Сямейнага сага. — Вільня: Logvino literatūros namai, 2016. — 254 с.
“План Бабарозы” — гэта мілосны шасцікутнік, дзе менскі псіхатэрапеўт выбірае паміж каханай жанчынай і любай прабабуляй, і дзе фігуруюць яшчэ тры пацыенткі, якім былі выратаваныя жыцці. Гэта сямейная сага з моцным чухонска-галіцыйскім акцэнтам, дзе чатыры пакаленні прыбышоў усё жыццё навылёт заўзята аспрэчваюць мэтазгоднасць свайго перабывання ў Менску. Гэта найноўшая гісторыя Беларусі на прыкладзе адной мандражнай радзіны.
ЗМЕСТРаздзел 1. Вось яна
Раздзел 2. Бабулі і дзяды
Раздзел 3. Найбольшая любасць
Раздзел 4. Святая вера ў...
Раздзел 5. Іншыя аўтсайдары
Раздзел 6. Матрыярх
Раздзел 7. Шлюб Бабагруні і Дзядзюлі
Раздзел 8. Кароткая гісторыя фемінізму
Раздзел 9. Мама апавядае
Раздзел 10. Кніга будучых камандзіраў
Гісторыя замест эпілога. Усе памерлі
ФРАГМЕНТ З КНІГІ Паглядзець
Раздзел 1
Вось яна
Вось яна. Вызірае на свет Божы з авальнага, жаўтавата-шэрага медальёна. Вусны банцікам, з вачэй шугае феерверк гняўлівых яскарак. Фотамайстар, эмальшчык ці хто там трохі перакруціў прапорцыі: вочы выйшлі завялікія, навыкаце, рэшта ж твару — наадварот, здрабнілася. Таму выглядае яна ўсё роўна як суседка знізу, што падазрона зазірае ў вочка тваіх дзвярэй з лесвічнай пляцоўкі (ты ж бачыш яе з кватэры). Дзвярны званок распаляецца да беласці, і з таго боку чуваць лямант пра залітую кухню або нараканні на шум пагулянкі, а таксама пра гатоўнасць усыпаць недысцыплінаваным суседзям-выблядкам перцу з імберцам. Гэтаксама і Бабароза. Назіркам пільнуе з эмаляванага медальёна. І вось-вось, здаецца, я пачую яе тыраду: “Што творыце, га?! Што вы тутай, на гэтым свеце, архараўцы, сабе ўдумалі? Ух, зараз вылезу я з-пад зямлі і задам вам, гоям і нехрысцям, турэцкую лазню!”
Цяпер, на Дзяды, стоячы ў габрэйскім сектары Маскоўскіх могілак, прыгадваю колішнія сюды візіты. Тады Дзядзюля заўжды браў з сабою нібыта для працы стары ручнічок ці анучу, якія імгненна накідваў на медальён. Нават пасля смерці былой цешчы моцы сустракацца з яе позіркам Дзядзюля так і не набраўся. Вельмі ацяжэла рука Бабарозы на ім. А на мне? Ну, ясна, і на мне...
Мой самы першы ўспамін. Сяджу ў дзіцячым вазочку. Кагадзе абкакаўся, але выгляду не падаю. Адчуваю, пэўна, што на вуліцы сярод мітусні і процьмы іншых пахаў гэтага майго граху ніхто не заўважыць. І ўвогуле мне добра, спакойна... І вось на мяне гіганцкай хмарай наплывае Бабароза. У нейкім сваім балахоне, як яна любіць, у стылі “ўсё па-багатаму”. У сезоне 1977—78, як я цяпер ведаю, гэта быў шэры балонневы плашч (Бабароза казала “пыльнік”) фінскай вытворчасці.
Яе губны банцік спеліцца імпэтнай чырванню. Бабароза глядзіць на мяне, пераймае маю ўсмешку. Аднак раптам усмешка прападае. Дасканалы банцік скісае ды выцягваецца ў бездакорную трубачку. Бабароза набліжае ўсутыч да мяне твар з узляцелымі высока бровамі. Я надта малы, каб зразумець, што яна кажа словамі, але гэты жывы твар прамаўляе прыблізна наступнае: “Чаго ты выскаляесь-сь-ся, Ігаро-ча-чак, як кот у лядоўні? Чаму ты, смаркач-ч-ча, хай цябе няхай, радуесь-сь-ся? Што ў тваім шарамыжным жыцці такога смешнага? Вось чую, чую — усё ў цябе скончыцца слязьмі!”
Аднак я — ось хоць ты што! — працягваю кроіць ідыёцкую лыбу.
І тут зблізку Бабароза ветрыць непарадак. Яе гіганцкія ноздры варушацца, як шчэлепы люстранага карпа. Зрэнкі круцяцца і робяць поўны эліпс. І ўрэшце я чую яе прарэзлівы крык, фальцэт. На чатыры бакі, ад краю да краю. Зона пакрыцця — мікрараён Зялёны Луг, а, можа, і ўвесь горад Менск.
Жыць пры гэтым крыку мажлівасці няма ніякае. Лямант у Бабарозы шматгалосны. З поўным веданнем таго, што яе прароцкія асцярогі так хутка спраўдзіліся. У адказ я заліваюся беспрабудным плачам. Мне кепска, вусцішна, самотна. А ўнізе ўсё мокра і смярдзіць. Заслона.
…Мне восем. Я не пайшоў у школу, бо чарговым разам хапянуў “у сумнеўных завуголлях” залётную ангіну. Бабароза апякуецца мною. Учора ноччу яна раздзела мяне затэмпературанага дагала і абцерла алеем. Калі мама, запратэставаўшы, сказала, што гарачку трэба здымаць воцатам, а не алеем, Бабароза абразілася і запярэчыла, што во гэдак, па-гестапаўску паводзіліся толькі рымскія салдаты, якія падносілі ўкрыжаванаму Хрысту воцат, “тую воду з пекла родам”. А вось боскім алеем, дадала яна, мазаў малога Давіда прарок Самуіл, каб выказаць сваю прыхільнасць і каб дадаць будучаму цару ўпэўненасці.
Коўзацца цэлую ноч у ложку з алеем, не раўнуючы селядзец у селядзечніцы, — не думаю, што гэта дадало мне ўпэўненасці. Але ж на ранак тэмпература сапраўды спала.
— Ігарочачак, глянь, яка любата, аччу не адвесці! — агукае цяпер Бабароза.
Я паволі выбаўляюся з праалеенай коўдры і падыходжу да акна. У нас дзявяты паверх. Ва ўсе бакі рассцілаецца бела-белая даліна, абмежаваная адно далёкім курапацкім лесам. Праўда, сям-там гэты зіхоткі цалік акупавалі мужчыны з выбівалкамі і квяцістымі дыванамі. Неўзабаве белы цалік ператворыцца ў шахматную дошку з брыдкімі, попельна-чорнымі, прастакутнымі плямамі. Але тое будзе, можа, праз якія паўгадзіны, а вось цяпер ад гэтага дасканалага краявіду сапраўды аччу не адвесці. Але я адводжу, каб падзяліцца назіраннем з Бабарозай. Я хачу выказаць ёй падзяку за тое, што яна сагнала тэмпературу і выклікала да акна глянуць на прыгожы дзень. Аднак чую толькі бразгат уваходных дзвярэй. Бабароза сышла.
Па хуткім часе ў экране акна я ўжо маю прыемнасць бачыць яе выгоністую, падобную да тэлевежы, паставу. Бабароза, на хуткую руку апранутая ў пляшывую ваўчыную дублёнку, з бура-аранжавай выбівалкай і нашым чырвоным кілімам пад пахаю, ідзе проста па снезе. Хоць на белым покрыве вольнай прасторы наўкола процьма, аднак да мяне праз усе слаі акон даносіцца лямант, яе ваяўнічая сірэна, яе харавы фальцэт, якім яна выпуджвае мужчын з вотчыннай тэрыторыі, не раўнуючы прусакоў з серванта. Глядзець, як яна локцямі і лямантам працярэблівае свайму кіліму самае снежнае месца — аччу не адвесці.
…Гэты крыкаспеў мае паралізуючы эфект. Бабароза працуе на нейрарэгістрах і яўна мае дачыненне да зброі масавага паражэння. Ад ерыхонскай трубы яе царкоўнага фальцэту пад шапкай дыбяцца валасы. Чыгунеюць або ватнеюць ногі. Язык у роце разбухае і адмаўляецца варушыцца. Увесь галасавы апарат ахвяры, да смерці напалоханы жудаснай канкурэнцыяй, апускаецца ў страўнік і ўжо адтуль вяшчае свае прыглушаныя пасланні эмігранцкага ўрада.
Вось мы. Стаім на кухні, схіліўшы, як школьнікі перад завучам, галовы. Мармычам вартыя жалю апраўданні. Глытаем слёзы і смаркі. Бабароза дае прачуханца за падгарэлую патэльню або за недапаліваную кветку, а яе дачка Бабагруня, а таксама мае бацькі Галя і Андрэй зрабіліся падобныя да маіх старэйшых братоў і сёстраў, якіх я ніколі не меў. У такія імгненні ўсе мы: бацькі, іншыя бабулі і дзяды разам са мною — апынаемся ў адной дзіцячай лізе. Пранізлівы крыкаспеў спавівае нас усё роўна як мух павучынне.
Бабароза, і так выгоністая, як менская тэлевежа, яшчэ больш расце, мажнее. Сягае некуды туды, пад кухонную столь, дзе пачынаюцца жырандоль і аблокі. У гэтай найвышэйшай лізе дарослых вольным духам лунае толькі яна, жахлівая і немажлівая. Скуль і пануе светам.
Сваёй найласкавейшай ласкай проста за сталом пасярод святкавання народзінаў забараняе ўсім дваццаці гасцям браць у рот торт “Ленінградскі” і ўласнаруч вырывае ў іх сподкі з ласункам, бо шакаладны крэм асабіста ёй падаўся кіславатым. Уладным жэстам падчас сямейнага прагляду на нуль скручвае тэлевізійную плешку проста пасярод любоўнай сцэны. “Гэты смарклівы сапляж, Галечачка!”
Здаецца, я неяк нават зрабіўся сведкам таго, як Бабароза ставіла ў кут зяця сваёй дачкі, майго бацьку Андрэя. Прынамсі пасля нейкай сваркі ён доўга таптаўся ў праёме за сервантам і ціхенька так румзаў. Бабароза пры гэтым гняўліва грукала посудам і паўтарала:
— Кандзідат навук… Бачылі мы такіх кандзідатаў!
Матрыярхат па поўнай праграме, без права перапіскі. Вяршэнства Бабарозінай улады пашыраецца на самыя далёкія куты гаспадарства. На прусакоў у кухоннай шафцы і вычварнага павука ў гасцёўні. (“А хто там скажа, Ігар, можа, нават і на атамы”, — сцішаным голасам каментуе мама.)
Прынамсі людзі, жывёла і прадметы імгненна шыхтуюцца “на зважай”, калі Бабароза ўлятае ў кватэру раз’юшаным дыбукам. Пры яе ўраганным набліжэнні талеркі на сушылцы ўвачавідкі круглеюць, а келіхі ашаломлена падзынькваюць. Калі Бабароза падымае голас, электрычнасць у лямпачцы гусцее і наліваецца аранжавым страхам.
Даўжэзная, як змяя, ейная правіца здабывае мясную руду ў маразілцы. Жвавая і не менш змяістая левіца лічыць шакаладныя цукеркі ў навісной шафцы-слупку насупраць. Кісцей і пальцаў я не бачу, таму здаецца, што жылістыя драты Бабарозіных рук цягнуцца і цягнуцца бясконца. Кудысьці туды, у кішкі пракаветнай даўніны, ці наадварот — мацаюць за вымя далёкую будучыню.
Вось яна. Са сваімі зырка-бурачковымі пазногцямі, якія распраўляе веерам ля сэрца. Нібыта які-небудзь пірат-кінжальшчык, што гатовы ў любы момант пусціць сваю крывавую зброю ў дзеянне, па другім ці па сотым коле. З дзяцінства мама прыгадвае апельсін, які Бабароза лупіла без дапамогі пальцаў — лёгкім і спрытным рухам тых пазногцяў. І падавала малой маме ўжо злупленага чалавечка з паўпразрыстай аранжавай галавой, насунутага на выпрастаны паказнік. За маёй памяццю гэтыя па-ранейшаму пафарбаваныя ў сляпучую чырвань пазногці збольшага пакояцца без справы. Не раўнуючы кіпцюры заснулага пасля праведнай працы васіліска.
Але з фасаду ўсё ціха й мірна. Бабароза ж ніколі не будзе браць удзелу ў сумнеўных праектах! Каб у выпадку новай вайны не галадаць, яна адразу ў 1946-м пойдзе працаваць у рэстаран “Рэстаран” на Валадарскага, 9 (там цяпер месціцца “Чабурэчная”). А ў 1951-м Бабарозу, рэстаранную прыбіральніцу, разам з дырэктаркай пасадзяць за раскраданне сацмаёмасці, сістэматычныя прыпіскі ды падробку накладных.
— Уяві толькі! — выгуквае мама. — Абмінуўшы рахункаводку і касірак, пасадзілі непісьменную прыбіральніцу!
А следчы сказаў Бабагруні, што Бабароза была “мазгамі афёры”. Гэта Бабароза — мазгі? Бабароза, якая за вочы атрымала ў суседак з Лодачнай мянушку Пісьменніца, бо не ўмела чытаць? Гэта Бабароза, якая, падказваючы нечы тэлефонны нумар, каб не пісаць лічбаў, мусіць браць апарат у рукі і паказваць на дыску, як яна той нумар набірае?
* * * * *
— Персей, ну, што ты мне ўсё тыцкаеш пад нос гэты фальклор пра свае дзетсадаўскія страхі? Колькі можна шмальцаваць той факт, што ты ў дзяцінстве баяўся бабулі, якая нібыта хацела цябе забіць?! — кажа Роні. — Вярніся да цяпершчыны, да нас з табою, Персей!
І дадае:
— Трэба нешта вырашаць тут і цяпер, зараз жа, ты гэта разумееш? Тут вядзецца пра нас, а не пра нейкую там — пры ўсёй маёй павазе — звекавалую свой век стогадовую бабку.
— СтоДЗЕВЯЦІгадовую прабабку, ПРАбабулю, GRANDgrandmother, — папраўляю яе я.
Інгліш у Роні куртаты, дзіравы, з яго раз-пораз выпінае, вывальваецца ейная нямецкая. Асабліва калі яна кажа крыху квакаючае “w” замест “в”, і заўжды мяккае “ль”. Ці трэба казаць, як мяне гэта ўзбуджае?
— Бабароза, можа, і старэнькая, — дадаю я, — але цяпер я жыву з ёй на адным паверсе, і мяне не можа не хваляваць тое, што яна...
Роні красамоўна маўчыць. Яе вочы колеру п’янай вішні раз’юшана круглеюць…
