Вершы, пародыі / Укладанне, прадмова Алесь Бяляцкі; мастачка Дар’я Бунеева. — Мінск : Галіяфы, 2016. — 250 с.
ISBN 978-085-7021-97-0
“Берагі майго юнацтва” — цудам ацалелы паэтычны зборнік Анатоля Сыса, у які ўвайшлі вершы пазнейшых часоў…
Невядомыя “берагі” паэзіі Анатоля Сыса (Алесь Бяляцкі) * * * * *
Коні Караванам па бяжмежнай пойме Праклінаючы халодны бляск вады, Нібы айсберг рыжы, блудзяць коні, Звар’яцеўшы ад пустой хады. І, здаецца, што туман абрыдлы Назаўжды закрэсліў пах зямлі, Грывы мокрыя, як птушак скрыдлы, Безнадзейна па вадзе плылі. На дыба табун шалёна ўзняўся, У іржанні чуўся сэрца крык — За тумана бераг паказаўся І, як здань, у гэты ж момант знік. Што было далей ніхто ня знае, Толькі ў маі чутны шум вады — Гэта коні бераг свой шукаюць, Звар’яцеўшы ад пустой хады. * * * * *ЗМЕСТПаглядзець
ПРАРОК СВАБОДЫ I НЕЗАЛЕЖНАСЦІ
ПРАВЫ БЕРАГ
КОНІ
АПОШНІ ЛІСТОК АДАРВАЎСЯ АД КЛЁНА
ЖАДАННЕ
ЯК ТАМ ТАБЕ ЖЫВЕЦЦА ЗА РАШОТКАЙ?
ТАК КОЖНЫ РАЗ
СЛЁЗЫ БУЙНЕЙ, ЧЫМ ВОЧЫ
АЎТОГРАФ ВОЧ — РУКІ АЎТОГРАФ
НЯВЕСТА
СТУДЭНЦКІ ПАРК У ГОМЕЛІ
КУЛІКОВА ПОЛЕ
ЗЯМЛЯ МАЯ — ЦЯЖАРНАЯ ЖАНЧЫНА
ПАЛЯВАННЕ НА РОДЗІЧАЎ
ЗЯМНОЕ ЗАЦЬМЕННЕ
ЖЫЦЦЁ ЁСЦЬ БЕГ
ЗАСТОЛЛЕ
МАНАЛОГ ПАЭТА-ПУСТЭЛЬНІКА
СКРЫПКА
А ШТО ТАМ, ЗА ВЫСОКІМ ЛЕСАМ?
ПАНІ ФІЛАСОФІЯ
ГАРАЦЬ МАСТЫ
АЎТАПАРТРЭТ
ЗДАБУДЗЬ СЯБЕ
НЕ ГРАЗІ ПАКАРЭННЕМ НЕБА
СЯРЭДНЕВЯКОВЫ ГОРАД
АБ ПАДОБНАСЦІ
ПЛАХІ ТОЙ САЛДАТ
МОЙ БАЦЬКА РАДЗІМІЧ, РАДЗІМІЧКА МАЦІ
САНЕТ
БЕЛАРУСІ
ПАМЯЦЬ
НЕПАЗБЕЖНАЕ
НАРАДЖЭННЕ
ПАПОЎСКАЯ КРЫНІЦА
ВОСЕНЬ — КАЛІ ЛОСЬ СКІДАЕ РОГІ
ПАЛАНІЛА МЕСЯЧНАЯ ПРОСІНЬ
ЗБОР ЖЫВІЦЫ
КАШТАНЫ
МАКСІМУ БАГДАНОВІЧУ
ВАКНО Ў ЕЎРОПУ
ПЕРАД ПРЫЗНАННЕМ
ФЕРАНЦУ ЛІСТУ
ПАПРОК У XIX СТАГОДДЗЕ
САНЕТ
ХВАЛІ БЕРАГ ПЯСЧАНЫ ЛІЗАЛІ
БАЛАДА АБ МУЗЕЙНЫМ ЭКСПАНАЦЕ
КРЫЛЫ
ЛЕВЫ БЕРАГ
В. ЯРЦУ
ТРЫЯЛЕТ
ПЕРАСЦЯРОГА
ТОЙ ЖА СОН, ШТО ГЛЯДЗЕЎ УЧОРА
ЁН БЫЎ САШРАМЛЕНЫ — АД КУЛЬ
САНЕТ
ЛЮДЗІ I РЭКІ
У САСНОВЫМ ЛЕСЕ
ЧАМУ ЛЮДЗІ ВЫСЯКАЮЦЬ ЛЕС
ДНЯПРУ I ВОЛЗЕ
ТУНГУСКІ МЕТЭАРЫТ
РАБЫ АЛЯКСАНДРА МАКЕДОНСКАГА
КРЫЖАНОСЦЫ
РАІШ РАЙ МНЕ
САМА ПРЫЗНАЙСЯ
ЁСЦЬ БЯССПРЭЧНАЕ ПРАВА ВУСНАЎ
ХУТАРАНКА
МАЁЙ МАДОННЕ
ЭЛЕГІЯ ДЗЯЎЧЫНЕ 3 КОСМАСУ
НА РАЗДАРОЖЖЫ
ПРАБІТЫ ЧЭРАП
ЗІМОВЫ ЖАРТ
СТУДЭНЦКІЯ ВЕРШЫ
НЯМА Ў ЛЁТЧЫКАЎ МАГІЛ
САЛДАТЫ АЙЧЫННАЙ НАЧАМІ МНЕ СНЯЦЦА
У БЫЛЫМ ЛЕЦЕ —ТЫ I Я
НАДАКУЧЫЛІ ЛЮДЗІ СВЕТУ
ЛІРЫЧНЫ МАНАЛОГ ДУШЫ
ШТО ВАМ СКАЗАЦЬ ПРА РАНЕНУЮ ПАМЯЦЬ?
БЕЛАРУСКІЯ РАБІНЗОНЫ
ЯК ПОМНЯЦЬ ХАЛОДНЫЯ РЭКІ КОНІ
ТЫ ПОМНІШ, ЯК ГОМЕЛЬ АСЕННІ
УСЯВЫШНЯМУ
ДЗЕНЬ I НОЧ Я ЖЫВУ У МУКАХ
САНЕТ
ЗАКОН ЗЯМНОГА ПРЫЦЯГНЕННЯ
БАЛАДА-ПРЫСВЯЧЭННЕ МАЦІ
СМЕРЦЬ ПУШКІНА
СПЯШАЕ ВОСЕНЬ ЛЕТА ПАХАМ ЯБЛЫК
ПТУШКАМ НЕ ДАДЗЕНА
КЛЯСЦІСЯ Ў ВЕРНАСЦІ ДОМУ
ДНЯПРО
СПАКУСА — МЁД
КРУГАЗВАРОТ
БАЛАДА КІНУТАМУ ДОМУ
НЕ РАЗБЯРУ, ДЗЕ ДУШ РЫДАННЕ
ПРАБАЧЦЕ, ЛЮДЗІ, ЗА АДКРЫТАСЦЬ СЛОЎ
ЗНАЁМЫХ ДОБРЫХ ПОМНЯЦЬ МАЕ ВОЧЫ
ВЫСАКОСНЫ ГОД
ВЕРЛІБР
ДОЖДЖ ТОЙ… ДЗЕНЬ ТОЙ…
А МНЕ НЕ СПІЦЦА, ЗНОЎ НЕ СПІЦЦА
Я НАРАДЖАЎСЯ I ЎЖО ЖЫЎ
АЗІРНЕЦЦА ЧАЛАВЕК НА ГАДЫ ПРАЖЫТЫЯ
ПРЫГОЖЫЯ ЛЮДЗІ — СПЯЦЬ ПРЫГОЖА
ВЯСКОВЫ КАВАЛЬ
ПАМЯЦЬ БЕЛЫХ НАЧЭЙ
МАЯ БЕЛАЯ
ХАРЭЙ ГНЯДЫМ РОДЗІЧАМ
УСЯГО АДНАНОЧ
Я ЎВАХОДЖУ Ў КАЛЯЮ
У СВЯТОЕ ВЕРУ ВЕЛЬМІ РЭДКА
НОЧ, СУСВЕТ
ВАСІЛЁК
СЯГОННЯ “РОК”, А ЗАЎТРА “ДЫСКА”
ПЕРШАЯ БЕЛАРУСКАЯ НАФТА
ГОРАД СЛІНКІ ТРЭЦІ ДЗЕНЬ ГЛЫТАЎ
КАЛЫХАНКІ ПЕЎ МНЕ МАЛАДЗІК
Я ЗАНАВЕШУ ВОКНЫ ПРАСТЫНЁЮ
МЫ САБЕ ЎСЁ ПРАБАЧАЕМ
ШТО ЗА ПЛЯСКА ТАК СТУКОЧА
СЯГОННЯ ДЗЕНЬ ПАЧАЎСЯ 3 ТВАЁЙ РУЧКІ
ОЙ, ГАЙДУЧКА
1984
ГЛЫТОК ЖЫЦЦЯ ЗА КРОК АД СМЕРЦІ
ЗЯМЛЯ — МУДРАЯ КАЛОССЯМІ
МАЦІ
ЭНОЛА ГЭЙ
ЗАКАХАНАЯ
ПАСЛЯ 1984
МАНАЛОГ МАЦІ
ВЫШЫВАЛА КРЫЖЫКАМ
ОХ, ЯК МНЕ ПАГАНА
ВАЛЯ, ВАЛЯ
САПРАЎДНАМУ ПАЭТУ
ПЕРАКЛАДЫ
ПРАРОЦТВА
МАІМ ВЕРШАМ
НАВІНА
НЯСКОНЧАНАЕ
РАССТРАЛЯНЫЯ МУЧАЦЦА СОСНЫ
Я Б УСЕ СВАЕ СНЫ КАЛЯРОВЫЯ
ПАКАХАЙ МЯНЕ, ДАРАГАЯ
ЦЯПЕР ІНШЫМ ЗА КРЫЎДЫ ПЛОЦЯЦЬ
АБГАРЭЛАЕ БЯРВЕННЕ
ПАРОДЫІ
МЫ ТАК ПРАМОКЛІ, ТАК АЗЯБЛІ
СПОВЕДЗЬ УЛЮБЁНАГА
ПАСТАРЭЎ, СЯРЭДЗІНА НЕ ТАЯ
ЛЮБЛЮ, РАКА, ТВАЕ ЗАТОКІ
ВЫНАХОДЗЕЦ ПАДКОЎ
ХЛОПЕЦ НЕПРОМАХ
ПАЭТ З ГОМЛЯ
МНЕ ТЫЛ ВАШ СЭРЦА СПАПЯЛІЎ
А САЎКА ВУНЬ СТАІЦЬ ЛЯ ХАТЫ
СЦІПЛАСЦЬ
ПРАВОДЗІНЫ КОНЕЙ
МЕТАМАРФОЗЫ
ШУМІЦЬ ЗА АКНОМ ЛІПОЎНІК
ДЗЬМУХАЎЦЫ НАД МІНСКАМ
АРЭХАВА-ГАРОХАВАЕ РЭХА
СПЕЦ ПА КОНЯХ
САМААХВЯРНАСЦЬ
ПАЭТ-НАТУРШЧЫК
ПАЭТ-РАЗЯВАКА
УСПАМІН ПРА ПУШКІНА
ВАСІЛЬКІ НА СНЯДАНАК
ЛЮБЛЮ, СЯБРЫ, ХАДЗІЦЬ НА ТАНЦЫ
НЕ ВЕДАЮ Я, ШТО СНІЦЦА АРЛАМ
ТЫ НЕ ПАЙШЛА СА МНОЙ
“БЕЛАРУСЬ МАЯ — МАЯ МАГІЛА!..”
Прарок свабоды і незалежнасці. Прадмова Алеся Бяляцкага Паглядзець
Ёсць горкая іронія ў тым, што пісаць пра невядомыя вершы Анатоля Сыса — майго сябра і геніяльнага беларускага паэта канца ХХ-га стагоддзя, які ў сваім жыцці найбольш цаніў свабоду, прыходзіцца седзячы ў камеры. Жалезныя дзверы і ваконныя краты густа захіснутыя сталёвымі гарызантальнымі палосамі, якія тут ласкава называюць “раснічкамі”, за імі ў шчыліны праглядаецца распілаванае бяздоннае вераснёўскае неба і белыя ватныя аблокі. Колькі разоў ужо, стоячы ля вакна і ўглядаючыся ў заманлівую сінечу неба, я паўтараў сам сабе: “Вось воблака, сяду і ў свет палячу!” Калі не целам, дык думкамі і душою. I ёсць у гэтым маім пісанні вышэйшы сэнс, бо душа мая зараз дакладна наладжаная ва ўнісон Анатолевым вершам. І хто ж як не ён навучыў мяне некалі шанаваць свабоду і даражыць ёй. Гэтае ягонае ўнутранае і вонкавае разняволенне, незалежнасць, якія праяўляліся і ў штодзённых паводзінах, і ў стасунках з людзьмі, натуральна пераходзілі ў ягоныя вершы.
За гэта мы шанавалі Анатоля, за гэта яго не любілі людзі абмежаваныя і залежныя.
Увосень 2010 года, падчас штогадовага паэтычнага свята ў гонар Анатоля Сыса на радзіме паэта ў вёсцы Гарошкаў Рэчыцкага раёна, я і зямляк Анатоля паэт і журналіст Сяржук Сыс, даведаліся ад роднай сястры Анатоля Тамары Ціханаўны пра існаванне неразабранага архіва Анатоля Сыса. Падчас прагляду яго я заўважыў невядомыя вершы паэта. Для нас гэта было моцнай неспадзяванкай, неверагодным сюрпрызам, у які з першага разу цяжка было паверыць, бо Анатоль, жывучы ў Менску, неаднойчы распавядаў пра тое, што спаліў свае юнацкія вершы.
Хаця, ведаючы нястрымную ахвоту Анатоля да розных жартаў і розыгрышаў, я мяркую, што гэтая містыфікацыя якраз і была ў ягоным стылі. Перадаваць знойдзеныя вершы для публікацыі без прысутнасці паэта і нашага сябра, заснавальніка і натхняльніка паэтычнага свята ў Гарошкаве Эдуарда Акуліна, Тамара Ціханаўна не адважвалася. Таму, пасля тэлефонных дамоўленасцяў, 9-га траўня 2011 года мы з Эдуардам выбраліся ў Гарошкаў, дзе сустрэліся з Тамарай Ціханаўнай. Перабіраючы друкапісы і рукапісы, мы канчаткова пераканаліся, што перад намі вершы, пародыі і пераклады, большасць з якіх мы некалі чулі з вуснаў Анатоля Сыса ў нашыя юнацкія студэнцкія гады.
Асобна ў невядомай спадчыне паэта можна вылучыць машынапіс зборніка вершаў пад назовам “Берагі майго юнацтва” (іншая верагодная назва — “Манускрыпт майго юнацтва”) з раздзеламі “Бераг правы” і “Бераг левы”. На жаль, старонкі пераблытаныя і няма зместу зборніка, таму нельга вызначыць як дакладна былі размеркаваныя вершы па гэтых раздзелах. Зборнік складаюць творы, напісаныя Анатолем Сысом падчас вучобы ў Гомельскім універсітэце ў канцы 70-х, пачатку 80-х гадоў.
Анатоль Сыс адсылаў свой зборнік на рэцэнзію. Захавалася частка канверта з пячаткаю Саюза пісьменнікаў Беларусі, з чаго можна зрабіць выснову, што зборнік дасылаўся менавіта туды. На жаль, рэцэнзія, падрыхтаваная Фёдарам Яфімавым, якая таксама знайшлася ў архіве, была адмоўнаю. Гэта, мабыць, і паслужыла прычынаю, чаму гэтыя вершы патрапілі ў тумбачку бацькоўскай хаты паэта.
Толькі два вершы адсюль пазней былі апублікаваныя ім.
Чытаючы знойдзеныя вершы з вышыні сённяшніх гадоў, а іх мінула ўжо трыццаць, я пераканаўся, што большасць з іх з’яўляюцца самадастатковымі, высокавартаснымі творамі.
А яшчэ два гады таму, складаючы ў 2009-м годзе зборнік выбраных вершаў А. Сыса “Алаіза”, які рыхтаваўся да 50-х угодкаў паэта, я моцна шкадаваў, што так мала было вядома ранніх твораў Анатоля. Бо не зусім зразумелым быў для чытача шлях развіцця ягонага магутнага таленту, і мала для асэнсавання гэтага шляху ўспамінаў і нататкаў знаёмых і сяброў. Што можа сказаць пра паэта выразней, чым ягоныя вершы? “Берагі майго юнацтва” з’яўляюцца бліскучым адказам на маё рытарычнае пытанне. Яны запаўняюць “белую пляму” на раннім этапе творчага шляху Анатоля Сыса.
Апроч гэтага машынапіснага зборніка, у паперах таксама была частка рукапісных вершаў Анатоля, у прыватнасці, вянок санетаў, напісаны ім ва ўніверсітэцкія гады. Увага да вершаванай формы санета ішла ў Анатоля Сыса ад захаплення творчасцю Максіма Багдановіча. Недарэмна ён пісаў курсавую працу, прысвечаную санету, як паэтычнай форме ў творчасці М. Багдановіча. Гэтая праца з вершам-прысвячэннем М. Багдановічу таксама захавалася ў архіве. Анатоль Сыс вучыўся ў свайго “старэйшага брата” — так ён называў пазней М. Багдановіча — працаваць са словам. 14 радкоў санета ўяўляліся яму ідэальнай формай для паэтычных практыкаванняў, для шліфоўкі слова і адточвання рыфмы і думкі. Я памятаю, як ён ганарыўся сваім вянком санетаў, гаворачы пра тое, што гэта вельмі складаная форма вершаскладання і што ў беларускай паэзіі на той час было толькі два вянкі санетаў, адзін з якіх напісала нашая зямлячка Соф’я Шах.
Некаторыя з іншых вершаў, якія знаходзяцца ў архіве, створаныя ў стылістыцы ранняга перыяду творчасці паэта. У іх пераважае рамантызм, этнаграфізм, апісальнае захапленне роднымі мясцінамі, юначая непасрэднасць, неспатоленасць праявамі жыцця. Да гэтых твораў адносіцца верш “Вясковы каваль”.
Спробы філасофскага асэнсавання свету, пераплеценыя са старажытнай магіяй беларускіх замоваў, з іхнімі чароўнымі рытмікай і духам, якія бяруць выток з паганскай мінуўшчыны, былі характэрнымі для далейшай творчасці Анатоля Сыса. Верш “Высакосны год” і “Балада-прысвячэнне маці” акурат з’яўляюцца прыкладам гэтага этапу творчасці паэта. Выглядае на тое, што яны былі напісаныя пасля вучобы Анатоля ва ўніверсітэце.
Вялікі ўплыў на станаўленне паэтычнага таленту Анатоля Сыса аказала насычаная філасофскай думкаю паэзія Алеся Разанава. Недарэмна бліскучая “Балада-прысвячэнне маці” пачынаецца з эпіграфа — радка з верша А. Разанава: “Да гарызонта даляцела птушка”. Гэты радок паслужыў штуршком і асноўнай супярэчлівай ідэяй балады. Зыходзячы з рацыянальнага асэнсавання свету, немагчыма дапяць да гарызонту. I калі гэта ўсё ж удаецца — тады адбываецца цуд. Менавіта там, за гарызонтам, па ўяўленні паэта, птушка пераўтвараецца ў чалавека. Птушка-чалавек — гэты паганскі, родавы, татэмны вобраз заўжды прыцягваў паэта. Вобраз птушкі ўяўляецца яму абсалютным вобразам свабоды. Там, у небе — “крылы” і”музыка нябеснага прастору”, а тут, на зямлі — “немач рук” і “прыцягненне вечнае зямлі”.
Вобраз маці з’яўляецца культавым вобразам, які праходзіць праз усю творчасць Анатоля Сыса. Вось і ў “Баладзе…” птушка пераўтвараецца ў маці. Такім чынам, паэт назваў сябе сынам жанчыны-птушкі, уяўныя будучыя дзеці якога таксама будуць дзецьмі-птушкамі.
Гэтаксама ў архіве паэта захаваўся сцэнар радыёперадачы, прысвечанай ягонай творчасці, падрыхтаваны ўвесну 1984 года для Гомельскага радыё пасля ягонага вяртання з войска. У друкапісе з рукапіснымі праўкамі паэта, ёсць і невядомыя вершы. Можна меркаваць, што яны былі напісаныя ў 1983—84 гг. падчас ягонай службы. Да вершаў таго перыяду адносіцца “А мне не трэба шлях, дзе скрозь падковы” — аптымістычны твор, у першым радку якога выказваецца жыццёвае крэда паэта. Радкі: “Мяняў я коней, стомленых дарогай”, “Быў я ў сябрах, як брыганціна ў чайках” даюць уяўленне пра характар героя верша, якога можна атаясамліваць з асобай паэта.
Верш “Маці” існуе ў двух варыянтах — надрукаваны на асобным аркушы і ў тэксце радыёсцэнара. Мне ўяўляецца, што Анатоль вымушаны быў перарабіць першапачатковы варыянт верша для радыёэфіру з прычыны ягоных рэлігійных матываў. Паэт параўноўвае сваю маці з “жывой Божай маці”. У ягоных вачах такое падабенства з’яўляецца вышэйшай адзнакай. Рукою Анатоля Сыса ў сцэнары зробленыя праўкі, у якіх ён акцэнтуе ўвагу на тым, што вобразы Маці і Радзімы для яго з’яўляюцца непадзельнымі — такімі ж яны існуюць і ў ягонай паэзіі.
Анатоль ніяк не ўспрымаў “ідэалагічна правільную” паэзію. Ён грэбаваў і здзекваўся з рыфмаваных траскучых радкоў у гонар Леніна, партыі, рэвалюцыі ды розных іншых камуністычных святаў і падзеяў. Нават пішучы на “прахадныя” на той час тэмы, да прыкладу, пра Вялікую Айчынную вайну, ён асэнсоўваў яе праз канкрэтны цяжкі лёс свайго прыйшоўшага з той вайны бацькі. I ядзерную бамбардзіроўку Хірасімы, якую савецкія ідэолагі падавалі выключна ў антыамерыканскім ключы, на дасланым канверце ягонай рукою быў запісаны сціслы верш:”Сапраўднаму паэту…”
Выдрукаваны таксама “тарашкевіцай” захаваўся ў архіве і пераклад твора расійскага паэта М. Гнедзіча “Маім вершам”. Як мне падаецца, думкі М. Гнедзіча, выказаныя ў гэтым вершы, былі блізкімі Анатолю Сысу, што і стала прычынай перакладу. Бескарыснасць у творчасці, любоў да Музы, якая палала “з юных гадоў”, душэўны настрой, што выліваўся ў вершаваныя радкі... Анатоль Сыс пагаджаецца з Гнедзічам, які гаворыць пра тое, што ён не гандляваў душою дзеля ўцехаў, што “часта трымаў я іспыты на гонар і годнасць” і “з тых вопытаў выйшаў я чыстым”, што ён “ахвяр не паліў, патрахвіць каб ідэалам свету”. Анатоль Сыс, як і М. Гнедзіч, жадае, каб людзі адшукалі ў ягоных вершах “сардэчную мову нябёсаў”.
Спадзяюся, што неўзабаве невядомыя вершы Анатоля Сыса выйдуць асобным зборнікам, так як некалі і планаваў паэт. Несумненна, што гэтыя вершы сур’ёзна дапоўняць творчую спадчыну паэта, нашага прарока свабоды і незалежнасці.
Алесь Бяляцкі.
СІЗА№1 “Валадарка”.
8 верасня 2011
