Макбет / Шэкспір Ўільям ; пераклад з англійскай і прадмова Лявона Баршчэўскага. — Мінск : Выдавец Зміцер Колас, 2023. — 96 с.
— (Драматургі свету).
ISBN 978-985-23-0219-7
Трагедыя вялікага англійскага драматурга і паэта Ўільяма Шэкспіра (1564–1616), прысвечаная мастацкаму даследаванню прыроды злачынства і кары, падаецца ў гэтай кнізе ў новым беларускім перакладзе, з прадмовай і каментаром Лявона Баршчэўскага.
Адрасуецца шырокаму колу чытачоў.
Пераклад зроблены паводле крыніц:Shakespeare, W. Macbeth. Ed. Thomas Marc Parrott.New York: American Book Co., 1904.http://www.shakespeare-online.com/plays/macbethscenes.htmlЗМЕСТМакбет: сіндром злачынства, або Як зло нараджае зло.
Л. БаршчэўскіМакбет
Дзея першая
Дзея другая
Дзея трэцяя
Дзея чацвёртая
Дзея пятая
Каментар перакладчыка
МАКБЕТ: СІНДРОМ ЗЛАЧЫНСТВА, АБО ЯК ЗЛО НАРАДЖАЕ ЗЛО Паглядзець
Вялікі англійскі драматург і паэт Ўільям Шэкспір пражыў, як на сённяшняе разуменне, не такое доўгае зямное жыццё – 52 гады, – аднак, асабліва пачынаючы з позняга Асветніцтва і ранняга рамантызму, яго імя трывала згадваецца як адно з першых у ліку літаратурных геніяў усіх эпох і народаў. У першую чаргу, рэжысёраў, актораў, сцэнографаў, кампазітараў, чытачоў і гледачоў пастановак на сцэне і ў кінематографе да сённяшняга дня прывабліваюць трагедыі, напісаныя Шэкспірам у другі перыяд яго творчасці, прыкладна з 1601 па 1606 год, да якіх належыць і «Макбет».
Як цяпер добра вядома, Шэкспір, які з юначых гадоў цікавіўся гісторыяй розных краін Еўропы, «каркасы» сюжэтаў для абсалютнай большасці сваіх трагедый браў з розных гістарычных або літаратурных крыніц, каб потым надаць гэтым сюжэтам новае жыццё праз стварэнне адметных вобразаў, праз імкненне зрабіць мастацкае даследаванне сутнасці чалавека і дачыненняў яго са светам. Гэта ў поўнай меры стасуецца і да твора, які публікуецца ў гэтым выданні. Напраўду, Макбет – гістарычная асоба: генерал і сваяк шатландскага караля Данкана, якога ён забіў у 1040 годзе. Пасля гэтага Макбет каранаваўся сам, кіраваў краінай на працягу сямнаццаці гадоў і загінуў у 1057 г. у бойцы з Мэлкамам, Данканавым сынам. Як сведчаць разнастайныя даўнія працы па гісторыі Шатландыі, гістарычны Макбет паказаў сябе наогул досыць адважным і разважлівым манархам, але пазнейшыя храністы знізілі яго вобраз і ўвялі ў свае творы легендарна-міфалагічныя моманты («сёстры-вяшчунні», якія прадказваюць будучыню Макбета; ваяр «не народжаны жанчынай», які яго заб’е; Бірнамскі лес, які «рушыць на замак Дансінан»). Усё гэта ператварылася ў кнігу, на якой грунтуецца сюжэт шэкспіраўскай трагедыі: гаворка ідзе пра «Хронікі Англіі, Шатландыі ды Ірландыі» Рафаэла Хоўліншэда, другое выданне якіх было апублікаванае ў 1586 г. У той жа час, Шэкспір істотна перарабіў узяты адтуль сюжэт, абапіраючыся на свае ідэйна-эстэтычныя задачы і даючы волю ўласнай мастацкай інтуіцыі. Так, для сцэны забойства караля Данкана ён выкарыстаў больш старажытны эпізод з хронікі Хоўліншэда – забойства шатландскага караля Дафа ягоным генералам Допальдам, што мела месца ў X стагоддзі. Шэкспір стварыў цалкам арыгінальны вобраз лэдзі Макбет, пра якую Хоўліншэд літаральна адным сказам зазначае толькі тое, што яна «распаліла амбіцыі мужа». І гэта абсалютна апраўдана: аўтар пісаў п’есу, а не гістарычнае даследаванне, а законы стварэння сугестыўна-займальнага літаратурнага твора вымагаюць менавіта такога падыходу.
Адносна пабудовы разгляданай п’есы амерыканскі інтэрпрэтатар творчай спадчыны Шэкспіра Бернард Лот пісаў, сярод іншага, наступнае: «Сачыць за падзеямі «Макбета», у параўнанні з іншымі шэкспіраўскімі творамі, магчыма, лягчэй за ўсё. Ён пабудаваны такім чынам, што амаль усё, што ў ім адбываецца, непасрэдна дачыняецца з галоўнай гісторыяй – узыходжання Макбета на вяршыню ўлады і яго падзення. У першай палове трагедыі Макбет паказаны шляхетным ваяром, які, заахвочаны чыннікамі натуральнымі (яго ўзвышэнне як ваяра) і звышнатуральнымі (яго сустрэча з «ведзьмамі» ў пустэльнай мясціне), у выніку забівае караля, каб стаць каралём самому. Калі яго пачынае апаноўваць страх, ягоная жонка ўпэўнена прыспешвае яго, і разам яны абое ўчыняюць забойства караля Данкана ў ягоным замку. Макбет становіцца каралём, але не адчувае сябе ў бяспецы, аж пакуль не гіне Бэнка, сапраўды шляхетны й гожы ваяр, які ўжо не можа настройваць народ супраць свайго новага валадара… У цэлым падзеі п’есы разгортваюцца хутка, бо гэта расповед пра персанажа, які рушыць насустрач сваёй гібелі, а яго першасная ўлада немінуча залежная ад гэтага руху. Паколькі Макбет дамінуе ў драме, яе сюжэт сутнасна ўяўляе сабою паступальны рух ягонага каралявання».
Асноўны змест «Макбета», як і іншых вялікіх шэкспіраўскіх трагедый пачатку XVII ст., звязаны з заняпадам ідэалогіі рэнесансавага гуманізму, пададзеным, так бы мовіць, у сярэднявечным антуражы, як і ў выпадках з «Гамлетам», «Атэлам», «Каралём Лірам». Вызвалены ад шмат якіх духоўных путаў сярэднявечча, чалавек Адраджэння ўсвядоміў сябе як самадастатковую духоўную і маральную сілу, якая фактычна сцвярджае сябе, сваю роўнасць з багамі у вялікіх справах. Аднак, паводле ўкраінскага даследчыка Дзмітра Налівайкі, «хада грамадска-гістарычнага жыцця раз за разам адмаўляла пастулаты гуманістычнай ідэалогіі, руйнавала наіўна-аптымістычную, і па-свойму дагматычную, веру ў прыроджаную дабрыню і разумнасць чалавечай натуры. Адпаведна, рэнесансавы індывідуалізм усё часцей паварочваўся да свайго змрочнага, «дэманічнага» боку – гвалту і самадурства, амаральнасці і падступнасці, дзікіх оргій драпежных апетытаў і эксцэсаў непамерных амбіцый. Пацярпеў крах ідэал асобы эпохі Адраджэння – гераічны, гуманны, духоўны, скіраваны на добрыя справы, на сцвярджэнне высокай годнасці людзей; але ўзнікла новае разуменне чалавечай прыроды як складанай і супярэчлівай, здольнай як
да дабра, так і да зла». З аднаго боку, Макбет, з якім мы сустракаемся ў экспазіцыі драмы, адпавядае сярэднявечнай мадэлі беззаганнага рыцара, адданага васала караля Шатландыі. Зло, якое закрадаецца ў яго душу, сеецца прароцтвам ведзьмаў (у арыгінале: Weird Sisters – «таямнічыя сёстры»). Шэкспіра цікавяць стасункі чалавека і зла: наколькі ён успрымальны да гэтага зла, ці можа процістаяць яму, а можа, ведзьмы – гэта толькі ўвасабленне заганных схільнасцяў, якія здаўна існавалі ў Макбетавай душы і якія ён хавае ад сябе і свету? З другога боку, заўважна, што трактаванне вобраза Макбета ў гэтым творы мае свае карані ў постацях рэнесансавых індывідуалістаў, якія ўбачылі найвышэйшую мэту і амаль сакральны сэнс свайго жыцця ў сцвярджэнні і ўслаўленні сваёй асобы, у поўным выяўленні закладзеных у ёй магчымасцяў.
У трагедыі «Макбет» вялікім драматургам якраз і зроблена найбольш поўнае апісанне індывідуаліста, але не індывідуаліста пазачасавага, а пэўнай яго гістарычнай разнавіднасці, якая знаходзіцца ў крызісным стане. Душа Макбета робіцца арэнай зацятага змагання, на якой чалавецтва стаіць перад амбіцыямі, а ў шырокім сэнсе – дзвюма процілеглымі маралямі, двума пунктамі погляду на чалавека і яго сутнасць.
Другі з іх, у якім індывідуалізм ператвараецца ў ваяўнічы антыгуманізм, што мяжуе са «звярынай мараллю», выяўляецца ў вобразе лэдзі Макбет. Паводле яе логікі, быць чалавекам – значыць быць гатовым да самага жудаснага ўчынку дзеля дасягнення грандыёзнай мэты. У адрозненне ад мужа, лэдзі Макбет не ведае ваганняў і маральных пакут; жалезная воля робіць яе натурай надзіва цэласнай і нейкай нялюдскай, дэманічнай. Аднак сама чалавечая прырода, незалежна ад волі й свядомасці гэтай жанчыны, не вытрымлівае залішняга цяжару і нішчыцца: лэдзі Макбет вар’яцее і заўчасна памірае.
Важная праблема, якую Шэкспір, сярод іншых, закранае ў «Макбеце», – гэта праблема чалавечага лёсу, праблема суадносінаў наканавання, fatum, і чалавечага выбару. Калі ведзьмы павінны ўвасабляць гэты лёс (у арыгінале яны называюцца таксама Sisters Ruling Fate – «сёстры, што кіруюць Лёсам») і ўвогуле нейкія вышэйшыя сілы, якія ўплываюць на жыццё чалавека, то ў свеце Шэкспіра гэты лёс дадзены чалавеку наўперад, ён загадзя спланаваны. Лёс у згаданым свеце брутальны, як у першабытных, народных павер’ях, згодна з якімі ўсё зло, што выпадае на долю чалавека, – гэта кара; што адказнасць за ўчынкі нясе сям’я, род, дынастыя – як наступства праклёну, плямы, ад якой немагчыма ачысціцца.
Змаганне дабра і зла, галоўная тэма трагедый Шэкспіра пачатку XVII ст., у «Макбеце» знаходзіць своеасаблівае вырашэнне. Паколькі тут няма галоўнага героя і антаганіста і яны ў пэўнай ступені спалучаюцца ў характары самога Макбета, бо зло перамагае ў ім і ён становіцца страшэнным злом для краіны, то носьбітамі дабра ўсё часцей становяцца тыя, хто ўступае ў змаганне супраць Макбета – у канчатковым выніку, увесь народ Шатландыі.
Як зазначае вышэйзгаданы Дзмітро Налівайка, «з разгледжаных асаблівасцяў трагедыі «Макбет» вынікае арыгінальнасць яго фіналу з дваістым гучаннем. З аднаго боку, смерць галоўнага героя – гэта падзенне ў чорную прорву без маральнага ачышчэння або асвечанага замірэння, якое мы знаходзім у фінале трох папярэдніх трагедый; і гэтая беспрасветнасць, гэтая цемра робяць гнятучае ўражанне. З іншага боку, у фінале трагедыі ўсе сілы, што аб’ядналіся ў змаганні супраць тырана, атрымоўваюць перамогу, і гэта надае фіналу аптымістычнае гучанне. Таму мы можам пагадзіцца з тымі даследчыкамі, якія сцвярджаюць, што, хоць трагедыя Макбета паказвае жахлівую сілу зла, яна ўсё ж такі найбольш аптымістычная з чатырох вялікіх трагедый Шэкспіра».
«Макбет» Ўільяма Шэкспіра – выдатнае псіхалагічнае даследаванне прыроды злачынства і чалавека, апанаванага злом і прагай улады. Узаемадачыненні чалавека і зла – галоўная, спрадвечная праблема, якую хоча вырашаць аўтар, папярэджваючы, што зло спараджае зло, а злачынства – іншае злачынства. Не бывае віны без пакарання: зло, прычыненае іншым людзям, праз пэўны час вяртаецца і наносіць удар па нягодніку, які ўвёў яго ў свет. Першае пакаранне – гэта бясконцае раскаянне, якое абвальваецца на забойцу або крыўдзіцеля, і нават калі яму ўдасца заглушыць яго, ён не абміне заслужанай кары. Дзяржавай не можа кіраваць дэспат, пазбаўлены маралі – прагны да ўлады і раскошы, каб задаволіць толькі ўласную нікчэмнасць ды хворыя амбіцыі, бо гэта непазбежна вядзе да краху. Трымальнік улады не можа быць амаральным, бо ён нясе адказнасць за лёс сваіх падданых, і для іх ён павінен быць прыкладам і трымацца этычных нормаў, каб заслужыць у падданых іх павагу, паслухмянасць і вернасць.
Лявон Баршчэўскі
