Я помню ўсё

Міхась Скобла. А думкі ляцелі ў Гародню

Аўтабіяграфія

УСПАМІНЫ
     Старое Гродна
     Гродзенскі гурток беларускай моладзі
     Дзесяць месяцаў у Варшаве і пачатак вайны
     Праца ў Таварыстве помачы ахвярам вайны і дзіцячых прытулках
     Пяць месяцаў у Менску
     Падарожжа ў Пецярбург і менская батлейка
     Менскія зьезды
     Розныя бежанцы і Фабіян Шантыр
     Вір грамадзкага жыцьця
     Апошні год у Менску
     Пяць гадоў у Альхоўніках
     Вільня
     Шлюб з Антонам Войцікам і пераезд у Чыгуначную калёнію
     Таварыства “Пчала” і часопіс “Беларуская борць”

ЛІСТЫ
1. Ларысе Геніюш. 28 мая 1967 г.
2. Ларысе Геніюш. 12 чэрвеня 1967 г.
3. Ларысе Геніюш. 25 жніўня 1967 г.
4. Ларысе Геніюш. 17 верасьня 1967 г.
5. Арсеню Лісу. 2 сакавіка 1968 г.
6. Яўгену Петрашэвічу. 2 верасьня 1968 г.
7. Яўгену Петрашэвічу. 23 кастрычніка 1968 г.
8. Яўгену Петрашэвічу. 29 лістапада 1968 г.
9. Ларысе Геніюш. 2 лютага 1969 г.
10. Ларысе Геніюш. 26 сакавіка 1969 г.
11. Ларысе Геніюш. [1969 г.]
12. Алесю Белакозу. 26 студзеня 1970 г.
13. Алесю Белакозу. 2 лютага 1970 г.
14. Алесю Белакозу. 21 сакавіка 1970 г.
15. Алесю Белакозу. 6 мая 1970 г.
16. Алесю Белакозу. 11 мая 1970 г.
17. Алесю Белакозу. 20 чэрвеня 1970 г.
18. Адаму Мальдзісу. 29 чэрвеня 1970 г.
19. Адаму Мальдзісу. 9 ліпеня 1970 г.
20. Алесю Белакозу. 14 ліпеня 1970 г.
21. Адаму Мальдзісу. 23 ліпеня 1970 г.
22. Адаму Мальдзісу. 19 лістапада 1970 г.
23. Ларысе Геніюш. 26 лістапада 1970 г.
24. Адаму Мальдзісу. 3 сьнежня 1970 г.
25. Ларысе Геніюш. 10 сьнежня 1970 г.
26. Яўгену Петрашэвічу. [1970 г.]
27. Аляксею Пяткевічу. [1970 г.]
28. Аляксею Пяткевічу. 18 лістапада 1971 г.
29. Аляксею Пяткевічу. 14 сьнежня 1971 г.
30. Аляксею Пяткевічу. 16 студзеня 1972 г.
31. Аляксею Пяткевічу. 14 лютага 1972 г.
32. Аляксею Пяткевічу. 3 красавіка 1972 г.
33. Аляксею Пяткевічу. 30 лістапада 1972 г.
34. Аляксею Пяткевічу. 2 лютага 1973 г.
35. Аляксею Пяткевічу. 25 лістапада 1973 г.
36. Адаму Мальдзісу. 10 студзеня 1975 г.
37. Адаму Мальдзісу. 17 студзеня 1975 г.
38. Ларысе Геніюш. 8 красавіка 1975 г.
39. Янку Саламевічу. 19 кастрычніка 1975 г.
40. Уладзіміру Ягоўдзіку. 1 лістапада 1975 г.
41. Аляксею Анішчыку. 12 лютага 1976 г.
42. Адаму Мальдзісу. 14 лютага 1976 г.
43. Аляксею Пяткевічу. 16 лістапада 1976 г.
44. Янку Саламевічу. 22 сьнежня 1976 г.
45. Янку Саламевічу. 1 студзеня 1977 г.
46. Яўгену Петрашэвічу. 27 студзеня 1977 г.
47. Ларысе Геніюш. 30 студзеня 1977 г.
48. Уладзіміру Ягоўдзіку. 17 лютага 1977 г.
49. Ларысе Геніюш. 23 лютага 1977 г.
50. Адаму Мальдзісу. 24 красавіка 1977 г.
51. Адаму Мальдзісу. 3 чэрвеня 1977 г.
52. Уладзіміру Ягоўдзіку. 15 ліпеня 1977 г.
53. Адаму Мальдзісу. 22 ліпеня 1977 г.
54. Уладзіміру Ягоўдзіку. 12 жніўня 1977 г.
55. Адаму Мальдзісу. 26 лістапада 1977 г.
56. Уладзіміру Ягоўдзіку. 9 сьнежня 1977 г.
57. Адаму Мальдзісу. 12 сьнежня 1977 г.
58. Янку Саламевічу. 14 студзеня 1978 г.
59. Адаму Мальдзісу. 25 лютага 1978 г.
60. Янку Саламевічу. 29 лютага 1978 г.
61. Аляксею Пяткевічу. 26 сакавіка 1978 г.
62. Адаму Мальдзісу. 28 сакавіка 1978 г.
63. Уладзіміру Ягоўдзіку. 29 сакавіка 1978 г.
64. Адаму Мальдзісу. 11 мая 1978 г.
65. Адаму Мальдзісу. 3 чэрвеня 1978 г.
66. Фёдару Ігнатовічу. 17 ліпеня 1978 г.
67. Фёдару Ігнатовічу. 30 ліпеня 1978 г.
68. Аляксею Пяткевічу. 8 жніўня 1978 г.
69. Аляксею Пяткевічу. 15 верасьня 1978 г.
70. Фёдару Ігнатовічу. 20 верасьня 1978 г.
71. Уладзіміру Ягоўдзіку. 21 кастрычніка 1978 г.
72. Аляксею Пяткевічу. 23 кастрычніка 1978 г.
73. Мікалаю Марцінчыку. 25 кастрычніка 1978 г.
74. Мікалаю Марцінчыку. 30 кастрычніка 1978 г.
75. Адаму Мальдзісу. 4 лютага 1979 г.
76. Фёдару Ігнатовічу. 21 лютага 1979 г.
77. Янку Саламевічу. 28 лютага 1979 г.
78. Аляксею Пяткевічу. [Люты 1979 г.]
79. Аляксею Пяткевічу. 15 сакавіка 1979 г.
80. Янку Саламевічу. 8 красавіка 1979 г.
81. Адаму Мальдзісу. 12 мая 1979 г.
82. Фёдару Ігнатовічу. 14 мая 1979 г.
83. Фёдару Ігнатовічу. 26 мая 1979 г.
84. Адаму Мальдзісу. 10 чэрвеня 1979 г.
85. Фёдару Ігнатовічу. 16 чэрвеня 1979 г.
86. Адаму Мальдзісу. 5 ліпеня 1979 г.
87. Адаму Мальдзісу. 23 ліпеня 1979 г.
88. Фёдару Ігнатовічу. 10 жніўня 1979 г.
89. Адаму Мальдзісу. 19 верасьня 1979 г.
90. Мікалаю Марцінчыку. 1 кастрычніка 1979 г.
91. Аляксею Пяткевічу. 28 кастрычніка 1979 г.
92. Мікалаю Марцінчыку. 8 лістапада 1979 г.
93. Мікалаю Марцінчыку. 15 лістапада 1979 г.
94. Фёдару Ігнатовічу. 11 сьнежня 1979 г.
95. Адаму Мальдзісу. 27 сьнежня 1979 г.
96. Мікалаю Марцінчыку. 19 студзеня 1980 г.
97. Аляксею Пяткевічу. 20 студзеня 1980 г.
98. Мікалаю Марцінчыку. 30 студзеня 1980 г.
99. Дануце Бічэль. 1 лютага 1980 г.
100. Дануце Бічэль. 2 лютага 1980 г.
101. Аляксею Пяткевічу. 9 лютага 1980 г.
102. Дануце Бічэль. 4 сакавіка 1980 г.
103. Мікалаю Марцінчыку. 10 сакавіка 1980 г.
104. Ларысе Геніюш. 17 сакавіка 1980 г.
105. Ларысе Геніюш. 24 сакавіка 1980 г.
106. Дануце Бічэль. 6 мая 1980 г.
107. Дануце Бічэль. 11 мая 1980 г.
108. Дануце Бічэль. 5 чэрвеня 1980 г.
109. Уладзіміру Ягоўдзіку. 17 чэрвеня 1980 г.
110. Дануце Бічэль. 26 чэрвеня 1980 г.
111. Адаму Мальдзісу. 4 ліпеня 1980 г.
112. Дануце Бічэль. 15 ліпеня 1980 г.
113. Адаму Мальдзісу. 31 ліпеня 1980 г.
114. Дануце Бічэль. 2 жніўня 1980 г.
115. Дануце Бічэль. 15 жніўня 1980 г.
116. Дануце Бічэль. 4 верасьня 1980 г.
117. Вячку Целешу. 14 верасьня 1980 г.
118. Вячку Целешу. 15 верасьня 1980 г.
119. Вячку Целешу. 14 кастрычніка 1980 г.
120. Аляксею Пяткевічу. 20 кастрычніка 1980 г.
121. Дануце Бічэль. 30 кастрычніка 1980 г.
122. Дануце Бічэль. 27 лістапада 1980 г.
123. Вячку Целешу. 3 сьнежня 1980 г.
124. Дануце Бічэль. 17 сьнежня 1980 г.
125. Дануце Бічэль. [1980 г.]
126. Дануце Бічэль. [1980 г.]
127. Вячку Целешу. 14 студзеня 1981 г.
128. Дануце Бічэль. 16 студзеня 1981 г.
129. Дануце Бічэль. 1 лютага 1981 г.
130. Дануце Бічэль. 19 лютага 1981 г.
131. Дануце Бічэль. 1 сакавіка 1981 г.
132. Дануце Бічэль. 19 сакавіка 1981 г.
133. Адаму Мальдзісу. 29 сакавіка 1981 г.
134. Дануце Бічэль. 5 красавіка 1981 г.
135. Ларысе Геніюш. 11 красавіка 1981 г.
136. Дануце Бічэль. 22 мая 1981 г.
137. Аляксею Пяткевічу. 24 мая 1981 г.
138. Вячку Целешу. 3 чэрвеня 1981 г.
139. Вячку Целешу. 7 чэрвеня 1981 г.
140. Вячку Целешу. 21 чэрвеня 1981 г.
141. Адаму Мальдзісу. 21 чэрвеня 1981 г.
142. Дануце Бічэль. 21 чэрвеня 1981 г.
143. Дануце Бічэль. 19 жніўня 1981 г.
144. Дануце Бічэль. 10 кастрычніка 1981 г.
145. Вячку Целешу. 14 кастрычніка 1981 г.
146. Вячку Целешу. 14 кастрычніка 1981 г.
147. Дануце Бічэль. 31 кастрычніка 1981 г.
148. Дануце Бічэль. 10 лістапада 1981 г.
149. Адаму Мальдзісу. 25 лістапада 1981 г.
150. Ларысе Геніюш. 30 лістапада 1981 г.
151. Дануце Бічэль. 3 сьнежня 1981 г.
152. Аляксею Пяткевічу. 1 студзеня 1982 г.
153. Дануце Бічэль. 12 студзеня 1982 г.
154. Дануце Бічэль. 19 студзеня 1982 г.
155. Аляксею Пяткевічу. 21 студзеня 1982 г.
156. Аляксею Пяткевічу. 24 студзеня 1982 г.
157. Аляксею Пяткевічу. 1 лютага 1982 г.
158. Дануце Бічэль. 10 лютага 1982 г.
159. Дануце Бічэль. 17 лютага 1982 г.
160. Аляксею Пяткевічу. 21 лютага 1982 г.
161. Дануце Бічэль. 23 лютага 1982 г.
162. Аляксею Пяткевічу. 15 сакавіка 1982 г.
163. Дануце Бічэль. 22 сакавіка 1982 г.
164. Дануце Бічэль. 31 сакавіка 1982 г.
165. Дануце Бічэль. 4 красавіка 1982 г.
166. Вячку Целешу. 14 красавіка 1982 г.
167. Дануце Бічэль. 14 красавіка 1982 г.
168. Дануце Бічэль. 20 красавіка 1982 г.
169. Дануце Бічэль. 26 красавіка 1982 г.
170. Дануце Бічэль. 4 мая 1982 г.
171. Дануце Бічэль. 3 чэрвеня 1982 г.
172. Аляксею Пяткевічу. 6 чэрвеня 1982 г.
173. Аляксею Пяткевічу. 29 чэрвеня 1982 г.
174. Ларысе Геніюш. 5 жніўня 1982 г.
175. Уладзіміру Ягоўдзіку. 5 жніўня 1982 г.
176. Дануце Бічэль. 11 жніўня 1982 г.
177. Аляксею Пяткевічу. 29 жніўня 1982 г.
178. Аляксею Пяткевічу. 22 верасьня 1982 г.
179. Дануце Бічэль. 9 кастрычніка 1982 г.
180. Дануце Бічэль. 24 кастрычніка 1982 г.
181. Ларысе Геніюш. 8 лістапада 1982 г.
182. Аляксею Пяткевічу. 12 лістапада 1982 г.
183. Дануце Бічэль. 30 лістапада 1982 г.
184. Аляксею Пяткевічу. 14 сьнежня 1982 г.
185. Аляксею Пяткевічу. 4 студзеня 1983 г.
186. Аляксею Пяткевічу. 10 студзеня 1983 г.
187. Аляксею Пяткевічу. 23 студзеня 1983 г.
188. Ларысе Геніюш. 25 студзеня 1983 г.
189. Аляксею Пяткевічу. 7 лютага 1983 г.
190. Алесю Белакозу. 14 лютага 1983 г.
191. Аляксею Пяткевічу. 1 сакавіка 1983 г.
192. Дануце Бічэль. 14 сакавіка 1983 г.
193. Адаму Мальдзісу. 18 сакавіка 1983 г.
194. Яўгену Петрашэвічу. 23 сакавіка 1983 г.
195. Дануце Бічэль. [Сакавік 1983 г.]
196. Дануце Бічэль. [Сакавік 1983 г.]
197. Аляксею Пяткевічу. 7 красавіка 1983 г.
198. Аляксею Пяткевічу. 19 красавіка 1983 г.
199. Аляксею Пяткевічу. 4 мая 1983 г.
200. Дануце Бічэль. 9 мая 1983 г.
201. Дануце Бічэль. 26 мая 1983 г.
202. Аляксею Пяткевічу. 10 чэрвеня 1983 г.
203. Дануце Бічэль. 28 чэрвеня 1983 г.
204. Уладзіміру Ягоўдзіку. 1 ліпеня 1983 г.
205. Аляксею Пяткевічу. 31 ліпеня 1983 г.
206. Дануце Бічэль. 31 ліпеня 1983 г.
207. Дануце Бічэль. 14 верасьня 1983 г.
208. Уладзіміру Ягоўдзіку. 20 верасьня 1983 г.
209. Аляксею Пяткевічу. 6 кастрычніка 1983 г.
210. Дануце Бічэль. 23 кастрычніка 1983 г.
211. Аляксею Пяткевічу. 26 кастрычніка 1983 г.
212. Дануце Бічэль. 30 кастрычніка 1983 г.
213. Дануце Бічэль. 7лістапада 1983 г.
214. Дануце Бічэль. 19 лістапада 1983 г.
215. Адаму Мальдзісу. 20 лістапада 1983 г.
216. Уладзіміру Ягоўдзіку. 5 сьнежня 1983 г.
217. Дануце Бічэль. 6 сьнежня 1983 г.
218. Дануце Бічэль. 26 сьнежня 1983 г.
219. Аляксею Пяткевічу. 6 студзеня 1984 г.
220. Дануце Бічэль. 14 студзеня 1984 г.
221. Дануце Бічэль. 20 студзеня 1984 г.
222. Аляксею Пяткевічу. 23 студзеня 1984 г.
223. Дануце Бічэль. 25 студзеня 1984 г.
224. Дануце Бічэль. 26 студзеня 1984 г.
225. Дануце Бічэль. 6 лютага 1984 г.
226. Дануце Бічэль. 14 лютага 1984 г.
227. Дануце Бічэль. 29 лютага 1984 г.
228. Дануце Бічэль. [Люты 1984 г.]
229. Дануце Бічэль. 12 красавіка 1984 г.
230. Дануце Бічэль. 23 мая 1984 г.
231. Алесю Белакозу. 17 чэрвеня 1984 г. .290
232. Дануце Бічэль. 1 ліпеня 1984 г.
233. Уладзіміру Ягоўдзіку. 12 ліпеня 1984 г.
234. Дануце Бічэль. 14 ліпеня 1984 г.
235. Дануце Бічэль. 19 жніўня 1984 г.
236. Адаму Мальдзісу. 23 жніўня 1984 г.
237. Алесю Белакозу. 31 жніўня 1984 г.
238. Алесю Белакозу. 21 верасьня 1984 г.
239. Алесю Белакозу. 28 верасьня 1984 г.
240. Адаму Мальдзісу. 7 лістапада 1984 г.
241. Алесю Белакозу. 7 сьнежня 1984 г.
242. Дануце Бічэль. 25 студзеня 1985 г.
243. Алесю Белакозу. 3 лютага 1985 г.
244. Янку Саламевічу. 9 лютага 1985 г.
245. Алесю Белакозу. 14 мая 1985 г.
246. Дануце Бічэль. 31 мая 1985 г.
247. Аляксею Пяткевічу. 19 чэрвеня 1985 г.
248. Уладзіміру Ягоўдзіку. 22 ліпеня 1984 г.
249. Алесю Белакозу. 26 жніўня 1985 г.
250. Аляксею Пяткевічу. 3верасьня 1985 г.
251. Адаму Мальдзісу. 16 лістапада 1985 г.
252. Адаму Мальдзісу. 21 лістапада 1984 г.
253. Аляксею Пяткевічу. 14 сьнежня 1985 г.
254. Дануце Бічэль. 16 студзеня 1986 г.
255. Аляксею Пяткевічу. 22 студзеня 1986 г.
256. Дануце Бічэль. 29 студзеня 1986 г.
257. Аляксею Пяткевічу. 29 студзеня 1986 г.
258. Дануце Бічэль. 17 лютага 1986 г.
259. Аляксею Пяткевічу. 5сакавіка 1986 г.
260. Адаму Мальдзісу. 6сакавіка 1986 г.
261. Аляксею Пяткевічу. 10 сакавіка 1986 г.
262. Міхасю Верацілу. 20 сакавіка 1986 г.
263. Аляксею Пяткевічу. 31 сакавіка 1986 г.
264. Міхасю Верацілу. 15 красавіка 1986 г.
265. Аляксею Пяткевічу. 17 красавіка 1986 г.
266. Аляксею Пяткевічу. 19 красавіка 1986 г.
267. Аляксею Пяткевічу. 25 красавіка 1986 г.
268. Аляксею Пяткевічу. 28 красавіка 1986 г.
269. Аляксею Пяткевічу. 30 красавіка 1986 г.
270. Дануце Бічэль. [Красавік 1986 г.]
271. Аляксею Пяткевічу. 1 мая 1986 г.
272. Міхасю Верацілу. 12 мая 1986 г.
273. Аляксею Пяткевічу. 14 мая 1986 г.
274. Міхасю Верацілу. 18 мая 1986 г.
275. Аляксею Пяткевічу. 25 мая 1986 г.
276. Дануце Бічэль. 11 чэрвеня 1986 г.
277. Аляксею Пяткевічу. 15 чэрвеня 1986 г.
278. Міколу Таранду. 7 ліпеня 1986 г.
279. Аляксею Пяткевічу. 21 ліпеня 1986 г.
280. Дануце Бічэль. 23 ліпеня 1986 г.
281. Міколу Таранду. 6 жніўня 1986 г.
282. Дануце Бічэль. 12 жніўня 1986 г.
283. Дануце Бічэль. 25 жніўня 1986 г.
284. Аляксею Пяткевічу. 3 верасьня 1986 г.
285. Аляксею Пяткевічу. 12 верасьня 1986 г.
286. Міколу Таранду. 7 верасьня 1986 г.
287. Дануце Бічэль. 7 кастрычніка 1986 г.
288. Міколу Таранду. 14 сьнежня 1986 г.
289. Сябрам клюбу “Паходня”. 27 сьнежня 1986 г.
290. Міколу Таранду. 27 сьнежня 1986 г.
291. Аляксею Пяткевічу. 27 сьнежня 1986 г.
292. Аляксею Пяткевічу. [Сьнежань 1986 г.]
293. Дануце Бічэль. [1986 г.]
294. Дануце Бічэль. [1986 г.]
295. Міколу Таранду. 25 студзеня 1987 г.
296. Адаму Мальдзісу. 26 студзеня 1987 г.
297. Аляксею Пяткевічу. 3 лютага 1987 г.
298. Яўгену Петрашэвічу. 6 лютага 1987 г.
299. Арсеню Лісу. 8 лютага 1987 г.
300. Аляксею Пяткевічу. 9 лютага 1987 г.
301. Вячку Целешу. 12 лютага 1987 г.
302. Міхасю Верацілу. 12 лютага 1987 г.
303. Арсеню Лісу. 14 лютага 1987 г.
304. Міколу Таранду. 21 лютага 1987 г.
305. Адаму Мальдзісу. 24 лютага 1987 г.
306. Аляксею Пяткевічу. 2 сакавіка 1987 г.
307. Адаму Мальдзісу. 8 сакавіка 1987 г.
308. Міколу Таранду. 19 сакавіка 1987 г.
309. Дануце Бічэль. 29 сакавіка 1987 г.
310. Міколу Таранду. 29 сакавіка 1987 г.
311. Аляксею Пяткевічу. 30 сакавіка 1987 г.
312. Дануце Бічэль. 3 красавіка 1987 г.
313. Дануце Бічэль. 11 красавіка 1987 г.
314. Міколу Таранду. 17 красавіка 1987 г.
315. Міколу Таранду. 28 красавіка 1987 г.
316. Дануце Бічэль. 10 мая 1987 г.
317. Міколу Таранду. 10 мая 1987 г.
318. Вячку Целешу. 16 мая 1987 г.
319. Адаму Мальдзісу. 19 мая 1987 г.
320. Міколу Таранду. 19 мая 1987 г.
321. Адаму Мальдзісу. 1 чэрвеня 1987 г.
322. Міколу Таранду. 3 чэрвеня 1987 г.
323. Міколу Таранду. 14 чэрвеня 1987 г.
324. Адаму Мальдзісу. 1 ліпеня 1987 г.
325. Дануце Бічэль. 14 ліпеня 1987 г.
326. Міколу Таранду. 17 ліпеня 1987 г.
327. Дануце Бічэль. 21 ліпеня 1987 г.
328. Дануце Бічэль. 25 жніўня 1987 г.
329. Адаму Мальдзісу. 3 верасьня 1987 г.
330. Аляксею Пяткевічу. 3 верасьня 1987 г.
331. Адаму Мальдзісу. 12 верасьня 1987 г.
332. Аляксею Пяткевічу. 17 верасьня 1987 г.
333. Міколу Таранду. 5 кастрычніка 1987 г.
334. Дануце Бічэль. 10 кастрычніка 1987 г.
335. Аляксандру Госьцеву. 16 кастрычніка 1987 г.
336. Алесю Белакозу. 18 кастрычніка 1987 г.
337. Аляксею Пяткевічу. 19 кастрычніка 1987 г.
338. Дануце Бічэль. 21 кастрычніка 1987 г.
339. Аляксандру Госьцеву. 31 кастрычніка 1987 г.
340. Аляксандру Госьцеву. 5 лістапада 1987 г.
341. Міколу Таранду. 7 лістапада 1987 г.
342. Дануце Бічэль. 12 лістапада 1987 г.
343. Аляксею Пяткевічу. 14 лістапада 1987 г.
344. Аляксандру Госьцеву. 15 лістапада 1987 г.
345. Міколу Таранду. 26 лістапада 1987 г.
346. Міколу Таранду. 29 лістапада 1987 г.
347. Аляксандру Госьцеву. 9 сьнежня 1987 г.
348. Міколу Таранду. 14 сьнежня 1987 г.
349. Міколу Таранду. 23 сьнежня 1987 г.
350. Адаму Мальдзісу. [1987 г.]
351. Аляксею Пяткевічу. [1987 г.]
352. Адаму Мальдзісу. [1987 г.]
353. Міколу Таранду. 2 студзеня 1988 г.
354. Аляксею Пяткевічу. 3 студзеня 1988 г.
355. Аляксею Пяткевічу. 4 студзеня 1988 г.
356. Аляксандру Госьцеву. 9 студзеня 1988 г.
357. Дануце Бічэль. 11 студзеня 1988 г.
358. Аляксандру Госьцеву. 17 студзеня 1988 г.
359. Дануце Бічэль. 23 студзеня 1988 г.
360. Міколу Таранду. 27 студзеня 1988 г.
361. Аляксею Пяткевічу. 29 студзеня 1988 г.
362. Аляксандру Госьцеву. 29 студзеня 1988 г.
363. Міколу Таранду. 9 лютага 1988 г.
364. Аляксандру Госьцеву. 10 лютага 1988 г.
365. Аляксею Пяткевічу. 18 лютага 1988 г.
366. Аляксею Пяткевічу. 19 лютага 1988 г.
367. Аляксею Пяткевічу. 12 сакавіка 1988 г.
368. Дануце Бічэль. 20 сакавіка 1988 г.
369. Міколу Таранду. 27 сакавіка 1988 г.
370. Удзельнікам літаратурнага гуртка “Вянок”. 28 сакавіка 1988 г.
371. Дануце Бічэль. 3 красавіка 1988 г.
372. Міколу Таранду. 10 красавіка 1988 г.
373. Дануце Бічэль. 19 красавіка 1988 г.
374. Дануце Бічэль. [1988 г.]
375. Дануце Бічэль. 27 красавіка 1988 г.
376. Аляксандру Госьцеву. 28 красавіка 1988 г.
377. Аляксею Пяткевічу. 23 чэрвеня 1988 г.
378. Дануце Бічэль. [Чэрвень 1988 г.]
379. Аляксею Пяткевічу. 30 ліпеня 1988 г.
380. Аляксею Пяткевічу. 11 жніўня 1988 г.
381. Дануце Бічэль. [Лета 1988 г.]
382. Аляксею Пяткевічу. 8 верасьня 1988 г.
383. Аляксею Анішчыку. 12 кастрычніка 1988 г.
384. Міколу Таранду. 27 сьнежня 1988 г.
385. Аляксею Пяткевічу. 17 ліпеня 1989 г.
386. Вячку Целешу. 24 ліпеня 1989 г.

Камэнтар
Іменны паказьнік

Сьмерць і радзіны не выбіраюць гадзіны. Зоська Верас не дажыла да свайго стагодзьдзя адзінаццаць месяцаў і восем дзён. 30 верасьня 1892 году прыйшла ў гэты сьвет — 8 кастрычніка 1991-га яго пакінула. А так хацелася, каб дажыла, каб заставалася жывым злучнікам паміж пакаленьнямі, эпохамі і стагодзьдзямі. Не збылося — сувязь часоў распалася.

Яе, маладую ўдаву нацдэма Фабіяна Шантыра, расстралянага бальшавікамі ў 1920 годзе, прытуліў Панарскі лес пад Вільняй. А лес у беларусаў з лёсам сугучны, і лёсу скрыжалі недвухсэнсоўна вызначаюць, дзе і што нам рабіць: у сасновым лесе маліцца, у бярозавым — любіцца, у дубовым — волю каваць, у яловым — душу д’яблу прадаваць. Авось у якім лесе беларусу паміраць — скрыжалі тыя не паведамляюць. Таму Зоська Верас, калі прыйшла пара пакінуць гэты сьвет, пераехала ў Вільню, да дачкі. У гарадзкой кватэры ў звычайным блёчным доме і дажыла свае апошнія дні.

Я ня быў на яе магіле, і мне здаецца, што нікуды яна не пераяжджала. Проста выйшла аднойчы за парог і— сама стала лесам, сунічнікам, верасам. Або шарай пташкай — яшчэ адзін з яе псэўданімаў.

Амаль сем дзясяткаў гадоў — цэлае чалавечае жыцьцё — Зоська Верас пражыла ў сваёй Лясной хатцы. У глінабітнай, без усякіх выгодаў, у двары нават калодзежа не было. Улетку зьбіралі ў бочкі дажджавую ваду, узімку — тапілі сьнег.

Зоська Верас жыла ў лесе не пустэльніцай, хутчэй — партызанкай. І ваявала яна — актыўна і бескампрамісна — з усімі, хто пасягаў на гістарычную праўду. “Фальш шкодзіць гісторыі”, — не стамлялася паўтараць старая дзяячка ў лістах да сваіх шматлікіх маладзейшых адрасатаў. Толькі за паваенны час лістоў гэтых яна напісала больш за шэсьць тысячаў, і ў кожным — штосьці ўдакладняла, кагосьці папраўляла, камусьці выносіла свой няўмольны прысуд.

Паказальны ў гэтым сэнсе выпадак з кнігай Алега Лойкі “Як агонь, як вада”, якая выйшла ў 1984 годзе. Хітрамудры жанр “раману-эсэ” не дапамог аўтару пазьбегнуць бескампраміснай крытыкі ад Зоські Верас. За прыніжэньне Янкі Купалы і “Нашай Нівы”, за непраўдзівыя вобразы Івана і Антона Луцкевічаў (названых у рамане Лапкевічамі), за дыскрэдытацыю асобы Вацлава Ластоўскага (у рамане — Ласоўскі) кніга Лойкі ў Лясной хатцы атрымала найвышэйшую меру пакараньня — аўтадафэ — і была неадкладна спаленая на вогнішчы.

Аднойчы я даволі бестактоўна спытаўся ў свайго ўнівэрсытэцкага выкладчыка, ці ведаў ён пра тое лясное аўтадафэ? Алег Антонавіч са скрухай прызнаўся, што ведаў. Мала таго, тое вогнішча ў Панарскім лесе не давала яму спакою да канца дзён, яно і прымусіла ўрэшце перапісаць раман. Пасьля дапрацоўкі ён павялічыўся на сто старонак, трактоўка многіх падзеяў зьмянілася, а дзейным героям былі вернутыя іх сапраўдныя прозьвішчы.

Аўтарытэтаў на гэтай сваёй партызанскай вайне за праўду Зоська Верас не прызнавала. Дасталася ад яе і Зьмітраку Бядулю — за непраўдзівыя ўспаміны пра Максіма Багдановіча, і супрацоўніку Гістпарту пры ЦК КПБ Мікалаю Сташкевічу. Гаспадыня Лясной хаткі прачытала ягоную манаграфію “Прысуд рэвалюцыі: крах антысавецкага руху ў Беларусі (1917–1925)” і на правах відавочцы апісаных там падзеяў вынесла свой прысуд: “Блытаніна!”

З фальсыфікатарамі беларускай гісторыі Зоська Верас змагалася не галаслоўна, а з дапамогай дакумэнтаў. Прыкладам, яна захавала пратаколы беларускіх зьездаў, якія адбываліся ў Менску ў 1917 годзе, і настойліва прапаноўвала зацікаўленым людзям, якім давярала, прыехаць і азнаёміцца з імі. Перасылаць па пошце, улічваючы каштоўнасьць дакумэнтаў, не адважвалася. І гісторыкі, прагныя праўды, ехалі да першакрыніцаў.

Зьняпраўджвала Зоська Верас і распаўсюджаную ў савецкіх дасьледаваньнях інфармацыю пра падтрымку немцамі беларускага руху ў 1917–1918 гадах. Расказвала, як немцы брутальна выганялі беларускія арганізацыі з Губэрнатарскага дому ў Менску, як нейкі кайзэравец літаральна схапіў яе за руку, калі яна спрабавала забраць з шуфляды пячатку…

Дарэмна шукаць артыкулаў Зоські Верас пра ўсё гэта ў афіцыйным друку (а тады ўвесь друк быў афіцыйны). Па-першае, не надрукавалі б. Па-другое, ня надта яна таму друку давярала. Ітаму ўход звыкла ішлі лісты-лістоўкі — правераная партызанская практыка.

“Я помню ўсё”, — гэтай дэклярацыі Зоські Верас, выказанай у лісьце да аднаго з маладзейшых сяброў, няпроста паверыць. Гэта ж колькі падзеяў (гістарычных і шэраговых) яна перажыла, колькі людзей прайшліся поруч зь ёй па жыцьцёвай дарозе! Але менавіта так — усё перажытае засталося ў яе фэнамэнальнай памяці, па якой можна было энцыкляпэдыі зьвяраць. І зьвяралі. Нездарма айчынныя энцыкляпэдысты Віталь Скалабан і Янка Саламевіч пакручастую дарогу да Лясной хаткі ведалі як свае пяць пальцаў. А з тае дарогі, бывала, зьбіваліся і спрактыкаваныя вандроўнікі. Скажам, Уладзімір Караткевіч, які, дарэчы, называў Зоську Верас “нашым батанічным богам”, аднойчы праблукаў паўдня ў Панарскім лесе і быў змушаны вярнуцца на віленскі брук, дзе, відавочна, пачуваўся больш упэўнена.

І ўсё ж дарогу да Зоські Верас знаходзілі — найчасцей з дапамогай яе зяця і найлепшага знаўцы гісторыі Вільні Лявона Луцкевіча, які, звычайна, сустракаў гасьцей у дамоўленым месцы ў горадзе і нібы спрактыкаваны сувязны, вёў іх далей прыгараднымі і ляснымі сьцежкамі. Усе менскія дапытлівыя нефармалы 80-х перабывалі ў Лясной хатцы. І такой бяды, што фотаздымкі з тых візытаў потым траплялі на старонкі адыёзнага “Политического собеседника”. Усім хацелася дакрануцца да жывой гісторыі.

Памятаю, як улетку 1987 году мы з Анатолем Сідарэвічам на свой страх і рызыку без правадніка-сувязнога ішлі па чыгуначным палатне ў кірунку Панараў. Паміж рэек палахліва прыгіналі галовы прыземістыя рамонкі, чыгунка на даляглядзе пакалыхвалася ў сьпякотным марыве. Адна паваротка, другая… Першым згубіў арыентацыю я. А тут яшчэ абапал сьцежкі, проста пад нагамі — чырвоныя россыпы суніцаў, як хто крапідлам пакрапіў. Гэтак штохвіліны прыпыняючыся і ласуючыся, мы і дайшлі да партызанскага жытла — Лясной хаткі. Прыземістая, гліняныя сьцены ў размытых дажджамі трэшчынах, зь якіх было відаць, што трымалася ўся спаруда на зьвязаных між сабой калочках. На падворку нас сустрэў Лявон Луцкевіч, які выказаў зьдзіўленьне — як жа мы не заблудзілі ў іхнім Панарскім лесе. Ягоная жонка Галіна Войцік частавала нас чарніцамі з малаком. Пачастунак, памятаю, зацягнуўся — Людвіка Антонаўна заседжвалася дапазна, таму з раніцы яе стараліся не будзіць. Мы бавілі час на падворку, дзе Лявон Луцкевіч паказваў нам жыцьцёва важную ў сухаземным лесе сыстэму вадасьцёкаў.

Калі Зоська Верас прачнулася, пані Галіна паклікала нас у хату. І вось — зацішная бакоўка, нейкія старыя камоды з шуфлядамі і ў зручным фатэлі — яна. Маленькая, прыветлівая, з маладымі вачыма. На сьцяне кідаецца ўвочы падвойны партрэт, на якім маладая Зоська Верас з Максімам Багдановічам на менскай вуліцы.

Анатоль Сідарэвіч пісаў вялікімі літарамі свае пытаньні (на дзясятым дзясятку Зоська Верас амаль страціла слых), а мне было няёмка і турбаваць яе прыпамінаньнямі. Колькі падобных паломнікаў і цэлых дэлегацый прыняла яна за сваё жыцьцё і перад кожным дапытлівым суразмоўцам браму скарбаў сваіх адчыняла.

Гэта яна надрукавала свой першы твор яшчэ ў1907 годзе — усяго на два гады пазьней за Янку Купалу, а аўтарам легендарнай “Нашай Нівы” стала ў 1911-м.

Гэта яна ў 1916 годзе прывячала ў Менску Максіма Багдановіча, які абяцаўся пісаць ёй зь Ялты, зь “белага дома над сіняй бухтай”.

Гэта яна на ўсё жыцьцё запомніла, як бальшавікі ў сьнежні 1917-га разганялі ў Менску I Усебеларускі кангрэс.

Гэта яна за свае сьціплыя заробкі ў 1928 годзе выдала паэтычны зборнік Міхася Машары “Малюнкі” і толькі за гэта заслугоўвае ня меншай пашаны, чым Магдалена Радзівіл — фундатарка неўміручага “Вянка”.

Гэта яна рабіла і выпускала ў сьвет часопісы для дзяцей “Заранка” і “Пралескі”, а для дарослых — месячнік “Беларуская борць”, якім карысталіся пчаляры па ўсёй Заходняй Беларусі.

Гэта яна склала і выдала ў 1924 годзе знакаміты “Беларуска-польска-расейска-лацінскі батанічны слоўнік”, у які і сёньня не зашкодзіць зазірнуць самым дасьведчаным лексыкографам, каб даведацца, як праўдзіва на роднай мове называецца тая ці іншая расьліна.

Гэта яна, ведаючы пра пільнае цэнзураваньне дванаццацітомавай “Беларускай савецкай энцыкляпэдыі”, склала свой уласны рукапісны энцыкляпэдычны даведнік, дзе зьмясьціла жыцьцяпісы Аркадзя Смоліча, Станіслава Грынкевіча, Янкі Багдановіча, Міхася Забэйды-Суміцкага — двух дзясяткаў выдатных беларускіх дзеячаў, імёны якіх на той час айчынным эцыкляпэдыстам згадваць забаранялася.

Гэта да яе паэт і бібліяфіл Гальяш Леўчык пісаў са Слоніма прачулыя лісты, якія пачыналіся ласкавымі звароткамі “залаценечка і дарагенечка дзядзіначка”, альбо “паважаная цётухна і залатая сястронка”…

Лісты ў Лясную хатку прыходзілі часта. І на кожны нястомная гаспадыня давала адказ — успамінала, тлумачыла, удакладняла. Уся карэспандэнцыя захоўвалася ў ідэальным парадку — меў магчымасьць пераканацца ў гэтым на свае вочы. Усе шуфляды ў бакоўцы былі літаральна пад завязку запоўненыя фотаальбомамі і акуратна перавязанымі стосікамі лістоў. Памятаю, Зоська Верас прасіла адчыніць пэўную шуфляду, дастаць патрэбны альбом ці пакунак, а пасьля асьцярожна трымала іх на каленях — лісты ад Ларысы Геніюш, Міхася Забэйды-Суміцкага, Генадзя Каханоўскага, Віталя Скалабана, Янкі Саламевіча, Арсеня Ліса, Аляксея Пяткевіча, Дануты Бічэль…

Ці ня самае працяглае і інтэнсіўнае ліставаньне Зоська Верас мела з Ларысай Геніюш, яно доўжылася каля чатырнаццаці гадоў — з 1967-га па 1983-ці — і налічвае больш за шэсцьсот лістоў (з абодвух бакоў). Абедзьве Антонаўны пісалі свае эпісталярныя летапісы проста самазабыўна. Ларыса Антонаўна ў сьнежні 1967-га наведала Лясную хатку, нават заначавала ў сваёй прыяцелькі, і яны да самай раніцы не маглі нагаварыцца. Гэтыя дзьве пасіянарныя беларускі ўмелі і пчолы гадаваць, і кветкі разводзіць, і вершы пісаць, і нацыянальным духам палымнець, ды так, каб і другія займаліся.

Як жа шкада, што Лясная хатка, у якой Зоська Верас пражыла — так прыкметна для Беларусі! — сем дзясяткаў гадоў, згарэла ў 1990 годзе, калі гаспадыні там ужо не было. Памятаю, пачуўшы пра пажар у Панарскім лесе, я з жалем падумаў, што згарэла і ўся бачаная ў Лясной хатцы перапіска. Але, дзякаваць Богу, вялікая частка эпісталярыю ацалела, своечасова перададзеная на захаваньне ў Беларускі дзяржаўны архіў-музэй літаратуры і мастацтва. Створаны там асабісты фонд Зоські Верас — надзейная схоўніца тых уратаваных з Панарскага лесу скарбаў.

Тады, у 1987-м, я адыходзіў зь Лясной хаткі зь дзіўным пачуцьцём — быццам зьдзейсьніў падарожжа ў мінулае на машыне часу. І доўга ня мог апрытомнець, нават ужо сеўшы ў менскі цягнік. Жалезныя колы разгоніста татахкалі на рэйкавых стыках, я чытаў зборнік “Каласкі”, падараваны Анатолю Сідарэвічу з аўтографам аўтаркі, і думаў, што дарэмна Зоську Верас менскія парнасцы паблажліва называюць толькі дзіцячай пісьменьніцай. Ёсьць у яе верш “Ліст”, які ня трапіў у “Каласкі” акурат з-за свае недзіцячасьці. Гэты лірычны шэдэўр нашаніўскай эпохі я калісьці ўлучыў у паэтычную анталёгію “Краса і сіла”, прыйдзе час — і ім распачнецца больш поўны збор твораў паэткі і мэмуарысткі, лексыкографа і публіцысткі, перакладчыцы і асьветніцы Зоські Верас:

     Хацела да цябе напісаці
     На пялёстку ружы пахучай,
     Але пялёстак мог згінуць
     Упору буры грымучай.
     Хацела да цябе напісаці
     На скрыльлі ў матылёчка,
     Але матыль умірае,
     Як прыйдзе цёмная ночка.
     Хацела я ліст паслаці
     Праз ластаўку з нашага дому,
     Але ж яна магла даці
     Яго каму-небудзь другому.
     І так дзянёчкі праходзяць.
     Не маю яго як паслаці,
     А ліст такі ўжо сардэчны
     Хацелася напісаці.

Адзін літаратуразнаўца, пачуўшы гэтыя радкі, усклікнуў: “Дык гэта ж насьледаваньне Максіму Танку — ягонаму вершу “Перапіска зь зямлёй”!” Давялося патлумачыць калегу, што ў час, калі пісаўся “Ліст”, падлетак Жэнік Скурко (будучы народны паэт Максім Танк) бегаў з затуленага лесам пількаўскага хутара ў Сваткаўскую школку і лісты пісаў хіба пад дыктоўку сваёй бабкі Ульляны — жыцьцёва-празаічныя.

Народжаная на ўкраінскай Жытоміршчыне ў сям’і вайскоўца, большую частку свайго веку пражыўшы пад Вільняй, Зоська Верас усё жыцьцё заставалася патрыёткай Гародні і Гарадзеншчыны, адкуль паходзілі ўсе яе дзяды — па мячы і па кудзелі. “Мае думкі часта лятуць у Гродна — да ценяў дзядоў маіх, да ўспамінаў аб шчырай заўзятай працы ў Гродзенскім гуртку беларускай моладзі, дзе я стала на беларускую дарогу, па каторай іду ўжо 71 год,” — пісала яна ў лісьце да паэткі Дануты Бічэль. А ў адным з апошніх сваіх лістоў да прафэсара Аляксея Пяткевіча ўжо амаль невідушчая Зоська Верас пыталася: “Як там жыве маё Гродна?” Выведзеныя флямастарам буйныя непаслухмяныя літары распаўзаюцца па адмыслова разьлінееным аркушы, іх ледзь можна разабраць… Вернасьць гораду свайго маленства і юнацтва жыхарка Панарскага лесу захавала праз усё сваё доўгае жыцьцё, у лістах да гарадзенцаў называючы сябе “старой гродзенскай патрыёткай” або “гродзенскай душой на выгнаньні”.

Хоць на эксьлібрысе Зоські Верас (мастак — Вячка Целеш) над усім дамінуе віленская вежа Гедыміна. І гэта нібыта таксама заканамерна — Зоська Верас была genius loci Вільні, genius loci беларускай Вільні. Без яе Вільня лягчэй ператвараецца ў Вільнюс. Шкада, што грамадзянка Людвіка Антонаўна Сівіцкая — назавем нарэшце яе сапраўднае імя — пахаваная не на Росах, дзе ёсьць нейкае падабенства нашага нацыянальнага нэкропалю. Сваім жыцьцёвым подзьвігам яна бясспрэчна заслужыла быць пахаванай у самым ганаровым месцы. Заслужыла сваім узвышэньнем праўды і Беларусі. А ўзгорыстыя могілкі Росы — адзінае месца ў сьвеце, дзе беларусы — вышэй за ўсіх.

Міхась Скобла