Пад рэдакцыяй М. Байкова й праф. Б. Эпімаха-Шыпілы; [прадмова Сяргея Запрудскага] — Смаленск: Інбелкульт, 2015. — 318 с. Трэцяе выданьне, стэрэатыпнае.
ISBN 978-5-00076-012-3
Друкуецца паводле:
Шатэрнік, М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеншчыны / Беларуская Акадэмія навук. Аддзел гуманітарных навук. Камісія для укладаньня слоўніка жывой беларускай мовы. Пад рэд. М. Я. Байкова і Б. І. Эпімаха-Шыпілы. — Менск: Выданьне Беларускае Акадэміі навук, 1929. — 328. с.Чэрвеньскі краёвы слоўнік — адзін з ліку беларускіх краёвых слоўнікаў, вызначаных да выданьня Камісіяй для ўкладаньня слоўніка жывой беларускай мовы Інстытуту Беларускай Культуры яшчэ да рэарганізацыі яго ў Беларускую Акадэмію навук. Сярод працаў Камісіі ідзе сьледам за Віцебскім краёвым слоўнікам, укладзеным М. Касьпяровічам на падставе слоўных матэрыялаў, сабраных Віцебскім акруговым таварыствам краязнаўства пад непасрэдным кіраўніцтвам і рэдакцыяй Камісіі ды выдадзеным у 1927 г.
Прадмова Камісіі для ўкладаньня жывой беларускай мовы Паглядзець цалкам
Чэрвенскі краёвы слоўнік зьяўляецца адным з ліку беларускіх краёвых слоўнікаў, вызначаных да выданьня Камісіяй для ўкладаньня слоўніка жывой беларускай мовы б. Інстытутам Беларускай Культуры, яшчэ да рэарганізацыі яго ў Беларускую Акадэмію Навук, і сярод прац Камісіі ідзе сьледам за Віцебскім краёвым слоўнікам, укладзеным М. І. Касьпяровічам на падставе слоўных матар’ялаў, сабраных Віцебскім Акруговым Таварыствам Краязнаўства, пад непасрэдным кіраўніцтвам і рэдакцыяй Камісіі і выданым у 1927 г.
Чэрвенскі краёвы слоўнік, як і ранейшы Віцебскі краёвы слоўнік, укладзены паводле прынцыпаў, устаноўленых Камісіяй для ўкладальнікаў краёвых слоўнікаў, і з мэтодолёгічнага боку мае наступныя асаблівасьці: а) беларускія словы ў асноўнай калюмне беларускага тэксту, набранага на тлусты шрыфт, запісаны паводле існуючага цяпер літаратурнага беларускага правапісу; б) у слоўніку даюцца не тлумачэньні беларускіх слоў па беларуску-жа, а пераклады іх на расійскую мову; в) прыклады ў слоўніку запісаныі паводле фонэтычнага запісу з захаваньнем асаблівасьцяй мясцовага вымаўленьня.
Чэрвенскі краёвы слоўнік апрацаваны пад непасрэдным кіраўніцтвам Камісіі настаўнікам Навасёлкаўскай школы Пухавіцкага раёну, родам з в. Стáрына, М. В. Шатэрнікам і, як індывідуальная праца краязнаўца, адрозьніваецца ад раней выданага Віцебскага краёвага слоўніка, які зьяўляецца вынікам масавай працы цэлага Краязнаўчага Таварыства.
Абмежаваньне вузкім Чэрвенскім раёнам і непасрэднае веданьне мясцовай народнай гаворкі дазволілі т. Шатэрніку выканаць вымогу аб дыялектолёгічнай правільнасьці яго запісаў і надалі разам з тым яго працы тую суцэльнасьць і адналітнасьць, якімі яна адрозьніваецца параўнальна з Віцебскім слоўнікам.
Аднак і слоўныя запісы М. Шатэрніка ня могуць разглядацца як вычэрпваючыя і маюць значэньне толькі як матар’ялы для вывучэньня народнай гаворкі Чэрвеншчыны.
Пры рэдагаваньні гэтых матар’ялаў Камісія зварочвала сваю ўвагу пераважна на правільнасьць запісу беларускіх слоў у асноўнай калюмне тэксту і літаратурнасьць перакладаў; прыклады пакідаліся, як правіла, у запісе ўкладальніка. Адно прынцыповае адхіленьне было зроблена ў запісе прыйменьніка з (с), які заўсёды даецца ў цьвёрдым вымаўленьні супраць запісу яго т. Шатэрнікам у пэўных мясцох (перад мяккімі) з зьмягчэньнем.
Тэхнічныя ўмовы друку слоўніка пры абмежаванай колькасьці шрыфту не дазволілі дасылаць гранкі слоўніка для корэктуры самому аўтару, дзеля чаго памылкі, якія маглі быць дапушчаны ім у процэсе працы, змогуць быць выпраўлены і пропускі дапоўнены толькі ў далейшых выданьнях слоўніка.
Камісія для ўкладаньня
жывой беларускай мовы.
10 жніўня 1929 г.
Прадмова аўтара Паглядзець цалкам
Чэрвенскі краёвы слоўнік зьмяшчае ў сабе словы, якія сустракаюцца ў жывой народнай мове Сьмілавіцкага, Пухавіцкага і пэўнай часьці Шацкага р.р., што ўваходзілі у склад Чэрвенскага (б. Ігуменскага) павету. У слоўнік увайшоў матар’ял з розных 25 вёсак, галоўным чынам Сьмілавіцкага р., а пераважна з вёскі Стáрына, мае родзіны.
Праца над зьбіраньнем слоўнікавага матар’ялу праходзіла пад кіраўніцтвам Камісіі для ўкладаньня жывой беларускай мовы Інстытуту Беларускае Культуры пры беспасярэдных зносінах з самой Камісіяй, якая наважыла выдаць маю працу асобнай кніжкаю, зважаючы на каштоўнасьць такога выданьня з навуковага погляду.
Апрача звычайных моўных зваротаў, словы ілюстраваны народнымі прыказкамі і народнымі параўнаньнямі (“Малы, ік вузял”, Ідзе ды йдзе, ік тая вада”); у слоўнік увайшло таксама досыць і т. зв. ідыётызмаў, — спэцыяльных беларускіх выразаў (Іці за блізкі сьвет”, “Здацян на ўсе рукі” і інш.).
Мэтод зьбіраньня слоў у мяне, можна сказаць, быў адзіны — мае ўласныя назіраньні за мовай. Праўда, троху матар’ялу дастаўлена мне і іншымі асобамі, але я заўсёды меў магчымасьць праверыць гэты матар’ял, працуючы ў азначаных раёнах і ведаючы дыялектычныя асаблівасьці іх гаворак.
Тыя шпаркасьць і завіханьне, якімі адзначаецца сучасны момант жыцьця, а ў роўнай меры і тая нагрузка рознастайнымі заняткамі, якія праводзіў я, як настаўнік і загадчык вясковай сямілеткі, бязумоўна, адбіліся на маёй працы: я ўпэўнен, перша за ўсё, што няпоўнасьцю зафыксаваныя рэдкія і цікавыя словы жывой гаворкі Чэрвеншчыны; магчыма, што даны ня ўсе значэньні некаторых асобных слоў; магчыма, што ёсьць і інш. недахопы. Але я правуюся менавіта гэтай самай сьпешкаю жыцьця; такія працы, як укладаньне слоўніка жывой народнай мовы, хоць і невялікага аб’ёму, патрабуюць шмат часу, шмат маруднай і спакойнай працы.
Спадзяюся, што ўсе недахопы, якія заўважу я сам і якія адзначыць крытыка, будуць з часам выпраўлены, бо на даным разьмеры мой слоўнік ня спыніцца: я маю сваёй няўхільнай задачаю, працу гэту працягваць і папаўняць.
Вельмі трудна было разьвязаць пытаньне з правапісам слоў. Слоўнікавая Камісія ўхваліла пісаць словы, набраныя ў слоўніку тлустым шрыфтам, згодна сучаснага літаратурнага беларускага правапісу, а ў тэксьце прыкладаў я трымаўся пераважна фонэтычнага запісу, за выключэньнем тых выпадкаў, калі запісваліся звонкія зычныя, злучнік каб, прыйменьнікі аб, над, пад, пярод (перад), дапаможнік ж, якія пісаліся мною ўсюды згодна літаратурнага правапісу. Для паказаньня моцнага аканьня, якім вызначаецца ўвесь абшар Чэрвеншчыны, ненаціскное е ва ўсіх складох перад націскам і пасьля націску абазначаецца мною ў тэксьце літарай я.
У заключэньне выказваю шчырую падзяку за дапамогу мне ў процэсе працы парадамі навуковага характару Навуковаму Сакратару Камісіі для ўкладаньня слоўніка жывой беларускай мовы т. М. Байкову і дырэктару гэтай Камісіі Бр. Іг. Эпімаху-Шыпіла, якім належыць і рэдакцыя майго слоўніка, а таксама і ўсім асобам, да якіх я зварачаўся за дапамогаю; асабіста дзякую свайму аднафамільцу наст. Андр. Шатэрніку, які дапамагаў мне парадамі адносна слоў з в. Стáрына.
Мік. Шатэрнік
31 жніўня 1927 г.
С. Навасёлкі, Пухавіцк. Р., Менск. акр.
