Мінск : МЕДЫЯЛ, 2016. — 256 с. + 32 іл.
ISBN 978-985-6914-33-4
Эратычная тэматыка ўласцівая практычна ўсім жанрам традыцыйнага фальклору беларусаў. Жанчына і мужчына, іх любоўныя і інтымныя ўзаемаадносіны з рознай ступенню “празрыстасці” апісаны ў творах вуснай народнай творчасці, сабраных у гэтым зборніку. Кнігу склалі запісы такіх вядомых даследчыкаў ХІХ ст., як Міхал Федароўскі, Мікалай Нікіфароўскі, Павел Шэйн, Яўген Ляцкі, Севярын Малевіч, Адам Гурыновіч, а таксама сучасныя запісы.
Асобны раздзел склалі запісы народнага паэта Беларусі Рыгора Барадуліна. Выданне паказвае элементы эратычнага фальклору ў святкаванні Калядаў, Купалля, жніва, абрадаў “жаніцьба Цярэшкі” і “гуканне вясны”, сямейных абрадаў (радзіны, вяселле).
Кніга складзеная паводле выдання “Белорусский эротический фольклор” (М.: Ладомир, 2006, укл. Т. Валодзіна, А. Фядосік).ЗМЕСТ Паглядзець
Прадмова
Каляды
Жаніцьба Цярэшкі
Вясна
Купалле
Жніво
Сямейныя абрады
Радзіны
Вяселле
Лірыка
З запісаў Міхала Федароўскага
Песні танцавальныя цынічныя
Са збораў Паўла Шэйна
З запісаў Яўгена Ляцкага
З запісаў Севярына Малевіча
З запісаў Адама Гурыновіча
З запісаў Мікалая Нікіфароўскага
“Здубавецьця” Рыгора Барадуліна
Сучасныя запісы
Загадкі
ПРАДМОВА Паглядзець
Каханне, інтымныя перажыванні мужчыны і жанчыны — ва ўсе часы адна з самых узрушальных сфераў жыцця. Дачыненні процілеглых полаў, у кніжнай традыцыі ды і жыцці будзённым пазначаныя тэрмінам эротыка, у фальклорных формах адлюстравання захавалі былыя сакральныя сэнсы. У традыцыі сексуальныя патэнцыі чалавека ўсведамляліся як адна з праяваў стваральнай касмічнай энергіі, што дазваляла архаічнаму чалавеку нароўні з багамі браць удзел у касмічных падзеях. Сексуальная энергія — як рэальнае ўвасабленне тварэння, крэацыі, таму эратызм арганічна ўвайшоў ці не ва ўсе абрады каляндарнага і сямейнага цыклаў. Разам з тым гісторыя паказвае, як Эрат, Амур, Купідон — багі кахання ў Антычнасці — саступілі месца сённяшняму абсалютна прафанізаванаму ўспрыманню.
Але ж не станем забываць, што ва ўсе часы чалавек кахаў, і не будзем адносіць эротыку толькі да рытуальных праяваў. Таму будзем мець на ўвазе ўмоўнасць самога тэрміну эратычны фальклор, а звернемся да апяяных перажыванняў і радасцяў, спакусаў і здрадаў, да пяшчоты як не апошняй радасці ў чалавечым жыцці.
...Ужо ад нараджэння дзіцяці бацькі клапаціліся пра яго будучае сексуальнае жыццё. Пупавіну абразалі роўна “на два пальцы”, бо лічылася, што калі хлопчыку зрабіць яе карацей — гэта адпаведным чынам скажацца на памеры яго мужчынскага органа, дзяўчынка ж не будзе ахвочая да пяшчоты. Але, заўважце, што і даўжэй пупавіну ніхто не абразаў — нашы папярэднікі ва ўсім цанілі залатую сярэдзіну. Каб дзіця ў будучым мела поспех у супрацьлеглага полу, пры нараджэнні хлопчыка прымалі ў матчыну спадніцу, дзяўчынку — у бацькавыя штаны або кашулю. Ну а радзінны фальклор — гэта апафеоз эратычнай паэзіі:
А кум кумку разуваў,
Пад падолік паглядаў:
“Ай, кумачка, што за звер?
Я баюся, каб не з’еў”.
Эратычныя сцэнкі тут больш чым відавочныя. Іншая справа — моладзевы фальклор. Давядзецца і падумаць, каб яго расчытаць. У гэтых тэкстах вельмі тонкая вобразнасць, эротыка больш зашыфраваная, мяккая, у пэўнай ступені цнатлівая. Гэта такая гульня сэнсаў. І сапраўды, што эратычнага можа ўбачыць недасведчаны чалавек у песні, якая спяваецца падчас каляднай гульні “Жаніцьба Цярэшкі”:
Цярэшка, чаху-чаху,
Што ў цябе ў мяху?
— Шпілечкі, іголачкі,
Дзевачкам пярсцёначкі.
Каму сёння прыйдзе ў галаву, што шпілечкі і іголачкі – якраз і ёсць выразным мужчынскім сімвалам, а радкі пра швачку, якая “вышыла ўкруг падала тупой іглой без вушка і чырвоным шоўкам”, апавядаюць пра пазбаўленне дзяўчыны цноты. Падчас гульні “Жаніцьба Цярэшкі” інсцэнавалася вяселле, хлопцы і дзяўчаты ўступалі ў сімвалічны шлюб. І, дарэчы, не ўсе песні былі такія ўжо бяскрыўдныя:
Дзед кажух шые,
Бабіна душа ные,
А дзед кажух дашыў,
Сем раз за ноч прасіў.
Калі ж справа нарэшце даходзіла і да сапраўднага вяселля, то тут важнай акалічнасцю было, ці захавала маладая сваю цнатлівасць. Калі нявеста аказвалася “чэснай”, што павінна была засведчыць прадэманстраваная пасля шлюбнай ночы прасціна ці сарочка, то радасці не было межаў, на ўсю вёску спяваліся песні пра зберажоную “калінку”. У адваротным выпадку — ганьба і песенныя папрокі:
Пад елкаю спала,
Не дзеўкаю ўстала.
Шышка звалілася,
На шышку прабілася.
Патрабаванне цноты, між іншым, датычылася і хлопцаў. Прычым гэта характэрна перадусім для беларусаў. Існаваў звычай падчас застолля садзіць на дзяжу і маладога. Рэдка хто адважваўся на прамы падман, бо сесці на дзяжу нячэсным або нячэснай абяцала будучыя неўраджаі і праблемы ў дзецях. Выпадкі нецнатлівых адносінаў моладзі, безумоўна ж, былі. Інакш не было б і такой разгалінаванай сістэмы пакаранняў і сімвалічнасці. Ідэал цнатлівасці існаваў, але жыццё ёсць жыццё.
Лірычная эротыка і паказвае беларусаў такімі, якія яны ёсць. Не сведчыць яна ні пра разбэшчанасць, ні пра распуснасць, а дэманструе тое, што беларусы з прычыны сваёй стрыманай натуры здолелі ўвасобіць гэты бок жыцця не ў наборы вульгарнасцяў, а ў цэлым блоку прыгожых, вытанчаных і па-мастацку аформленых вобразаў. Варта падкрэсліць, што ўся гэтая насычаная сімволіка, якую мы “расчытваем” у эратычных песнях, уласцівая не толькі творам пра яго і яе, а і іншым жанрам фальклору. Гэта не адвольная фантазія, а вельмі архаічная і заканамерная ў рэчышчы народнага светаўспрымання схема. Напрыклад, калі жанчыну сімвалізуе начынне — гаршчок, дзяжа, ступа, а мужчыну — прадметы накшталт нажа, сякеры, шыла і г. д. — то гэтае значэнне рэалізуецца не толькі ў эратычнай паэзіі, а наогул у народнай культуры.
Ой, кум куму У садочык вядзець.
Ой, кум куме Агурочак даець
Ах, кум-кумочак,
Не хачу агурочка,
Ня псуй ты майго жываточка.
*
А што, што ды ў нас было,
Чатыры каленцы ды радам было,
А пятае шыла
Гарэлачку саладзіла.
Апазіцыя мужчынскі — жаночы палягае ў падвалінах асэнсавання ўсяго сусвету, калі па гэтай прыкмеце дзяліліся як жывыя істоты, так і нежывыя прадметы. Лад і парадак у сусвеце, акрамя іншага, меркаваў і гарманічнае ўзаемадзеянне гэтых полюсаў. Пад ідэю кантактавання мужчынскага і жаночага пачынае падводзіцца цэлая сістэма ўяўленняў. Цела — як каштоўнасць, яго інтымныя часткі — як таямніца і бездань сэнсаў — вось ідэі народнае творчасці. Яскравымі выявамі дачыненняў мужчыны і жанчыны становяцца якраз ворыва і апрацоўка глебы. Як у той загадцы: “Ехаў плуг на чоран луг, за ім пара слуг, туды ехаў весел, адтуль галаву звеся” ці ў песні: “Казалі нам, Сямёнка гультай, — / Залатую сошаньку папраўляў, / Чорную аблогу раздзіраў”. Наогул прыхаваныя тут і глыбокія міфалагічныя зместы, калі бачыўся ў засяванні поля акт шлюбавання Зямлі і Неба. І як неба апладняе зямлю дажджом, так і мужчына зачынае ва ўлонні жанчыны новае жыццё: “Раса ўпала на травіцу, наша мама парадніца”.
Што да рэчыўных сімвалаў, то мужчынскую семантыку заканамерна набылі прадметы даўгаватай, падоўжанай формы, прызначаныя для рознага запіхвання, утыкання, змяшчэння ўнутр. Тут і нож, шыла, таўкач, агурок, грэбень. Гэтаксама і актыўныя, надзеленыя семантыкай асаблівай плоднасці звяры, жывёлы — казёл, заяц, конь. Паенне каня прачытваецца як метафара полавых дачыненняў.
Ідэя жаночага наогул працінае як абрадавы, так і лірычны фальклор. Найперш варта пазначыць сімвалічную тоеснасць зямлі і жанчыны, якая грунтуецца на ўласцівых ім патэнцыях ураджайнасці / плоднасці. Сярод прадметаў жаночы ніз абазначаюць рэчы, якія судачыняюцца з колам або маюць адтуліну ці паглыбленне, да таго ж гэта прынцыпова пасіўныя прадметы. Гэта перадусім спадніца і фартух, ступа, дзяжа, гаршчок, хамут і пярсцёнак, вянок. Генітальная сімволіка гэтых прадметаў абумовіла іх выкарыстанне ў павер’ях і абрадах жыццёвага цыклу, дзе яны ўключаліся ў магічныя рытуалы, накіраваныя на забеспячэнне будучай плоднасці ці ўраджайнасці глебы. Асабліва наглядна жаночая сімволіка выяўляецца ў прыкладзе са ступай, якая прадстаўляе сабой жанчыну, а таўкач — мужчыну.
І яшчэ адзін фальклорны жанр, дзе эратычнае атрымала ну вельмі яркае прачытанне. Гэта так званыя страмныя, стыдныя загадкі — проста ўзор двухсэнсоўнасці. Разам з тым яны глыбока іранічныя, дэманструюць эфект падманутага чакання. Большасць загадак мяркуе зусім нявінны адказ — гэта простыя рэчы, што вакол нас: арэх, бот, дзяжа, рукавіца, альбо звыклыя дзеянні і станы. Як пра сон:
Мяне мілы спалюбіў,
Сярод поля заваліў:
Грэх ня грэх, а мне хочацца.
Сабраныя ў зборнічку тэксты дэманструюць, як у прынцыпах наймення патаемнага і глыбока інтымнага адбілася адна з адметнасцяў беларускай звычаёвасці — яе ўнікальна ўсёабдымная, архаічная, глыбокая ў сваіх вытоках, але поўная паэтычнай вышыні метафарычнасць. Эратычны фальклор прадэманстраваў усім нам, наколькі арганічнымі, гарманічнымі могуць быць стасункі не толькі між мужчынам і жанчынаю, але і наогул між Чалавекам і Светам.
Такія тэксты ўключалі ў свае зборы выбітныя фалькларысты ХІХ стагоддзя Е. Раманаў і П. Шэйн, М. Федароўскі і М. Нікіфароўскі і іншыя, а вясельныя песні, прымеркаваныя да першай шлюбнай ночы і сабраныя А. Дэмбавецкім, выйшлі нікчэмна малым накладам — усяго ў 20 асобніках. Іскрыстыя і дасціпныя песні і загадкі запісваюцца ў беларускай вёсцы да сёння. У зборніку абрадавы фальклор падаецца ў коле каляндарных і сямейных святаў, а пазаабрадавая лірыка і прыпеўкі прадстаўлены калекцыямі збіральнікаў. Тэксты са старых кніжак адаптаваныя да сучаснага правапісу, але захоўваюцца адметнасці дыялектнага маўлення.
Сапраўды, і гэтая сфера фальклору дапамагае паказаць, сцвердзіць нашую самабытнасць, непадобнасць, адметнасць. Калі “пра гэта” мы скажам ці праспяваем не так, як у расійскай глыбінцы ці гуцульскай вёсцы. Безумоўна, міфалагічныя падтэксты і міфапаэтычныя вобразы яднаюць эратычны фальклор беларусаў не толькі са славянскім, але і з іншым еўрапейскім, і шырэй, аднак форма, увасабленні, паэтычны сінтаксіс і граматыка вобразаў у нас усё ж свае.
Разам з тым хочацца папярэдзіць нашых чытачоў і нават перасцерагчы, бо эратычны фальклор у традыцыі не выконваўся абы-дзе і ў любы час. Гэта не лірычныя песенькі для завучвання і тыражавання. Варта памятаць і пра ўзроставы цэнз, бо нават на вясковыя радзіны дзятва не дапускалася. Месца такім тэкстам — на сяброўскіх застоллях і ў абрадавых сітуацыях. Як і загадкі — яны загадваліся ў пэўныя каляндарныя адрэзкі часу і ў пэўнай аўдыторыі. Проста дзеля смеху і для шырокай публікі такое не дазвалялася.
Дык будзьма памятаць пра тое, хоць і пацешымся з дасціпнасці і задзірыстасці народнага гумару.
Т. В.
ФРАГМЕНТ З КНІГІ Паглядзець
КАЛЯДЫ
Жаніцьба Цярэшкі
Гэта адна з найбольш цікавых этнічных формаў каляднага абрадавага ігрышча моладзі, якая дасягнула шлюбнага ўзросту. Асноўнае дзеянне ігрышча — падбор шлюбных пар, жаніцьба маладых — мае тут умоўны, карнавальны, гульнёвы характар, уласцівы падобным абрадавым звычаям многіх еўрапейскіх народаў. Аднак распрацаванасць сцэнарыя “Жаніцьбы Цярэшкі” ў беларусаў, багацце песеннага, танцавальнага і музычнага кампанентаў, асаблівая ўзрушанасць і “прынцыповасць” удзельнікаў дзейства ў выбары пары паказваюць, што для шэрагу пакаленняў нашых продкаў гэтае ігрышча было нечым большым, чым проста святочнай забавай. За ім хаваецца старажытны і вельмі важны для народа абрад, які рэгуляваў фарміраванне новых сямейных гнёздаў. Істотна, што ўтварэнне шлюбных пар адбывалася па ўзаемнай схільнасці маладых людзей, адсюль і энтузіязм моладзі, і стойкая захаванасць гэтага абраду ў хрысціянізаваным грамадстве.
“Жаніцьба Цярэшкі” найбольш прадстаўлена ў Лепельскім, Докшыцкім, Ушацкім, Полацкім і суседніх раёнах, яе тэрыторыя супадае з рассяленнем палачан, з рубяжамі Полацкай зямлі.
Падрыхтоўку да “Жаніцьбы Цярэшкі” моладзь пачынала задоўга да Каляд. Безумоўна, вельмі хваляваліся дзяўчаты, бо партнёр, “дзядулька” ў Цярэшцы нярэдка затым і сватоў прысылаў. Хлопец нёс бацьку бутэльку, а маці — цукерак і прасіў іх дазволу жаніць назаўтра з іх дачкою Цярэшку. Першым актам уласна “Жаніцьбы Цярэшкі” з’яўляецца выбар “маткі” і “бацькі”, іх “скручванне” ў танцы. На ролю бацькоў выбіралі людзей старэйшых, жанатых, абавязкова вясёлых і дасціпных. Параіўшыся з “бацькам”, “матка” брала хлопца, а “бацька” дзяўчыну (альбо наадварот). Пратанцаваўшы з імі, яны ў танцы ж злучалі маладых, якія з гэтага моманту станавіліся “дзедам” і “бабай”. У большасці выпадкаў адзначаецца, што злучалі тыя пары, якія ўжо сябравалі між сабою ці выказвалі адзін да аднаго сімпатыі.
“Ажэненыя” маладыя не проста танцавалі паміж сабой; узяўшыся намітусь пад рукі, яны “перакручваліся” млынком на месцы пад музыку “Цярэшкі”, “Лявоніхі” ці нават полькі, г. зн. “скручваліся”, як скручваецца, звіваецца з дзвюх столак нітка ці вяроўка, каб быць трывалай, моцнай. У гэтым бачыцца магія “скручвання” маладых людзей у адну сям’ю, трывалую сямейную пару.
* * *
Ня ўцякай, бабулька, дворна,
У цябе пад пупам чорна.
Ня ўцякай, бабулька, з раду,
Уторкну дудучку ззаду.
Пастаі, бабулька, у кутку,
А я разганюся ды ўткну.
Ня хадзі за рэчачку,
Замочыш авечачку,
Ня хадзі за быструю,
Замочыш сукрыстую.
* * *
Цярэшка валочыцца,
Жаніцца не хочацца.
Цярэшцы бяда стала:
З кім яго жана спала?
Ці ў полі пад ліпкай
З маладым Піліпкай?
Ці ў полі пад яворам
З маладзенькім Ягорам?
Ці пад гаем зеляненькім
З казаком маладзенькім?
