвячэнні. Ды і глядзіцца тая мемуарная частка, на вялікі жаль, у параўнанні з іншымі апублікаванымі матэрыяламі даволі плытка, павярхоўна, прыземлена, хоць і напоўнена пэўнымі фактамі, дэталямі, атрыбутыкай эпохі і нават адценнем свайго часу. Ролю своеасаблівага мемуарнага дадатку ў кнізе выконвае публікацыя “Дзённіка” Язэпа Драздовіча як адной з галоўных і дакладных крыніц яго жыцця і дзейнасці.
Усе апублікаваныя тэксты ўзятыя з беларускіх перыядычных выданняў, кніг i зборнікаў. Некаторыя з іх пасля першапублікацыі перадрукоўваюцца ўпершыню. Што тычыцца кампазіцыйнага размяшчэння тэксту, то празаічны блок выдання надаецца па храналагічным, а паэтычны — па алфавітным прынцыпе (менавіта таму ў першым блоку артыкулы аднаго і таго ж даследчыка не згрупаваны, а размешчаны па датах іх публікацыі). У том увайшлі творы вядомых пісьменнікаў, гісторыкаў, мастацтвазнаўцаў і краязнаўцаў, якія сваімі тэкстамі ўносяць нешта новае ў само паняцце драздовічазнаўства.
“Мяне яшчэ пашукаюць” — гэта даўняе выказванне Язэпа Драздовіча гучыць у нашы дні як ніколі актуальна. I яскравым пацвярджэннем таму служыць гэтае выданне, прысвечанае памяці геніяльнага мастака зямлі беларускай Язэпа Драздовіча.
Міхась Казлоўскі
Фрагмент з кнігі. Сяргей Харэўскі “Сто твораў мастацтва ХХ стагодзьдзя. Язэп Драздовіч. Пагоня Ярылы Паглядзець
“...Сімвалізм укараніўся ў мастацтва Еўропы напрыканцы XIX ст., дзякуючы найперш паэтам: Верлену, Рэмбо, Малярмэ. Словы, ператвораныя ў метафары, стваралі новую мову, мову сімвалаў, мову па-за моваю канкрэтнага свету. Знаходка паэтаў была падхопленая мастакамі. Найперш у Францыі, дзе працавалі такія майстры, як Гюстаў Маро, Пюві дэ Шаван і Адылон Рэдон. Сюжэты іх палотнаў зводзілі гледача ў містычны свет аўтарскіх мрояў, таямнічых і цьмяных алегорыяў. Аднак перадусім гэта было цікавае мастацтва, якое хутка захапіла еўрапейцаў, летуценнікаў і фантазёраў. Апроч французаў, сярод сімвалістаў сусветнае славы дасягнулі швейцарац Бёклін і ангелец Бёрн-Джонс. На пачатку XX ст. спадчына сімвалістаў аказалася тымі дражджамі, на якіх пачаў брадзіць нацыянал-рамантызм па ўсёй Усходняй і Сярэдняй Еўропе. Мастацтва Фінляндыі, Чэхіі, Польшчы, Літвы было наскрозь прапітанае сімвалізмам, больш-менш яснымі эратычнымі і нацыяналістычнымі алегорыямі. Паўставанне Беларусі не прамінула гэтае фазы нацыянальнага самабудаваньня, увасобіўшы беларускі сімвалізм у творах і жыцці Язэпа Драздовіча.
Засценак Пунькі толькі два гады праслужыў Драздовічу бацькоўскім домам, пасля смерці бацькі сям'я мусіла прадаць гэты кут і выправіцца ў доўгі шлях ад адной арэнды да другой. Іскра, якую высякала гэтая частка беларускага грамадства — беззямельныя вандроўныя шляхціцы, — запаліла паходню беларушчыны. Адныя сем'і паўтаралі шлях Драздовічаў, як сям'я Купалы, іншыя наогул падаваліся на казённую службу аж у Расею, як сям'я Багдановічаў, але менавіта ў гэтых пакручастых шляхах дзеці агорвалі розумам бясконцасць сваёй Бацькаўшчыны... Так гартавалася ўсведамленне СВАЙГО краю. Стадолішча, Кміты, Александрыя, Галічына, Мёры, паўтары дзясяткі прыстанкаў — яскравы й тыповы шлях прайшлі Драздовічы, маці, пяць сыноў і дзве дачкі. Малодшы сын, Язэп, так і застаўся на ўсё жыццё беспрытульным, выправіўшыся з Александрыі да Вільні…
Падчас вучобы ў Вільні, у школе малявання Трутнева, са сцен якой выйшлі акадэмікі Альфрэд Ромер і Марк Антакольскі, Язэп Драздовіч спрычыніўся да беларускай справы. Не спадзеючыся на падтрымку сям’і, ён увесь час шукаў сабе спосабу падзарабіць, спачатку ў майстэрні жывапісца Ябланоўскага, пасля Пяркоўскага, маляваў карыкатуры для часопіса "Wilnianka". Але ўвосені 1908 г. ён заходзіць у "Нашу Ніву"... Занатоўка Драздовіча пра жыццё земляробаў Дзісеншчыны і Полаччыны была змешчаная ў газеце 20 лістапада 1908 г. пад псеўданімам Язэп Разора.
У 1909 годзе Драздовіч дэбютуе ў беларускім друку як мастак, які ўпрыгожвае "Першы беларускі каляндар” “Нашай Нівы” пад рэдакцыяй Сяргея Палуяна. Ужо ў гэтай першай аўтарскай працы вызначыліся рысы мастацкага стылю Драздовіча — сімваліста і рамантыка. З цемры, дзе стаіць сцяною яловы лес, прыхінуўшы вёску, насустрач святлу спяшаецца араты, на пярэднім плане другі аповед: пры карэннях старога дрэва, у падарацелым сувоі спіць ваярскі рыштунак — шалом, латы, а побач маладзенькі зялёны дубок, які порстка імкнецца ў жыццё. Так, ужо ў гэтым графічным творы знайшла сваё ўвасабленне адна з драздовіцкіх тэм: старажытная і маладая Беларусь. Наколькі сюжэт малюнка на вокладцы аказаўся дапасоўным для маладога беларускага нацыяналізму, сведчыць факт узнаўлення малюнка Драздовіча на вокладцы календара за 1928 г.
3 вызначальных падзей, што адбыліся ў першы віленскі перыяд жыцця Драздовіча, зазначым Першую літоўскую выставу 1907 г. Бадай, менавіта тут навучэнец другога курсу школы Трутнева пабачыў упершыню творы Чурлёніса. На выставу адгукнулася і “Наша Ніна”. Першым, хто згадаў пра роднаснасць некаторых твораў Драздовіча і Чурлёніса, быў Змітрок Бядуля ("Штрыхі аб беларускай культуры", "Беларускае жыццё", 28 студзеня 1920 г.): “Шмат ёсць у Драздовіча гэткіх багатых фантазіяў, напісаных у духу Чурлёніса, а з беларускай інтэлігенцыі мала хто аб ім ведае". Напэўна, Бядуля меў на ўвазе тыя алегарычныя творы Драздовіча, што былі створаныя ім падчас службы ў расійскім войску: “Трызна мінуўшчыны”, “Брама будучыні”, “Злыя чары”, “Дух зямлі”, “Хаос смутку”. Як пісаў сам Драздовіч, гэта пяць палотнаў, што "прарочаць будучыню"... Гаварыць пра непасрэдны ўплыў Чурлёніса, аднак, не выпадае і тут. Тое, што абодва гэтыя мастакі сімвалісты, сведчыць толькі пра тэндэнцыю ў мастацтве тых гадоў, бо верагоднае знаёмства Драздовіча і з творамі паляка Мальчэўскага, альбо расейца Рэрыха. Урэшце не абмінуў сімвалізму і ранні Малевіч, чые творы таго часу можна паблытаць з творамі Чурлёніса... Узорам мастакоўскае самабытнасці й сталасці Драздовіча тых гадоў стала вокладка кнігі “Курганная кветка” Канстанцыі Буйло, якую мастак стварыў на замову Янкі Купалы. Жаночы вобраз у фантастычным уборы — адзін з самых таямнічых і рафінаваных у “чыстай красе” вобразаў у беларускім мастацтве. Недасяжнасць і недатыкальнасць вобразу тут эфемерныя й чыстыя, як папараць-кветка, якую ідзі пашукай...
1921 год... За плячыма Драздовіча засталіся сем гадоў вайсковае службы, даўжэзны спіс адрасоў і мясцін... Адным з плёнаў таго часу было й тое, што малады мастак зведаў і далёкую Усходнюю Беларусь — Віцебск, Оршу, Полацк, Смаленск, Гомель... Ён бачыў рэвалюцыю ў Расіі, адчайныя захады ўзняць дом беларускай дзяржавы, спрабаваў прыстасавацца ў савецкім Мінску. Зноў вайна... Рыжскі мір. Гэты год прайшоў для Драздовіча пад знакам суцэльных клопатаў і згрызотаў душы. Ледзь паспеўшы прытуліцца да матчынага пляча, мастак наладзіў сам беларускую школку. Не паспеў азірнуцца — школу закрылі польскія ўлады. Толькі ачуняў ад аднаго ўдару — арышт на тры дні за агітацыю падчас аднадзённага перапісу насельніцтва ўвесну 1921 года. “Бяда, — піша Драздовіч у Беларускі музей напрыканцы 1921 года, — што я бяспашпартны: не магу адведаць Вільню, бо састаю перад судом за камісарства ў аднадзённую перапісь”. 16 снежня 1921 года Язэп Драздовіч піша ў сваім лісце зь Лявонаўкі ў Беларускі музей імя І. Луцкевіча ў Вільню: “Не зважаючы на недахоп матэрыялаў, я ў працягу гэтага лета змог вымаляваць адзін абраз сімвалічнае пагоні “Пагоня Яра” (Ярылы). Можа, не варта занадта хваліцца, але я ўжо заўважыў, што гэты мой абраз рабіў на адведаўшых мяне тут (адкінутага вялікім і дужым светам) нашых інтэлігентаў-беларусаў досыць моцнае ўражанне”.
Сімвалы, простыя й ясна чытаныя для беларусаў, выяўленыя праз міфалагічныя алегорыі. Ярыла — паганскі бог Сонца, валадар Сусвету, пераўвасобіўся ў ваяра Пагоні, толькі ягоны меч пераўтварыўся ў вогненны сполах (дарэчы, нярэдкая такая трактоўка старажытнага гербу і ў працах Чурлёніса). Каласальная пачвара, скрыдлаты цмок, які ўпіўся ў жывую Зямлю, — сімвал абсалютнага зла, зразумелы любому. Далёка ў небе, нібы палярнае ззянне, уздымаюцца занавеса з чароўным горадам, горадам нябесным, які бароніць белая Пагоня. Бароніць плён рук чалавечых і плён узнёслых думаў...
Пярэдні план утварае асобную кампазіцыйную частку. Пластычна яна вырашана на супрацьпастаўленні прастакутных геаметрычных лініяў (крыжы, камяні) і плаўных скругленых формаў (чэрап з вянцом, каштоўнае начынне, рыхлая субстанцыя зямлі-драпіроўкі). Уся гэтая частка кампазіцыі дадаткова жорстка акрэсленая і супрацьпастаўленая кірунку другога плану, які стварае максімальнае дынамічнае напружанне, змушаючы рухацца ўсю прастору палатна. Удары лакальных цёмных і светлых плям драматызуць настрой, даводзячы да афекту ўспрыманне алегарычнага сюжэта. Нібыта ад выбуху ўзараная зямля з хаосу камянёў, крыжоў, халодных скарбаў захапляе Дух. Цяжкі надмагільны крыж з лацінскім надпісам — Vita, Albarusia, Libertas, зрынуты. Жыццё, Беларусь, Свабода паўстаюць з небыцця, раздзіраючы касмічны дзірван.
Дыдактычны канцэптуалізм Драздовіча тут не мэта, а сродак падтрымання ідэі, дакладней — ключ, і пры дапамозе якога мы прачытаем усю складаную пабудову карціны. Аналагічна вырашаў падобную задачу і Франсіска Гоя, суправаджаючы свае містэрыяльныя афорты тэкстамі, уведзенымі ў кампазіцыйнае поле. “Пагоня Ярылы” блізкая паводле сімвалізму да творчасці іспанскага мастака. Прыгадаем дыптых Гоі “Свабода памерла. Свабода ўваскрэсла”. На першым афорце ў бяскрайняй чорнай прасторы пры магіле збіраюцца інфернальныя цені чалавекападобных пачвар, яны цешацца са скону Свабоды і гатовыя захлопнуць яе труну вечным камянём. На другім афорце Свабода прачынаецца, наводзячы жах на чорныя постаці, сыпле праменні ў Космас. I сама алегорыя, і метады, якія скарыстаў Драздовіч, блізкія Гоеўскім. Метафары Цемры і Святла, нетраў Зямлі і Космасу, супрацьпастаўляюцца найперш не канкрэтнымі прадметнымі вобразамі, а праз канфлікт жорсткіх і мяккіх ліній, чорных і белых плямаў. Семантыка вобразаў Драздовіча ўніверсальная. Двубой Ярылы і цмока выклікае ў адначассе асацыяцыі з хрысціянскімі вобразамі Святога Юрыя і Святога Іллі. Выява чэрапа, неадназначная паводле сваёй сімволікі ўвогуле, як згадка пра марнасць зямнога існавання альбо перамогу над смерцю, на палатне Драздовіча ў атачэнні дэталяў-падказак, чытаецца як святая рэліквія, парэшткі магутнага валадара, чый дух уваскрасае, абуджаецца ад перуна Ярылы. Чэрап, чыста па-сімвалісцку, — пазітыўны сімвал. Надпіс на крыжы зроблены на лаціне, тым самым пазначаючы еўрапейскі ўніверсалізм беларушчыны ў бачанні Драздовіча. Сам Ярыла тоесны Пагоні, нацыянальнаму сімвалу, дзяржаўніцкаму пачатку Беларусі. У гэтым сэнсе “Пагоню” Драздовіча можна параўнаць толькі з “Пагоняю” Багдановіча. Па сіле мастацкага ўвасаблення нацыянальнае святыні гэтыя два творы — Багдановіча ў паэзіі і Драздовіча ў жывапісе — засталіся непераўзыдзенымі. Але яны сфармавалі цалкам новае, уласна беларускае прачытанне старажытнага гербу, пры пасярэдніцтве паэта і мастака ён быў прыўлашчаны беларускай традыцыяй найноўшага часу. Карціна, напісаная ў запале ад падзеяў ракавога года, пакінула глыбокі след у памяці наступных пакаленняў беларусаў. Яе шанавалі менавіта як абраз (як называў яе сам Драздовіч). У розных краінах ёсць творы мастацтва, якія шануюцца як сімвалы нацыі, побач з гербам ці сцягам: “Свабода на барыкадах” Дэлакруа, “Грунвальд” Матэйкі, “Мексіка” Сікейраса. Для беларусаў у гэтым шэрагу стаіць “Пагоня Ярылы” Язэпа Драздовіча.
1997
