/ з кічэ, пераклад Лявона Баршчэўскага. – Мінск : Раман Цымбераў, 2024. – 208 с.
Міфалагічна-эпічны твор "Попаль-Вух", складзены ў сярэдзіне XVI ст. ананімнымі прадстаўнікамі народа майя-кічэ, насельнікамі сённяшняй Гватэмалы, належыць да зусім нешматлікіх ацалелых помнікаў літаратуры карэнных народаў Амерыкі. Беларускі пераклад гэтага твора грунтуецца на выніках найноўшых даследаванняў, прысвечаных яго расшыфроўцы і інтэрпрэтацыі навукоўцамі Амерыкі і Еўропы. Уступнае слова для беларускіх чытачоў напісана аўтарам каментароў да гэтага твора, літаратуразнаўцам з ЗША д-рам Аленам Крыстэнсанам.
Адрасуецца ўсім, хто цікавіцца класічнай літаратурай.
Табліца імён і назваў, пададзеных у тэксце перакладу ў поўным або частковым перакладзе на беларускую мову
Уводзіны ў эпас народа майя-кічэ для беларускіх чытачоў.«Попаль-Вух» – найважнейшая кніга, напісаная старажытнымі майя, якія перажылі іспанскае заваяванне. Адзін з найбольш значных літаратурных твораў у свеце, у якім вядзецца пра стварэнне свету, дзе багоў і герояў у пачатку часоў перад першым світаннем і гісторыю саміх горных народаў майя. У дадатак да таго, што гэта каштоўны рэсурс для навукоўцаў, гэта яшчэ і ўзвышаны літаратурны твор, які можна параўнаць з іншымі вялікімі эпасамі старажытнага свету – такімі як грэцкія «Іліяда» і «Адысея», а таксама індыйскія «Рамаяна» і «Махабхарата».
«Попаль-Вух» быў напісаны ананімнымі прадстаўнікамі арыстакратыі кічэ, галіны майя, якая дамінавала ў высакагор’ях заходняй Гватэмалы да прыходу іспанскіх заваёўнікаў, які меў месца ў 1524 годзе. Іх цяперашняе насельніцтва складае больш за паўмільёна чалавек, рассеяных невялікімі грамадамі ў шэрагу рынкавых гарадоў і меншых сельскагаспадарчых вёсак у сучасных штатах Гватэмалы Кічэ, Татанікапан і Кецальтэнанга.
Дакалумбавы «Попаль-Вух»У прэамбуле да «Попаль-Вуху» яго аўтары напісалі, што змест твора заснаваны на старажытнай кнізе з-за мора. У больш познім урыўку крыніца гэтых запісаў ідэнтыфікуецца як Тулан, які яны размяшчалі за морам на ўсходзе: гаворка, відаць, ідзе пра нізіну, заселеную майя, на паўвостраве Юкатан. Уладары кічэ з вялікай павагай ставіліся да
гэтых «сачыненняў Тулана» і часта звярталіся да іх.
У нізінных майя была традыцыя пісьменнасці, якая ўзыходзіла прынамсі да 200 г. да н. э., у аснове якой было складанае іерагліфічнае пісьмо. Калі дакалумбавы варыянт «Попаль-Вуху» быў падобны да іншых старажытных тэкстаў з нізін, ён мусіў быць намаляваны на доўгіх палосах кары́ або скуры аленя, на якія наносіўся тонкі пласт вапнавага гіпсу, каб стварыць гладкую паверхню для пісьма, пасля чаго складваўся ў выглядзе гармоніка ў кнігу кодэксаў. Шэраг такіх старажытных размаляваных кодэксаў бачылі першыя іспанскія місіянеры і адміністратары, якія прыбылі ў Гватэмалу. Барталамэ дэ Лас Касас каля 1540 г. бачыў некалькі іерагліфічных кніг. Ён пісаў, што яны змяшчаюць гісторыю паходжання людзей і рэлігійных вераванняў, напісаную малюнкамі і знакамі, якімі яны могуць абазначаць усё, што захочуць: гэтыя выдатныя кнігі вылучаюцца такой праніклівасцю і вытанчанай тэхнікай, што мы можам сказаць, што наша пісьмо не дае вялікіх пераваг.
Лас Касас быў асабліва ўражаны тым фактам, што майя маглі пісаць усё, што заўгодна. Майя былі, па сутнасці, адзіным народам у Новым Свеце, у якога ў часы іспанскага заваявання была сістэма пісьма, якая мела такую магчымасць. Іерогліфы майя бываюць часткова
фанетычнымі (гліфы, якія абазначаюць асобныя гукі) і часткова лагаграфічнымі (малюнкавае пісьмо, у якім гліф абазначае цэлае слова або паняцце). З прычыны сваёй фанетычнай прыроды гліфы майя могуць быць спалучаныя міжсобку, каб утварыць любое слова, якое можна падумаць або вымавіць. Няма доказаў таго, што падобнае пісьмо калі-небудзь было распрацавана або выкарыстоўвалася ў нагор’і Гватэмалы пасля позняга дакласічнага перыяду, аднак аўтары «Попаль-Вуху» далі зразумець, што яны заснавалі свае творы на пазычаным тэксце з нізіны майя. Цалкам верагодна, што некаторыя пісцы пры двары ўладароў кічэ былі дастаткова знаёмыя з такімі кнігамі, якія яны мелі, каб хоць бы пабежна магчы іх прачытаць.
На момант іспанскага заваявання ў свеце майя мусілі існаваць сотні іерагліфічных кніг. Адна з найвялікшых трагедый гісторыі Новага Свету палягае ў тым, што пераважная большасць з іх была знішчаная. Лас Касас стаў сведкам знішчэння шэрагу такіх кніг, якія былі спаленыя, каб «абараніць» майя ад іх традыцыйнай рэлігіі:
«Гэтыя кнігі бачыла наша духавенства, і нават я бачыў частку тых, якія былі спалены манахамі, бо, відаць, яны думалі, што [яны] могуць нашкодзіць індзейцам у рэлігійных пытаннях, паколькі ў той час яны былі ў пачатку свайго навяртання».
Вядома, што толькі чатыры кодэксы нізінных майя пазбеглі гэтых чыстак. Мы можам толькі дадаць свае нараканні да жалобы майя з нагоды незваротнай страты літаратурнай спадчыны народа. Са шматлікіх іерагліфічных кніг, якія некалі існавалі ў высакагор’ях, у тым ліку дакалумбавай версіі «Попаль-Вуху», не вядома, каб захавалася хоць бы адна.
Дакалумбавы варыянт «Попаль-Вуху», на жаль, быў страчаны. Ужо нават аўтары копіі рукапісу ў шаснаццатым стагоддзі пісалі, што больш старажытную кнігу нельга было ўбачыць у іх часы, і што тое, што яны склалі, было заснавана на арыгінальным тэксце. Аднак не варта лічыць, што гэта было запісана даслоўна. Некалькі дакалумбавых кодэксаў майя, якія захаваліся, а таксама шматлікія надпісы, знойдзеныя на стэлах, алтарах, архітэктурных насценных панэлях і г. д., усе змяшчаюць тэксты, якія з’яўляюцца вельмі фармалізаванымі і сціслымі спасылкамі на даты, асоб і падзеі, якія коратка апісваюць гісторыі, якія яны жадаюць распавесці. Яны часта суправаджаюцца ілюстрацыямі дзеля глыбейшага растлумачэння лаканічнай прозы. Ніводзін з вядомых дакалумбавых тэкстаў не змяшчае доўгіх расповедаў, апісальных дэталяў, каментароў і разгорнутых урыўкаў дыялогаў, знойдзеных у «Попаль-Вуху». Хутчэй за ўсё, гэта была кампіляцыя вусных паданняў, заснаваных у той ці іншай ступені на міфічных і гістарычных дэталях, выкладзеных у дакалумбавым кодэксе з адпаведнымі намаляванымі ілюстрацыямі.
Аўтары «Попаль-Вуху»Аўтары «Попаль-Вуху» былі ананімнымі. У тэксце яны з павагай называюць сябе ў множным ліку, а гэта паказвае на тое, што ў яго складанні ўдзельнічалі больш як адзін чалавек. Ананімнасць аўтараў з’яўля-ецца незвычайнай, паколькі большасць дакументаў каланіяльнага перыяду горных майя была падрыхтаваная з нейкай афіцыйнай мэтай і была належным чынам падпісаная аўтарамі дакументаў як сведчанне іх праўдзівасці. З нейкай прычыны, аднак, тыя, хто быў адказны за складанне «Попаль-Вуху», не хацелі, каб іх асобы былі вядомыя.
Аўтары былі традыцыяналістамі ў тым сэнсе, што яны запісалі гісторыю і тэалогію старажытнага горнага народа майя-кічэ без дадавання матэрыялаў з еўрапейскіх крыніц. Вось жа, у «Попаль-Вуху» амаль не заўважаецца непасрэднага хрысціянскага ўплыву. Нягледзячы на тое, што кніга ў сваёй традыцыі паўстала пасля Канкісты – як сказана ў тэксце, «у адпаведнасці з законам Божым і хрысціянствам», – яе аўтары-прадстаўнікі кічэ шанавалі сваіх традыцыйных багоў майя як светлых, мудрых істот, якія неслі жыццё і святло ў свет праз іх творчыя намаганні. Такая непахісная пашана да старажытных багоў была б абразлівай для іспанскіх місіянераў. У першыя дзесяцігоддзі іспанскага заваявання найбольш відавочныя помнікі рэлігіі і літаратуры майя былі або знішчаныя, або іх вымушана хавалі. Старыя іерагліфічныя кнігі былі выкрытыя як небяспечныя перашкоды навяртанню карэнных жыхароў і актыўна вышукваліся ды знішчаліся. Тых, у каго знайшлі такія кнігі, пераследавалі і нават забівалі. Праз дзвесце гадоў айцец Франсіска Хіменэс напісаў, што шмат якія старажытныя кнігі ўсё яшчэ захоўваліся ў таямніцы сярод кічэ, каб іспанскія ўлады пра іх не даведаліся.
Гэта была страта такіх каштоўных кніг, як іерагліфічная версія «Попаль-Вуху», што, магчыма, падштурхнула перапісчыкаў кічэ захаваць тое, што яны маглі са сваёй літаратуры, перапісаўшы іх змест у тым выглядзе, які мог зрабіць іх больш абароненымі ад палымяных чыстак з боку хрысціянскіх уладаў.
Кім бы аўтары рукапісу «Попаль-Вуху» ні былі, але іх ужо навучылі выкарыстанню еўрапейскіх літар. Неўзабаве пасля афіцыйнага ўсталявання хрысціянства ў высакагорнай Гватэмале хрысціянскія місіянеры пачалі вучыць прадстаўнікоў розных плямёнаў майя Гватэмалы чытаць і пісаць на сваіх мовах з выкарыстаннем мадыфікаванага лацінскага пісьма, распрацаванага айцом Франсіска дэ ла Пара. Першы біскуп Гватэмалы Франсіска Маракі́н рашуча адстойваў гэтую палітыку як сродак спрыяння навяртанню карэнных жыхароў у хрысціянства. Аўтары «Попаль-Вуху», несумненна, навучыліся чытаць і пісаць лацінскім алфавітам пад апекай хрысціянскіх місіянераў, якія дзеля гэтай мэты актыўна стваралі школы ў буйных гарадах майя.
Гісторыя рукапісу «Попаль-Вуху»Нягледзячы на тое, што «Попаль-Вух» не датаваны, ускосныя звесткі паказваюць на тое, што праца была завершаная паміж 1554 і 1558 гадамі. У рукапісе згадваецца, што ў той час, калі быў напісаны «Попаль-Вух», Хуан дэ Рохас і Хуан Картэс, унукі ўладароў, спаленых канкістадорам Педра дэ Альварада падчас іспанскага заваявання, былі жывыя і прызнаныя ўжо мясцовымі кіраўнікамі. Подпісы гэтых уладароў можна бачыць на апошняй старонцы «радаводу ўладароў Татанікапана», датаванага днём 28 верасня 1554 г. «Попаль-Вух» мусіў быць падпісаны да 1558 года, бо да гэтай даты дон Хуан дэ Рохас знік з каланіяльных запісаў і, як мяркуецца, памёр.
Лёс транскрыбіраванага «Попаль-Вуху» ў шаснаццатым стагоддзі быў невядомы цягам наступных 150 гадоў. У нейкі час у гэты перыяд ён быў дастаўлены з Санта-Крус-дэль-Кічэ ў суседні горад Цувіла, цяпер вядомы як Санта-Томас-Чычыкастэнанга. Чычыкастэнанга даўно моцна пераўзышоў Санта-Крус сваімі памерамі ды значнасцю, і прадстаўнікі даўняй арыстакратыі ў сваёй большасці перанеслі туды рэзідэнцыі. Паміж 1701 і 1704 г. дамініканскі манах Франсіска Хіменэс, парафіяльны святар Чычыкатэнанга з 1694 года служыў у розных грамадах майя, дзе вывучыў шэраг дыялектаў і займаўся граматыкай майя, каб выкладаць ёй новапрыбылых святароў. Ён быў асабліва ўражаны мовай кічэ, назваўшы яе адной з асноўных на свеце.
Айцец Хіменэс таксама цікавіўся старажытнымі традыцыямі народа кічэ. Ён адзначыў, што ў яго парафіі людзі ўсё яшчэ захоўваюць памылковыя старажытныя ўяўленні, што былі ім уласцівыя да прыходу іспанцаў. Яго цікавасць да гісторыі і рэлігіі старажытных кічэ, магчыма, перамагла падазрэнне захавальнікаў рукапісу «Попаль-Вуху», якія дазволілі яму ўбачыць гэты тэкст і зрабіць з яго копію. Хіменэс пісаў, што іншыя такія тэксты таксама былі ў іх распараджэнні:
«Гэтыя рукапісы захоўваліся з вялікай асцярожнасцю, у такой таямніцы, што нават старажытныя служкі не ведалі пра гэта, і, даследуючы гэтае пытанне, калі я быў у парафіі Санта-Томас-Чычыкастэнанга, я выявіў, што гэта была дактрына, якую яны спачатку ўсмоктвалі з малаком маці, і ўсе яны ведалі гэта амаль на памяць; пры гэтым я выявіў, што сярод іх было шмат гэтых кніг».
Айцец Хіменэс зрабіў транскрыпцыю тэксту «Попаль-Вуху», створанага кічэ-майя, і дадаў яго іспанскі пераклад. Невядома, што здарылася з рукапісам шаснаццатага стагоддзя, хоць ёсць меркаванне, што Хіменэс вярнуў яго ўладальнікам, карэнным кічэ.
Паэтычнасць «Попаль-Вуху»«Попаль-Вух» – гэта не толькі самы важны тэкст горных майя з гледзішча яго гістарычнага і міфалагічнага зместу. Перад намі таксама ўзнёслы літаратурны твор, які мае багатую і элегантную паэтычную форму. Паэзія кічэ заснаваная не на рыфме або метрычных рытмах, а хутчэй, на размяшчэнні паняццяў у наватарскія і нават упрыгожаныя паралельныя структуры. Аўтары рэдка задавальняюцца выказваннем адной думкі, не ўпрыгожваючы яе сінанімічнымі паняццямі, метафарамі або апісальнымі эпітэтамі. Паэт кічэ вельмі падобны да кампазітара класічнай музыкі, які пачынае з простай мелодыі, а потым уплятае ў яе дадатковыя і кантрасныя гармоніі, каб надаць ёй цікавасці і глыбіні. Такім чынам магчымыя бясконцыя варыяцыі.
Такія кнігі, як «Попаль-Вух», былі не проста сухімі запісамі гісторыі, але ўніверсальнымі дэкларацыямі прызначэння свету і месца чалавека ў ім. Як адзначае Манро Эдмансан, тэксты майя прызначаны для чытання і разважання, а не для прагляду. Напісаныя словы павінны былі выклікаць у свядомасці вобраз, даць новае жыццё і дыханне багам і героям кожны раз, калі апавяданне было прачытана. Прыгажосць твора залежыць не толькі ад самой гісторыі, але і ад таго, як яна распаведзеная.
Д-р Ален Дж. Крыстэнсан, г. Прова, штат Юта, ЗША.жнівень 2024 г.
Ален Дж. Крыстэнсан (Allen J. Christenson) нарадзіўся ў Шэрман-Оксе, штат Каліфорнія, ЗША. Закончыў Універсітэт штата Тэхас у Остыне. Працаваў этнографам і лінгвістам у высакагорнай Гватэмале з 1978 г., супрацоўнічаючы галоўным чынам з кічэ-майя і цутухіль-майя. Атрымаў ступень бакалаўра ва Універсітэце Брыгама Янга, штат Юта, па спецыяльнасці «заалогія», а пазней, у Каліфарнійскім універсітэце ў Лос-Анджэлесе – ступень доктара медыцыны па спецыяльнасці «стаматалагічная хірургія». У 1985 г. скончыў ардынатуру па агульнай практыцы і хірургіі на базе Ваенна-Паветраных Сіл у Вашынгтоне. Служыў у Ваенна-Паветраных Сілах ЗША на працягу шасці гадоў, дэмабілізаваўся ў званні маёра. Быў выкладчыкам у Мёрсэд-Коледжы, у штаце Каліфорнія. Чатыры гады займаўся стаматалогіяй у горадзе Прова, штат Юта, дзе адначасова выкладаў у родным універсітэце. Атрымаў ступень магістра і доктара філасофіі па гісторыі дакалумбавага мастацтва ва ўніверсітэце штата Тэхас у Остыне пад кіраўніцтвам доктара Лінды Шэле. Апублікаваў шматлікія артыкулы ў часопісах і раздзелы ў кнігах, шэраг кніг пра майя, у тым ліку «Мастацтва і грамадства ў супольнасці горных майя» (2001), «Цяжар старажытнасці: цырымоніі абнаўлення свету ў майя» (2016), «“Попаль-Вух” у міфе. Касмалогіі і практычных рытуалах» (разам з Холі Моес, 2021), «Радаводы Татанікапана» (2022) і інш., а найперш – падрадковы (2003) і літаратурны (2021) пераклады на англійскую мову кнігі «Попаль-Вух». У цяперашні час ён з’яўляецца прафесарам кафедры гуманітарных навук, класікі і параўнальнага літаратуразнаўства Універсітэта Брыгама Янга, дзе яго даследаванні і выкладанне прысвечаныя мастацтву і культуры майя.