Ад пачатку гаспадарства да каралеўства Літвы і Русі (1248—1341 гг.). — Гародня—Уроцлаў: Гарадзенская бібліятэка—Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego we Wrocławiu, 2013. — 186 с.
ISBN 978-83-7893-132-4
Вялікае Княства Літоўскае (скарочаная назва “Літва”, больш поўная —“Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае і іншых”) дзейнічала на еўрапейскай палітычнай арэне амаль пяць з паловай стагоддзяў — ад высокага сярэднявечча да навейшага часу (1248—1795 г.). Кніга ахоплівае пэрыяд часу ад узьнікненьня дзяржавы да пачатку яе тэрытарыяльнага росту пры вялікіх князях Віцені й Гедыміне.Пасля ліквідацыі — у выніку падзелаў канфедэрацыйнай Рэчы Паспалітай — ВКЛ не знікла цалкам з міжнароднай палітыкі. У 19 ст. неаднойчы ствараліся праекты яго адраджэння, некалькі мадэрных нацыянальных дзяржаў у навейшы час выводзілі з яго свае пачаткі і абгрунтаванне тэрытарыяльных прэтэнзій.Сёння ВКЛ складае эпоху ў гісторыі некалькіх народаў і займае адметнае месца ў агульнаеўрапейскім дзеяпісанні. У беларускай гістарычнай традыцыі ВКЛ выступае прадаўжальнікам дзяржаўнасці Полацкага, Тураўскага княстваў і адным з важнейшых чыннікаў нацыянальнага будаўніцтва.
Алесь Краўцэвіч: Літва была амаль цалкам славянскай (інтэрвію з нагоды выхаду кнігі)ЗМЕСТ Паглядзець змест цалкам
УСТУП
Перыядызацыя гісторыі ВКЛ эпохі незалежнасці (1248—1569 г.)
Тэрміналагічныя заўвагі
І. ПАЎСТАННЕ І МАЦАВАННЕ ДЗЯРЖАВЫ НА ПАНЯМОННІ (1248—1315 г.)
Глава 1. ПАЧАТАК ГАСПАДАРСТВА. УЗНІКНЕННЕ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА
1.1. Еўрапейскі кантэкст
1.2. Панямонне напярэдадні новай дзяржавы
1.2.1. Этнічная сітуацыя
1.2.2. Палітычны стан
1.3.Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага
1.3.1. Славяна-балцкі саюз
1.3.2. Наваградак і Міндаўг
Глава 2. ВЫПРАБАВАННЕ НА ТРЫВАЛАСЦЬ (1248—1270 г.)
2.1. Змаганне з Галіцка-Валынскім княствам (1248—1264 г.)
2.1.1. Першая вайна (1248—1254 г.)
2.1.2. Залежнасць ад Галіцка-Валынскага княства (1254—1258 г.)
2.1.3. Аднаўленне і ўмацаванне незалежнасці ВКЛ (1258—1263 г.)
2.2. Кароткая гісторыя каралеўства Літва (1253—1260 г.)
2.3. Першы ўнутраны крызіс (1263—1264 г.)
2.4. Першы дуумвірат. Войшалк (1264—1267 г.) і Шварн (1264—1270 г.)
Глава 3. ПАД ЗНАКАМ ПАГОНІ (1270—1315 г.)
3. 1. Стабілізацыя пры Трайдэне (1270—1282 г.)
3.1.1. Ад абароны да наступу
3.1.2. Унутраны стан дзяржавы Трайдэна
3.2. “Цёмныя гады” (1283—1292 г.)
3.2.1. Тварам у твар з Ордэнам
3.2.2. Кшталт знешнепалітычнай дактрыны
3.3. Пачаткі дынастыі Гедыміна (1292—1295 г.)
3.4. Віцень. “Рыцар збройны на кані…” (1295—1315 г.)
3.4.1. Ваяр, сын ваяра
3.4.2. Пагоня на Прусы
3.4.3. Словам і мечам. Палітыка ВКЛ у Польшчы, Інфлянтах і Русі
3.4.4. Ліцвінскі плацдарм у паўночнай Смаленшчыне
3.4.5. Гаспадарства мацнее
ПАДСУМАВАННЕ: ВЫНІКІ ПЕРШАГА ЭТАПУ ДЗЕЙНАСЦІ ВКЛ (1248—1315 г.)
ІІ. “КАРАЛЕЎСТВА ЛІТВЫ І РУСІ”. ГАСПАДАРАННЕ ГЕДЫМІНА (1316—1341 г.)
Глава 1. ЗАСНАВАЛЬНІК ВЯЛІКАЙ ДЫНАСТЫІ
1.1. Далёкае і бліжняе атачэнне
1.2. Гедымін Дойлід
1.3. Зброяй і словам. Дактрына знешняй палітыкі
1.4. Пачатак гаспадарання Гедыміна (1316—1322 г.)
Глава 2. ВАЙНА І ДЫПЛАМАТЫЯ НА ЗАХАДЗЕ
2.1. Дыпламатычны марш на Захад (1323—1324 г.)
2.1.1. Віленскі мірны трактат 2 кастрычніка 1323 г.
2.1.2. Справа хрышчэння Гедыміна
2.2. Ліцвінска-польскі саюз (1325—1331 г.)
2.3. Заходні кірунак пасля Віленскага міру
Глава 3. ЛІТВА І РУСЬ
3.1. Аб’яднанне беларускіх земляў
3.1.1. Палессе і Падляшша
3.1.2. Полацак, Віцебск, Смаленск
3.2. ВКЛ і Русь, залежная ад татараў
3.2.1. Адносіны з Ардой
3.2.2. Паўночна-Ўсходняя Русь. Вялікае Княства Уладзімірскае
3.2.3. Пачаткі ліцвінска-маскоўскай канфрантацыі
3.2.4. Вялікі Ноўгарад і Пскоў
3.2.5. Галіцка-Валынская, Кіеўская і Чарнігаўская землі
ПАДСУМАВАННЕ: ГАСПАДАРСТВА ГЕДЫМІНА
Спіс скаротаў
Крыніцы
Бібліяграфія
Храналогія гісторыі ВКЛ да канца гаспадарання Гедыміна
Паказальнік імёнаў
Паказальнік геаграфічных назваў
УСТУП (скарочана) Паглядзець болей
Вялікае Княства Літоўскае (скарочаная назва “Літва”, больш поўная—“Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае і іншых”) дзейнічала на еўрапейскай палітычнай арэне амаль пяць з паловай стагоддзяў — ад высокага сярэднявечча да навейшага часу (1248—1795 г.).
Пасля ліквідацыі — у выніку падзелаў канфедэрацыйнай Рэчы Паспалітай — ВКЛ не знікла цалкам з міжнароднай палітыкі. У 19 ст. неаднойчы ствараліся праекты яго адраджэння, некалькі мадэрных нацыянальных дзяржаў у навейшы час выводзілі з яго свае пачаткі і абгрунтаванне тэрытарыяльных прэтэнзій.
Сёння ВКЛ складае эпоху ў гісторыі некалькіх народаў і займае адметнае месца ў агульнаеўрапейскім дзеяпісанні. У беларускай гістарычнай традыцыі ВКЛ выступае прадаўжальнікам дзяржаўнасці Полацкага, Тураўскага княстваў і адным з важнейшых чыннікаў нацыянальнага будаўніцтва.
У доўгай і складанай гісторыі дзяржавы, багатай як на буйныя перамогі, так і цяжкія паразы, добра відная храналагічная цэзура — 1569 г. У тым годзе была прынятая Люблінская унія ВКЛ з Польскім каралеўствам, названая польскай гістарыяграфіяй “рэальнай”, у адрозненне ад папярэдніх “персанальных” уній. Гэтая падзея аказалася важнейшым рубяжом не толькі ў палітычнай гісторыі краіны, але і ў яе культурным, канфесійным і нацыянальным жыцці.
Люблінская унія падзяліла гісторыю ВКЛ на два буйныя перыяды:
1. ВКЛ — незалежная дзяржава (сярэдзіна 13 — сярэдзіна 16 ст.). Нараджэнне, умацаванне, уладкаванне ўстрою гаспадарства. Перыяд самастойнасці.
2. ВКЛ ускладзе Рэчы Паспалітай (сярэдзіна 16 — 18 ст.). Канфедэрацыя з Польшчай, нарастанне польскага палітычнага і культурнага ўплыву. “Пагоня ў цені белага арла”.
У далюблінскі “самастойны” перыяд жыцця ВКЛ адбывалася нараджэнне, сталенне і росквіт дзяржавы. Па аналогіі з чалавечым жыццём то былі часы “дзяцінства”, “маладосці” і“сталасці”. Пасля Люблінскага акту пачалася доўгая “старасць”, у якой ужо не здараліся імклівыя ўздымы, а заставалася толькі падтрыманне ранейшага ладу і павольнае, але няўхільнае згасанне.
Названы рубеж, як і любая храналагічная цэзура, дастаткова ўмоўны, бо новыя з’явы і тэндэнцыі ў гісторыі рэдка праяўляюцца знянацку, найчасцей яны выводзяцца з папярэдніх эпохаў. Умоўнасці дадае яшчэ адна акалічнасць — перыяды палітычнага жыцця ВКЛ не цалкам супадалі з эканамічнымі і дэмаграфічнымі цыкламі, якія мелі больш універсальны агульнаеўрапейскі характар. Напрыклад, у першай палове 16 ст. дзяржава перажывала сур’ёзны крызіс, выкліканы маскоўскімі войнамі (што і змусіла яе да уніі з Польшчай), а гаспадарка і культура ў той самы час былі на ўздыме (як і па ўсёй Еўропе)
* * * * *
Гэтая праца—частка большай сінтэзы палітычнай гісторыі ВКЛ, яна ахоплівае прамежак часу ад узнікнення дзяржавы да пачатку яе тэрытарыяльнага росту пры вялікіх князях Віцені і Гедыміне. Тэкст створаны на аснове вывучэння, галоўным чынам, апублікаваных пісьмовых крыніц, а таксама спецыяльных прац, прысвечаных асобным аспектам тэмы.
У Беларусі ў апошнія дзесяцігоддзі назіраецца рост цікавасці да гісторыі ВКЛ і попыту на адпаведную літаратуру. На жаль, па прычыне маладосці і слабасці прафесійнага асяродку даследчыкаў ВКЛ гэты попыт задавальняецца не творамі спецыялістаў-гісторыкаў, а папулярнай літаратурай, часта створанай на аснове падыходаў і прыёмаў, далёкіх ад акадэмічных.
Найбольш грунтоўнай сінтэзнай працай акадэмічнага характару з’яўляецца другі том шасцітомнай гісторыі Беларусі пад назвай “Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага”, напісаны прафесійнымі гісторыкамі (Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 2: Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. Мн.: “Экаперспектыва”, 2008).
Мая праца, пры пэўнай розніцы атрыманых вынікаў з вышэйназванай, таксама прэтэндуе на акадэмічны падыход, чаму мае служыць, акрамя іншага, навуковы апарат: спасылкі на працы іншых даследчыкаў, спіс выкарыстанай літаратуры, імянны і геаграфічны паказальнікі, карта тэрыторыі ВКЛ. Фармальна гэтая праца—першая ў краіне навуковая сінтэза гісторыі ВКЛ, але яна таксама ўкладаецца ў кантэкст гісторыі Беларусі, як адзін з важнейшых яе этапаў.
Выказваю глыбокую ўдзячнасць за парады і дапамогу пры падрыхтоўцы працы прафесару Юрасю Бохану, дызайнеру Юрыю Кубараву.
Аўтар.